O`rta Osiyoda Neolit davri - Tarix - Slaydlar

O`rta Osiyoda Neolit davri

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1598.0478515625 KB

Ko'chirib olish

O`rta Osiyoda Neolit davri

Neolit davri xususiyatlari va xronologiyasi.  Neolit davri uzoq davom etgan tosh asrining so`nggi va yakunlovchi bosqichi hisoblanadi. Neolit yunoncha, « neos » - yangi, « litos » - tosh degan so`zlardan tarkib topgan bo`lib, u «yangi tosh» davri degan ma`noni anglatadi. Arxeologiya faniga neolit tushunchasini 1865 yilda ingliz arxeologi Lebbok olib kirgan. Neolit davri miloddan avvalgi 6-4 ming yilliklar ni o`z ichiga oladi. Arxeologlar neolit davrining boshlanishini sopol idishlar yasashni kashf etilishi bilan belgilaydi.

 Neolit davrining ob- havosi hozirgidek bo`lib, iqlim kishilarning keng hududlarga tarqalishi va joylashishi uchun imkon bergan. Natijada keng hududlarga o`rnashgan odamlar guruhi turli tabiiy sharoitga moslashgan va alohida madaniyat yaratgan. Turli geografik muhit va sharoitdan kelib chiqib, ularning mehnat qurollari, uy-ro`zg`or buyumlari, turar joylari va хo`jaliklari ham har xil shaklga ega bo`lgan.

 Janubiy o`lkalarning serhosil yerlarida yashagan kishilar xo`jalikning dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik shakllarini rivojlantirgan. Bu davr xo`jaligi ishlab chiqaruvchi xo`jalik deb atalib, unda nafaqat tabiatdan tayyor mahsulotlar o`zlashtirilgan, balki chorvachilik va ziroatchilik orqali ehtiyoj uchun qo`shimcha oziq-ovqatlar yaratilgan. Masalan, hayvonlarni qo`lga o`rgatish orqali chorva mollariga ega bo`linishi; yovvoyi o`simliklarni madaniylashtirish va boshoqli don ekinlari ekishga o`tish va hakozo.

 Neolit davrida qabilalarning ko`pchiligi o`troq hayot tarziga o`tadi, doimiy yashash uchun manzillar qura boshlaydi. Manzil va makonlar guvaladan qurilgan turar joylar shaklida bo`lib, deyarli barcha xalqlarda bu xususiyat ko`zga tashlanadi. Avvalgidek daydib yurish, yangi-yangi ov makonlari qidirib ko`chib yurishga barham beriladi. Endi doimiy yerto`lalar, kulbalar yasash, loydan, zuvaladan uy qurish, neolit davri jamoasining asosiy odatiga, turmush tarziga aylanib boradi.

 Neolit davrida urug` jamoalarining qarorgohlari ham shakllanadi. O`troq hayot tarzi mehnat qurollarining takomillashuvini tezlashtiradi. Neolit davri kishilari qayerda, qaysi sharoitda yashamasin, ularning qurollari mezolit davri qurollariga nisbatan rivojlangan. Kishilik tarixining neolit davri qurollarni ishlash silliqlash, pardozlash, arralash, parmalash usullarining ixtiro etilishi, ibtidoiy ishlab chiqaruvchi kuchlarning oldingi davrlarga nisbatan tezroq rivojlanishiga olib keldi. Neolit davrida tosh xom ashyosining xususiyatlari yaxshi o`zlashtirilishi natijasida shakl va vazifa doirasi har xil bo`lgan yangidan yangi mehnat qurollari yaratiladi. Tosh qurollar orasida tosh boltalar, ponalar, tosh teshalar, iskanalar paydo bo`ladi.

 Neolit davrida tosh boltalar keng tarqalgan. Pardozlangan tosh boltalar o`rmon kesishda, uy qurilish ishlarida, ovchilikda o`zining tengi yo`q jangovor qurol ekanligini ko`rsatdi. Neolit davrida barcha og`ir yumushlar ana shu tosh boltalar orqali bajarilar edi. Neolitda parrakchalar, qadamalar, nayza va kamon o`qlarining uchlari, pichoq, teshgich, parmalar, yorma toshlar, o`roq-randalar va boshqa qurollar takomillashgan.

 Neolit davri so`nggi urug`chilik jamiyatiga xos bo`lib, bu davrda erkaklarning o`rni tobora orta boshlaydi. Chunki xo`jalikning rivojlanishi erkaklar mehnati bilan bog`liq bo`lgan, ya`ni kengayib borayotgan xo`jalik yumushlarini bajarishga ayollar ulgura olmay qoladi; xo`jalikning unumdor shakllari (chorvachilik va dehqonchilik) tobora ko`proq e`tibor va ish kuchini talab qilgan. Natijada urug` ichida, xususan oilada o`ziga xos mehnat taqsimoti shakllanadi.

 Neolit davrida o`troq turmush tarzi, o`troq xo`jalik janubiy subtropik rayonlarda dehqonchilikning kelib chiqishiga, cho`lli mintaqalarda, azim daryo va ko`l bo`ylarida o`troq ovchilik xo`jaligining qaror topishiga olib keldi. O`troq xo`jalik yuritishning qaror topishi o`z navbatida chorvachilikning ham paydo bo`lishiga olib keldi.  Neolit davri turli joylarda turlicha kechgan, ya`ni yer yuzida neolit davri har xil vaqtda paydo bo`lgan va tugagan.

Neolit davrini ikki bosqichga: ilk va so`nggi neolit davri bosqichlariga bo`lish mumkin.  Yevropa hududidagi neolit davri yodgorliklariga tavsif berib o`tamiz. G`arbiy Yevropadagi eng qadimgi manzilgohlardan biri Kampinidir. Kampini manzilgohi Fransiyaning shimolidagi Quyi Sena departamentiga qarashli Bleni-syur- Brel qishlog`i yaqinidan topilgan. Bu manzilgohdagi qazuv ishlari 1897 yildan P.Salmon va G.d`O-dyu-Menil tomonidan boshlangan. Izlanishlar jarayonida yarim yerto`la ko`rinishidani uy qoldig`i ochilgan, unda o`choq qoldiqlari, minglab chaqmoqtoshdan qilingan tosh qurollari, ko`mir, kul, bug`u, ot va ho`kizning suyak qoldiqlari topilgan. Topilmlar orasida eng diqqatga sazovori sopol parchasida saqlanib qolgan arpa donidir. Olimlar izlanishlar natijasini xulosasi sifatida bu yerda yashagan qadimgi odamlar dehqonchilik bilan ham shug`ullana boshlaganliklarini ko`rsatib berishgan.

 Neolit davri jamoalari hayotida o`troq xo`jalikning yorqin belgisi sifatida yana bir xo`jalik yangiligi ixtiro qilindi. Bu bo`lajak hunarmandchilik ho`jaligining muhim tarmog`i hisoblangan sopol buyumlar ishlab chiqarishning paydo bo`lishi edi. Kulolchilik buyumlarining paydo bo`lishiga unumdor xo`jalik shakllari ta`sir etadi. Ya`ni, sut quyish uchun idishlar, donlar saqlash uchun kulolchilik buyumlariga bo`lgan zarurat va ehtiyoj.

 Neolit davrida turli xo`jalik shakllarining qaror topishi hududlar o`rtasidagi o`zaro buyum almashuvining rivojlanishiga sabab bo`ladi. Masalan, chorvachilik mahsulotlarining dehqonchilik mahsulotlariga almashinuvi yoki aksincha.  Neolitda suvda suzish moslamalari dastlabki qayiqlar, shimoliy o`lkalarda esa chenalar paydo bo`ldi. Hatto sharning yaratilishi neolit davrining yutug`idir. Umuman, odamlar faoliyatida bunyodkorlik va yaratuvchanlik ko`nikma sifatida neolit davrida chuqur egallagan. Shuningdek, neolit davrida – jamoa bo`lib ishlab chiqarish mehnatning umumiyligi urug` mulkchiligi, asosiy xususiyatlardan hisoblangan.

 Neolit davri yer kurrasining barcha mintaqalarida har xil vaqtda sodir bo`ldi. Masalan, bir qit`a aholisi jamiyat taraqqiyotining quldorlik davriga to`g`ri kelgan bo`lsa, ikkinchi mintaqada endigina dehqonchilik va chorvachilik xo`jaliklari kashf etilib, ibtidoiy jamoalar tabiatning tayyor mahsulotlari hisobiga yashash qulligidan ozod edilar. Boshqa bir mintaqalarda esa hali neolit jamoalari ovchilik va terimchilik bilan shug`ullanar edilar. O`rta Osiyoda ham ibtidoiy jamoa rivojining keyingi ikki ko`rinishi mavjud.

 Janubi-g`arbiy rayonlarida, hozirgi Turkmaniston Respublikasining Kopetdog` tog`i oldi hududlarida neolit davri odamlari miloddan avvalgi VI ming yillikning oxirlari va V ming yillikkning boshlaridayoq ilk dehqonchilik madaniyati bilan band bo`lgan bo`lsalar, markaziy va shimoliy viloyatlarda bu vaqtda odamlar ovchilik va baliqchilik bilan shug`ullanar edilar. Neolit davri jamoasining bunday mintaqalararo rivojlanishi har bir viloyatning mavjud tabiiy iqlim sharoitlaridan kelib chiqar edi. O`rta Osiyoda neolit davri yodgorliklari juda keng tarqalgan. Ular tekisliklardagina emas, balki O`rta Osiyo tog`lik rayonlarida ham ko`p uchraydi. O`lkaning neolit yodgorliklarini uchta yirik – hududiy-madaniy xo`jalik shakllariga ajratish mumkin. Fanda ular Kaltaminor, Hisor va Joytun madaniyati nomi bilan mashhurdir. Ularning har biri alohida geografik muhitga ega bo`lgan erlarga joylashgan.

 O`rta Osiyoda Kaltaminor madaniyati nomi bilan mashhur bo`lgan yodgorliklar asosan o`lkaning g`arbiy va shimoli-g`arbiy tomonlarida keng tarqalgan. Shu bilan birga uning chegarasi Ural daryosi va Kaspiy dengizi bilan ham tutashgan. Janubda Qoraqum va Shimoliy Qizilqum etaklarida, sharqda esa Orol dengizi shimoliy-sharqiy va janubiy tomonlarida quyi Sirdaryoga borib taqaladi. Qizilqum va Ustyurtning keng hududlarida ham Kaltaminor madaniyati ancha keng tarqalgan.

O`zbekiston hududlaridan keyingi yillarda ko`plab neolit makonlari topilgan. Arxeologlar Qashqadaryo va Zarafshon daryola-rining quyi oqimidan 45 dan ortiq neolit makonini o`rgangan.  Joytun madaniyati ga mansub qabilalar paxsa va guvalasomon aralashtirib qurilgan uylarda yashab, bo`yoq bilan naqshlangan idishlardan foydalangan. Joytun makoni ibtidoiy qishloq bo`lib, u bir necha uylardan tashkil topgan. Uylarning maydoni 25-30 m2 tashkil etgan bo`lib, ular paxsadan qurilgan.

 Hisor madaniyati nomi bilan atalgan Markaziy Osiyoning neolit davri makonlari. Hisor – Pomir tog`laridan topib o`rganilgan. Hisor madaniyatining asosiy markazi Tojikiston Respublikasining Hisor – Bobotog` - Qoratog` oralig`idagi yerlar bo`lib, dastlab o`rganilgan yodgorliklar Hisor vodiysidan topilganligi uchun u shu nom bilan ataladi. Hisor madaniyati o`z xususiyatiga ko`ra tog` madaniyati deb ham nomlanadi. Hisor madaniyatiga mansub bo`lgan yodgorliklar 200 dan ortiq bo`lib, ular miloddan avvalgi V-III ming yilliklar bilan belgilanadi. Hisor madaniyati jamoalari sopol idishlar yasab, asosan chorvachilik, ovchilik, qisman dehqonchilik va termachilik bilan shug`ullangan.

 Neolit davri uzoq davom etgan tosh asrining so`nggi bosqichi bo`lib, odamlar bu davrda xo`jalikning ilg`or, unumdor shakli – deh-qonchilik va chorvachilikni kashf etgan. Bu jarayon arxeologiyada neolitning inqilobi deb yuritiladi. (ingliz olimi G.Chayl fikri) kishilarda yaratuvchanlik faoliyatini aktivlashuvi mehnat qurollarida yangi shakl va xususiyatlarni, ishlab chiqarishda esa yangi ko`nik-malarni paydo etdi. Natijada, to`qimachilik, ip yigirish, qayiqsozlik, uysozlik, suvda suzish, o`rganildi va o`zlashtirildi. Bu davrda hunarmandchilikka asos solindi. Maishiy munosabatlar ma`lum ma`noda tartibga kela boshladi. Odamlarda fiziologik o`zgarishlar yasashga xissa qo`shgan xususiyat-pazandalik sohasida go`shtni pishirib eyish va ovqatlar tayyorlash imkoniyatiga ega bo`lindi. Xususan, neolitda odamzod rivojlanish sari katta qadam tashladi.

O'xshashlar

O`rta Osiyodagi ibtidoiy manzilgohlari

Mug'ullar. Chingizxonning O`rta Osiyoni bosib olishi

O`rta osiyo tarixiga oid eng qadimgi manbalar

Chayldning neolit inqilobi nazariyasi va uning mohiyati

Kushoniylar davrida O’rta Osiyo xalqlari taraqqiyoti