Markaziy Osiyoning mezolit va neolit davri ornomenti - Tarix - Slaydlar

Markaziy Osiyoning mezolit va neolit davri ornomenti

Yuklangan vaqt:

17.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3987.595703125 KB

Ko'chirib olish

Markaziy Osiyoning mezolit va neolit davri ornomenti Reja: 1. Markaziy Osiyo mezolit davri ornamenti 2. Markaziy Osiyo neolit davri ornamenti

O’rta Osiyoda mezolit davri mil.avv. 12-7 mingyilliklarni o’z ichiga olib, bu davrda odamlar katta bo‘lmagan to‘daga ajralgan holda yashay boshlashlari ularga bir joydan ikkinchi joyga erkin ko‘chib o‘tish, katta yer maydonlaridan foydalanish imkoniyatini berdi. Qurollarning (mehnat va ov qurollari) ixcham, qulay bo‘lishiga e’tibor kuchaydi. O‘q, kamon-yoy, qayiqlarning ixtiro qilinishi ibtidoiy jamoa kishisining hayoti yanada yaxshilanishini ta’minladi. Odamlar yog‘och, qamishdan foydalanib, o‘zlariga kerakli buyumlar yasay boshladilar.

Rassomlik, haykaltaroshlik, me’morchilikning dastlabki ko’rinishlari shakllana boshladi. Ibtidoiy odamlar o’z mehnat va ov qurollariga, kundalik turmushda ishlatadigan buyumlarga turli belgi va chiziqlar chizib, ularga sayqal bera boshladilar, o’zlari uchun bezaktaqinchoqlar yasashga harakat qilganlar. Obishir, Qo’shilish, Machay, Zarautsoy va Sarmishsoy yodgorliklaridan topilgan tasviriy san’at namunalari, suyak bigizlar, mehnat qurollari, turli taqinchoqlar, shuningdek, ayollar haykalchalari mezolit davri kishilarining nafosatidan dalolatdir.

Dastlabki rasmlar qoyatosh yuzalari, g’orlarning devorlari va shiplari, suyak yuzalariga chaqa qilish (qattiq tosh bilan urib yuzada chuqurchalar hosil qilish), qattiq qurollar bilan chizish usulida ishlangan. Suratlarning ayrimlari tabiiy bo’yoqlar yordamida tasvirlangan bo’lib, arxeologlar tomonidan ranglardan namunalar olinib, labarotoriyada tekshirilganda, ibtidoiy odamlar rangli tuproqlarni hayvon yog’i bilan aralashtirib ishlatganlari aniqlangan.

Zarautsoy rasmlari — Oʻzbekiston hududidagi eng qadimgi qoyatosh rasmlar. Hisor tizmasining janubi- gʻarbida joylashgan. Koʻhitang togʻining sharqiy yon bagʻridagi Zarautsoy darasidagi ungir va kamar toshlariga ishlangan ibtidoiy sanʼatning nodir namunalaridan hisoblanadi. Zarautsoy Surxondaryo viloyatida, Termiz shahridan 100- 110 km shimoli-gʻarbda joylashgan.1912-yilda I. Fyodorov tomonidan topilgan. Arxeolog G. Parfyonov (1940—1945), keyinchalik A. Roginskaya (rassom), A. Formozov, A. Kabirovlar tomonidan oʻrganilgan. 200 dan ortiq rasmlar mezolit, neolit va keyingi davrlarga mansub.

Rasmlar chizma tarzida kontur va soya uslubida qizil angob (oxra) bilan chizilgan. Zarautsoyda odamlarning itlar yordamida yovvoyi buqalarni ov qilish manzarasi tasvirlangan. Hayvonlar (yovvoyi buqa, it, tulki, yovvoyi choʻchqa, burama shoxli echki, jayran, togʻ echkisi, hasharotlar), turli buyumlar (oʻqyoy, nayza, oʻroqsimon qurollar), niqoblangan odamlar va boshqa oʻziga xos tarzda hayotiy qilib ishlangan rasmlar mavjud. Zarautsoy ibtidoiy sanʼatning noyob yodgorligi sifatida yodgorliklarni muhofaza qilish qizil kitobiga kiritilgan

Birinchi guruh rasmlari Kamar ichining chap qismidan yuqoriga qarab joylashgan, tahminan 60-80 sm ga toʻgʻri keladigan yuzani egallaydi. Bu yerda yovvoyi hayvonlarning yuqoriga qarab ov qilish sahnasi tasvirlangan. Qoyaning quyi darz ketgan joyi surat kompozitsiyasining bir qismi hisoblanadi. Ibtidoiy rassom uni hoʻkizlardan birini oʻzini qutqarish uchun qochib ketishga urinayotgan togʻ soʻqmogʻi sifatida tasavvur qilgandek tasvirlanadi. Ikkinchi guruh rasmlari 80-120 smga toʻgʻri keladigan maydonni egallaydi. Bir- biriga yaqin joylashgan suratlar ekspeditsiya xulosasiga koʻra, yaratilgan vaqti bilan ham bir-birga bogʻliq emas edi. Yuqori Zarautda eng katta hisoblangan balandligi 20 smdan oshadigan odam tasviri chizilgan boʻlib, undan quyiroqda quyosh belgisi tasvirlangan. Oʻngroqda Biyga oʻxshash hasharot rasmi, va maʼnosi hozirgacha namaʼlum chiziqlar. Chapda kallalarini orqaga burgan ikkita it tasviri, ustidan ohak suyuqligi oqib tushgan juda koʻp tasvirlar bilinadi.

Uchinchi guruh rasmlari Kamar shipining yuqorigi egilgan joyda, 60-100 smlik yuzani egallaydi. Hoʻkizni qurshab ovlash sahnasida ovchilar hayvonni koʻzlab turibdi, qolgan odamlarning quyiga tomon kengayib boruvchi plashga oʻxshash teridan yasalgan kiyimlari tasvirlanadi. Oʻrab olingan hoʻkiz goʻyo togʻ terrasi tomon yuqoriga haydalmoqda. Odamlar qoʻlida oʻq-yoy, bolta, bumerang va sopqonga oʻxshash qurollar bilan qurollangan. Hoʻkiz ostida chizilgan kichkina oʻqchi shakli, ekspeditsiya xulosasiga koʻra ustidan chizilgan yirik suratga nisbatan ancha oldin yaratilganligi bilinadi. Pastda suratlar chizilgan maydon tabiiy chuqurlikka ulashadi. Chuqurlik ichida ham hoʻkiz va odam suratlarini anglash mumkin. Suratlar qora rangli boʻyoqda chizilgan va bu Zarautsoydagi yagona qora rangli rasmlardir. Qolgan suratlar esa qizil rangli hisoblanadi. Toʻrtinchi guruh rasmlari Kamar shipi ichkarisining oʻng tomonida joylashgan, 40-40 sm hajmdagi maydonni egallaydi. Bu yerda turli davrda yaratilgan ov sahnalarini uchratish mumkin. Chapda ikki ship yuzasining oldinga egilgan joyida tasvirlangan tuzoq huddi ov yoʻliga qoʻyilganga oʻxshaydi. Odam tasvirida qizildan koʻra qora rangda koʻproq ishlangan. Zarautsoyning eng kichik suratlari shu guruhga mansub. Masalan bu yerda tasvirlangan moʻjazgina odam suratlari 4 sm dan oshmaydi.3D1A0F 27 0E 0C0D 07 0F 0608 24 1A0F 1A0F 03 0E 29 09 27 34 10 0F 07 0E

Navoiy shahridan 30-40 km shimoli-sharqda Nurota tizmasining janubiy yonbag'rida joylashgan Sarmishsoyda 200 dan ortiq arxeologik yodgorliklar, jumladan qabristonlar, qabristonlar, aholi punktlari qoldiqlari va chaqmoqtoshlarni qayta ishlash sexlari topilgan, ammo eng qiziqlari toshlardir .

Topilgan tasvirlarning aksariyati bronza davriga (miloddan avvalgi 3000-900 yillar) tegishli, ammo petrogliflar ham bor: xalkolit (miloddan avvalgi 4000-3000), neolit (miloddan avvalgi 6000- 4000 yillar) va mezolit (15 ming) . -miloddan avvalgi 6000 yil), ikkinchi tomondan - sak-skif davri (miloddan avvalgi 900-100 yillar) va o'rta asrlar (milodiy 1500 yilgacha) [ 5 ] . Sarmishsoyning eng qadimgi petrogliflari taxminan miloddan avvalgi 9000 yillarga to'g'ri keladi. e., eng soʻnggilari esa nafaqat chizmalar, balki arab yozuvida yozilgan va darveshlar hayotidan hikoya qiluvchi matnlarni ham oʻz ichiga oladi

Yahyo Gʻulomovich Gʻulomov Sarmishsoy traktidagi qoyatosh rasmlarini tadqiq qilish 20-asr oʻrtalarida Ya. Gʻulomov boshchiligidagi Maxandaryo otryadining ekspeditsiyasi bilan boshlangan . Sarmishsoy tasvirlarini hujjatlashtirish mahalliy tadqiqotchilar J.Kabirov va B.S.Shalatoninlar tomonidan davom ettirilib, 1987-yildan boshlab bu boradagi tadqiqotlar Arxeologiya instituti vakili Muxiddin Xuzanazarov tomonidan olib borildi. Ekspeditsiyalar va uzoq muddatli tadqiqotlar materiallari asosida maqolalar va original kitoblar nashr etilgan .

Sarmishsoydagi petrogliflar 35 ta tematik obraz va syujetlarni opzida aks ettiradi. Qoyatoshlarning qora yoki jigarrang sirtiga inson qiyofalari, ularning mehnat va ov qurollari, liboslari, maishiy buyumlari oʻyib ishlangan. Ular bilan bir qatorda har xil yovvoyi hayvoblar surati ham tushirilgan boʻlib, ularning koʻpchiligi allaqachon qirilib ketgan yoki bugungi kunda Oʻzbekiston hududida uchramaydi. Hayvonlardan togʻ echkisi, arxar, qoʻtos, tuya, eshak, qulon, ibtidoiy davrdagi hoʻkiz, sigir, qulon tasvirlari, bundan tashqari geometrik shakllar asosida kompozitsiyalashgan gepard, qoplon, bars, sher, boʻri, toʻngʻiz, kiyik, tulki, jayron, saygʻoq, shoqol tasvirlarini uchratish mumkin

O’rta Osiyo hududida neolit davriga oid ko’plab arxeologik yodgorliklar topib o’rganilgan bo’lib, ibtidoiy ajdodlarimizning ornamenti va tasviriy san’ati haqida yetarlicha ma’lumotlar olishga imkon beradi. Janubiy Turkmaniston hududidagi neolit davri manzilgohi Joytun madaniyatida mil.avv. VI-V mingyilliklarga oid 30 ta xonadon o’rni qazib o’rganilgan. Uylar reja asosida yassi-qavariq shakldagi yirik g’ishtlardan bir xonali qilib qurilgan. Uylarning tashqi va ichki devorlari loy suvoq qilingan hamda oxra bilan bo’yalgan. Manzilgohdan mehnat qurollari, geometrik shakldagi kremendan yasalgan o’roq qadamalari, kamon o’qi uchlari, boltalar, suyakdan ishlangan igna va pardozlagichlar topilgan.22 0E 0D 0D 16 0B08 3D0E 06 05 3E 070A 06 04

Joytun madaniyatiga oid yana bir Pessejiktepa manzilgohidan murakkab reja asosida qurilgan katta uy qoldiqlari qazib o’rganilgan. Tadqiqot davomida bu uyning devorlarida oqsuvoq ustiga qora va qizil bo’yoqlarda geometrik bezaklar, daraxtlar, qoplon va boshqa hayvonlar tasvirlangani aniqlangan. Imorat ichidan ko’plab loydan yasalgan antropomorf va zoomorf, kam miqdorda ayol haykalchalari, shuningdek, echki tasviridagi haykalchalar, Hind okeanida uchraydigan chig’anoqdan yasalgan munchoqlar ham topilgan. Arxeologlarning fikriga ko’ra, bu imorat ibodatxona vazifasini bajargan.

 Joytun madaniyatining so’nggi bosqichiga oid Chagiltepa (mil.avv. V mingyillik) manzilgohining markaziy qismidan nisbatan kattaroq uy qoldiqlari topib o’rganilgan bo’lib, bu jamoa marosimlarini o’tkazish uchun qurilgan imorat bo’lishi mumkin. Ushbu imorat atrofidan 12 ta xonadon qoldiqlari, toshdan yasalgan qurollar, o’roq, randa va yorg’uchoqlar, naqshli sopol buyumlar topib o’rganilgan.

• Sopol buyumlar qo’lda dag’al, silliq tagli qilib ishlangan bo’lib, yuqori qismi pardozlangan. Idishlarning ayrimlari naqshsiz, ayrimlari naqshli bo’lib, naqshinkor idishlarda jigar va kashtan tusli ranglar ustunlik qiladi. Ushbu manzilgohdan zeb-ziynat buyumlari ham topilgan bo’lib, ular tosh, suyak va chig’anoqlardan odam, hayvon hamda to’g’ri to’rtburchak shaklida tayyorlangan.

 O’zbekistonning Zarafshon vohasi va Farg’ona vodiysi hududlaridan ham neolit davriga oid ko’plab manzilgohlar topib o’rganilgan bo’lib, o’sha davr odamlarining moddiy madaniyati ashyolari tadqiq qilindi.  O’rta Osiyoning neolit davri manzilgohlaridan biri Tojikistonning g’arbiy tog’ oldi hududlaridan topib o’rganilgan Hisor madaniyati bo’lib, mil.avv. V mingyillikning oxiri – II mingyilliklarni o’z ichiga oladi. Hisor madaniyati jamoasi daryo toshlari va kremenlardan mehnat qurollari, toshbolta, suyakdan bigizlar tayyorlaganlar. Shuningdek, bu manzilgoh odamlari to’qimachilik bilan shug’ullanganlar va sopol buyumlar yasashni ham bilganlar. Sopol idishlar sodda naqshlar bilan bezatilgan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: ① Асқаров А. Бухоронинг ибтидоий тарихидан лавҳалар. Тошкент, 1973. ② Виноградов А. Неолитические памятники Хорезма. Материалы Хорезмской археолого-этнографической экспедиции. Вып. 8. Москва, 1962. ③ Кабиров Ж. Сармишсойнинг қоя тошларидаги расмлар. Тошкент, 1976. ④ Массон В. Поселение Джейтун. Ленинград, 1971. ⑤ Массон В. Средняя Азия и Древний Восток. МоскваЛенинград, 1961. ⑥ Ғуломов Я. Хоразмнинг суғорилиш тарихи. Тошкент, 1959. ⑦ Roginskaya A., Zarautsay M.—L., 1950; Pugachenkova G. A., Rem pel L. I., Vidayushiyesya pamyatniki izobrazitelnogo iskusstva Oʻzbekistana, T., 1960; Formozov A. A., Ocherki po pervobitnomu iskusstvu, M., 1969.[1] ⑧ Zarautsoy tilsimlari, Abdula Xolmirzayev. Zarautsoy tilsimlari, 2002.

O'xshashlar

O`rta Osiyoda Neolit davri

Mezolit

O’rta Osiyoning tabiyatini poleolit mezolit davrlarda geografik o’rganish tarixi

O’rta Osiyoning temir davri me’morchiligi

O’rta Osiyoning bronza davri me’morchiligi