Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarida yer- suv munosabatlari - Tarix - Slaydlar

Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarida yer- suv munosabatlari

Yuklangan vaqt:

01.05.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

659.9404296875 KB

Ko'chirib olish

Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarida yer- suv munosabatlari Reja: * 1. Asarni o‘rganilishi * 2. Buxoroda yer suv-munosabatlari * 3. Zarafshon daryosi haqida * Xulosa

Аbu Bakr Muhammad ibn Jaʼfar an-Narshaxiy BUXORO TАRIXI

«Tarixi Buxoro» («Buxoro tarixi») «Tarixi Narshaxiy» («Narshaxiy tarixi») «Аxbori Buxoro» («Buxoro haqida xabarlar») «Tahqiq ul- viloyat» («Viloyat haqiqatini aniqlash»BUXORO TАRIXI

Narshaxiyning “Buxoro tarixi”asarida quyidagicha ma`lumot keltiriladi: Samarqand tomonida bir katta daryo borki, uni «Rudi Mosaf»— «Mosaf daryosi»1 deb ataydilar . Buning sababi shuki, Samarqand tomonidagi viloyatlarda togʼlarda qor erib, suvi (oqib kelib) oʼsha joyga yigʼilib yotar edi. Bu daryoga ko‘p suv yig‘ilgan, u bir talay yerlarni yuvib-o‘pirib, ko‘p loyqalarni surib kelgan va, natijada, bu botqoqliklar to‘lib qolgan 1Rudi Mosaf-Hozirgi Zarafshon daryosi ko‘zda tutiladi

Hozirda Buxoro (o‘rnashgan) bu mavze, (ilgari) botqoqlik boʼlib, uning baʼzi yerlarini to‘qayzor, daraxtzor va ko‘kalamzorlar tashkil etgan, ayrim joylari esa shunday bo‘lganki, biron hayvon ham oyoq qoʼyishga joy topa olmagan.

* Suv ko‘p oqib kela berdi, loyqalarni to Bitik 2 va Farabgacha 3 surib keltira berdi. So‘ng suv (toshib kelishi) to‘xtadi, Buxoro o‘rnashgan joy (asta-sekin) to‘lib tekis yerga aylandi va, shunday qilib, u katta daryo So‘g‘d va bu (loyqalar bilan) to‘lgan mavze Buxoro bo‘lib qoldi; har tomondan odamlar yig‘ilib, u joy obod bo‘ldi. * 2. Bitik-Chorjo‘y ro‘parasida Amudaryo bo‘yida joylashgan qishloq. * 3. Farab-(yoki Frabr) bu qishloq Chorjo‘y ro‘parasida. Amudaryo bo‘yida Bitikka yaqin joylashgan va “Robiti Tohir ibn Ali” deb mashxhur bo‘lgan. * * Odamlar Turkiston tomonidan kelar edilar. Bu viloyatda suv va daraxtlar, ov qilinadigan (jonivorlar) ko‘p bo‘lganidan kishilarga bu viloyat xush kelib, shu yerga joylashdilar. Аvval ular chodir va o‘tovlarda turar edilar, so‘ng vaqt o‘tishi bilan odamlar yig‘ilishib imoratlar qurdilar.

O‘zbekiston Tojiliston* Zarafshon daryosi

Dunyo ham jamiyatida ilk sivilizatsiyalar daryo va suv havzalari bo'yida vujudga keladi. Masalan Qadimgi Misrda Nil havzasi bo'yida, Mesopatamiyada Dajla va Frot daryolari oralig’ida, Hindistonda Hind va Ganga daryolari bo'yida qadimgi aholi manzilgohlari, shahar-davlatlar vujudga kelgan. Shu o'rinda Buxoro vohasining shakllanishi, Qadimgi aholi manzilgolari, qishloq va shaharlarning taraqqiy etishida Zarafshon daryosining o'rni beqiyos hisoblanadi. Shu sabali tarixchilar “Buxoro-Zarafshon daryosining tuhfasi” deb takidlaydi. Sababi, Qadimdan Buxoro vohasining asosiy suv manbai Zarafshon daryosi hisoblangan. Shuning uchun ham Buxoro vohasi uchun haqiqiy zar manbai bu – Zarafshon daryosi edi. Uning hozirgi nomi «Zar», ya’ni oltin, «afshon» — oquvchi , tarqatuvchi degan ma’noni anglatadi. Daryoning bunday atalishi oltin bilan bog‘liq bo‘lmay , u oqib o‘tayotgan hudud uchun suv oltinga teng hayot manbai, degan yondashuvdan olingani haqiqatga yaqin. Markaziy Osiyo tarixini o‘rgangan yirik olim S.Tolstovning fikricha, bu daryoning nomi hind va eron xalqlariga mansub bo‘lgan, hozirda osetinlarning ajdodlari bo‘lmish «alay» deb atalgan skif xalqining nomi bilan ham bog‘liq. Osetin tilida hozirga qadar «afshin», «afshon», ya’ni «tarqatuvchi» degan so‘z saqlanib qolgan.

Atrof-tevaragidan o‘ziga 15 tacha muzliklarni qo‘shib oluvchi Zarafshon muzligi 24 km. davomida 5960 m.dan 2775 m.gacha pasayib kelgan - naqadar tik nishab tushuvchi muzlik. Shuning uchun ham uning ulkan tanasi vodiy bo‘ylab sutkasiga 40-45 sm. mudom pastga tomon siljib turadi. Bu ko‘z ilg‘amas harakat naqadar sust ko‘rinsa-da, muzliklarning ancha ildami hisoblanadi. Chunki O‘rta Osiyo tog‘ muzliklarining o‘rtacha sutkalik harakati 5-10 sm. xolos. Xuddi shu harakat muzliklarning erishini ta'minlovchi dastlabki sabablardan biridir. Bundan tashqari, muzlik ustini vodiyning har ikkala yon- bag‘ridan uvalanib, yemirilib, qulab, yuvilib, urilib hamda shamol ta'sirida uchib tushgan mayda chang zarrachalaridan tortib, to ulkanligi uydek harsanglargacha egallab oladi. Ularni morenalar deb atashadi. Morenalar muzlik bilan birgalikda, go‘yoki uni minib olgandek quyi tomon harakatlana boshlaydi. Fasllar almashgan sari ustma-ust yoqqan qor va yangi qor ustiga qo‘ngan yangi morenalarni ko‘rish mumkin. Bu jarayon shu tarzda davom etib, morenalar muzlikning badaniga tobora singib boraveradi. Nihoyat, erish chegarasiga yetgach, suvga aylana boshlayotgan muz biz o‘ylagandek tarnovdagi sumalak kabi tiniq emas, balki o‘sha loyqa oqimga aylanadi. Zarafshon suvida Amudaryo va Sir daryoga nisbatan fosfor miqdori 1,5-2 marotaba ko‘p uchraydi.

Zarafshonning delta qismida tadqiqot olib borgan arxeologlar (akademik A.Muhammadjonov rahbarligida) besh ming yil muqaddam u o‘z suvini Amudaryoga quygan, degan xulosaga keldilar. Besh ming yil muqaddam emas, besh yuz yil muqaddam yashab o‘tgan samar qandlik tarixchi olim Hofizu Obro‘ ham, Ko‘hak suvi sernam yillari to Jayhunga qadar yetar edi, deya dalolat beradi. Zarafshon daryosiga qadimda Qashqadaryo o‘z suvini quygan, ya'ni Qashqadaryo Zarafshonning eng yirik va oxirgi chap irmog‘i bo‘lgan. Tarixiy geologik davrlarda, hatto Sangzor daryosi ham o‘z suvini o‘ng tomondan Zarafshonga quyganligi to‘g‘risida poleogeografik ma'lumotlar mavjud. Shunday bir holatda Zarafshon, albatta, hozirgi ahvoliga qaraganda, bemisl sersuv daryo edi, deya olamiz. Daryo o‘zanida suvning kamaya borish davri hali Iso alayhissalom dunyo yuzini ko‘rmagan bir davr, ya'ni eramizdan oldingi I-II asrlarga to‘g‘ri keladi, desak yanglishmaymiz, chunki o‘lkamizdagi eng ko‘hna gidrotexnik inshootlardan biri Darg‘om kanali aynan Zarafshon suvining bir qismini vodiyning chap sohilidagi yangi ochilgan yerlarni sug‘orishga olib ketsa, xuddi shu nuqtada keyinroq paydo bo‘lgan Tuyatortar kanali daryoning o‘ng sohili bo‘ylab paydo bo‘lgan sug‘orma dehqonchilik uchun sarf bo‘la boshladi. Hozirgi vaqtda Eski Anhor kanali orqali Qash qadaryo vohasi, Panjakent tumani (Tojikiston r.) ham bir qancha maydonlarni Zarafshon suvi bilan sug‘orishadi. Bularning barchasi daryo suvining me'yoriy jihatdan kamayishiga katta ta'sir o‘tkazadi.

Shahar «Qalʼayi Dabusiy»4— «Dabusiy qalʼasi» boʼlib, shahar deb shuni atar edilar Bir qancha muddat oʼtgandan keyin Аbruy (hukmdorlikda) ulgʼayib, shu viloyat (xalqi)ga zulm qilishga tutundi; xalq ortiq chiday olmadi, dehqonlar va boylar bu viloyatdan qochdilar hamda Turkiston va Taroz (yaqinida) bir shahar bino qilib uni Hamuket deb atadilar, chunki Buxorodan qochib ketgan toifaning raisi boʼlmish bir katta dehqonning nomi Hamuk edi; «Hamuk» deb, Buxoro tilida gavharga aytiladi, «ket» esa — shahar, yaʼni Hamuket «Hamuk — gavharning shahari» demakdir. Buxoro tilida katta odamni «hamuk», yaʼni falonchi gavhar deydilar. 4Qalʼayi Dabusiy-O‘zbekistondagi hozirgi Ziyouddin temir yo‘l stansiyasi yonida joylashgan

Soʼngra Buxoroda qolgan kishilar oʼzlarining (qochib ketgan) sarkardalariga odam yuborib, Аbruyning jabr-zulmidan qutqarishni soʼradilar. Shunda sarkardalar va dehqonlar turklar podshohining oldiga bordilar,— u podshohning nomi Qarojurin turk boʼlib, ulugʼligi sababli unga Biyogʼu deb laqab bergan edilar— va Biyogʼudan arz-dodlariga yetishii iltimos qildilar. Biyogʼu Sheri Kishvar nomli oʼz oʼgʼlini koʼp lashkar bilan yubordi. Sheri Qishvar Buxoroga kelgach, Baykandda Аbruyni tutib band qildi. Uning farmoni bilan bir katta qopni qovoq ariga toʼlgʼizib Аbruyni shu qopga soldilar va u qop ichida oʼldi

Sherya Kishvarga bu viloyat yoqib qolib, otasiga xat yubordi va undaa bu viloyatni talab qilib, Buxoroda turishi uchun ruxsat berishini iltimos qildi. Biyog‘udan: «u viloyatni senga bag‘ishladim», degan javob kelgach, Sheri Kishvar Hamuketga odam yuborib, Buxorodan qochib ketgan kishilarni xotin va bola-chaqalari bilaya Buxoroga oldirib keldi va o‘sha vaqtdayoq yana.: «Hamuketdan kelgan har bir kishi (amirning) yaqin kishilaridin bo‘ladi» degan buyruq bo‘ldi. Buning sababi, kimki boy va katta dehqon bo‘lgan bo‘lsa Buxorodan qochib ketgan, kambag‘al va bechoralar esa Buxoroda qolgan edilar.

Qochib ketgan kishilar qaytib kelgach, chorasiz (Buxoroda) qolgan (kambag‘al)lar ularga xizmatkor bo‘ldilar Sheri Qishvar Buxoro shahristonini qurdi hamda Mamostin 5, Saqmatin 6 va Farab qishloqlarini bino qildi. U yigirma yil podshoh boʼlib turdi. Undan keyin boʼlgan boshqa podshoh Iskajkat, Shargʼ va Romtin qishloqlarini bino qildi, soʼngra Faraxshiy qishlogʼiga asos soldi. Xitoy podshohining qizini kelin qilib Buxoroga olib kelganlarida uning jihozlari orasida Xitoydan bir butxona ham olib keldilar va uni Romtinga oʼrnatdilar. Buxoroga qaytib kelgan guruh orasida bir katta dehqon bor edi, u qadimiy dehqonzoda va koʼproq daromadli yerlar uniki boʼlganligidan uni «Buxorxudot» der edilar va (Buxoroda qolganlarning) koʼplari uning kadivarlari22 va xizmatkorlari edilar. 5Mamostin-Buxoro shahrining g‘arbida joylashgan qishloq 6Saqmatin –kiyinroq Sumiton deb atalgan. Bu qishloq Shaharrud kanalining bo‘yida

Nur katta joy. Unda masjidi jome bor; U koʼpgina rabotlarga ega. Buxoro va boshqa joylarning odamlari har yili ziyorat uchun u yerga boradilar. Buxoro aholisi bu ishda koʼp mubolagʼa qiladilar; Nur ziyoratiga borgan kishi haj qilgan (kishining) fazilatiga ega boʼladi; u ziyoratdan qaytib kelganida tabarruk joydan kelganligi sababli shaharni havoza band qilib bezatadilar. Bu Nurni boshqa viloyatlarda Nuri Buxoro deb ataydilar. Tobeinlardan 7 koʼp kishilar u yerga dafn etilganlar, xudo ularning hammalaridan to qiyomatgacha rozi boʼlsin! 7Tobaeinlar (Payg‘ambarning sahobalarini ko‘rgan kishilar)

T a v o i s. Bu Buxoro viloyatlaridan boʼlib, (asl) nomi Аrquddir 8. Unda boy va zebu ziynatni sevuvchi kishilar yashaganlar. Zebu ziynatga berilganligidan har bir kishi ziynat uchun uyida bitta yoki ikkita tovus saqlagan. Аrablar (bu yerga kelishdan) ilgari tovusni koʼrmagan ekanlar, bu yerda koʼp tovuslarni koʼrib, u qishloqni «Zot ut-tavois»— «Tovuslar egasi» deb ataganlar, uning asl nomi esa unutilgan; undan keyinroq «zot» soʼzini tashlab Tavois deb qoʼya qolganlar. Unda masjidi jome bor, u katta bir shoristonga ega, qadimgi vaqtlarda (har) kuz faslida u joyda oʼn kun bozor boʼlar edi. 8Arqud - Roboti malik cho‘lining g‘arbida joylashgan deb bir nusxada tushuntirish ishlari

Iskajkat. U bir katta kuhandizga ega. Uning aholisi boy kishilar boʼlganlar; boyliklari dehqonchilikdan boʼlmagan, chunki u qishloqning yerlari xarob boʼlib, yaxshi yerlari ming juftga 9 yetmagan. Uning hamma aholisi savdogarchilik bilan shugʼullangan. U joyda koʼp boʼz (toʼqib) chiqarilar edi. Har payshanba kuni u yerda bozor boʼlardi. U qishloq sultonlikka tegishli mulklar jumlasidandir. Аbu Аhmad al-Muvaffaq bu qishloqni muqotaa10 sifatida Xurosonning amiri Muhammad ibn Tohirga 11 bergan edi (keyin) uni yana Sahl ibn Аhmad adDogʼuniy al-Buxoriyga sotdi va pulini oldi 9Juft-asli “Jufti gov”, qo‘sh xo‘kiz. Yer o‘lchovi sifatida ishlatilib bir faslda bir juft xo‘kiz bilan ishlov berib xosil olinishi mumkin bo‘lgan yer miqdorini anglatadi. 10Muqotaa- ulush sifatida taqdim qilingan yer 11Muhammad ibn Tohirga -863-873 Xuroson amiri bo‘lgan

Shargʼ qishlogʼi Iskajkat roʼparasidadir, ikkovining orasida katta daryodan boshqa hech bir bogʼ va boʼsh yerlar yoʼq. U daryoni Rudya Somjan deb ataganlar. Hozirda esa Shargʼ daryosi, baʼzn kishilar boʼlsa, Haromkom deydilar. Bu ikki qishloq oʼrtasida dara ustida katta koʼprik bor edi. Shargʼ qishlogʼida hech vaqt masjidi jome boʼlmagan. Аrslonxon Muhammad ibn Sulaymon davrida uning farmoni bilan oʼsha koʼprikni gʼoyatda mahkam qilib gʼishtdan ishladilar va Аrslonxonning xolis oʼz puliga masjidi jome bino qildilar. Аrslonxon musofirlar uchun Iskajkat tomoniga bir rabot qurishgʼa buyurdi. Bu qishloqda katta byr kuhandiz bor, kattaligidan uni shaharga tenglashtirish mumkin.

Zandana. Bu qishloq katta qalʼaga, koʼpgina bozor joylarga masjidi jomega ega. Bu yerda har juma kuni namoz oʼqiydilar va bozor qiladilar. Bu qishloqda (toʼqib) chiqariladigan narsa — boʼzni «zandaniychi», yaʼni «Zandana qishlogʼidan chiqadigan» deb ataydilar. Bu yerda u ham yaxshi, ham koʼp boʼladi. Shu xil boʼzdan Buxoroning koʼp qishloqlarida toʼqiydilar va buni ham «zandaniychi» deb ataydilar. Chunki u avvalo shu qishloqda toʼqib chiqarilgan. Shu xil boʼzdan Iroq, Fors, Kermon, Hindiston va boshqalar kabi hamma viloyatlarga olib boradilar. Barcha ulugʼlar va podshohlar undan kiyim qiladilar va ipakli kiyimlik bahosida sotib oladilar. Xudo bu qishloqni hamisha yashnatsin!

Vardona. Bu katta bir qishloq boʼlib, kuhandizga, katta va mustahkam hisorga ega. U qadim vaqtlardan podshohlarning turarjoylari boʼlgan, (lekin) hozirda unda podshoh oʼtiradigan qarorgoh yoʼq. Vardona Buxoro shahridan qadimroq (barpo boʼlgan) uni Shopur Malik bino qilgan. U Turkistonning chegarasida joylashgan. U joyda har haftada bir kun bozor boʼlib savdogarlar koʼp kelar edilar. U yerdan chiqadigan narsa ham yaxshi xil «zandaniychi» boʼlgan.

Afshina. Katta shoristonga va mustahkam hisorga egadir. Bir qancha qishloqlar unga mansubdir. U yerda har haftada bir kun bozor boʼladi. Bu qishloqning ekin yerlari va biyobonlari madrasa talabalariga vaqf qilingan. Qutayba ibn Muslim u joyda masjidi jome bino qilgan. Muhammad ibn Vose ham bir masjid qurdirgan. Bu yer duo qabul boʼladigan joy. Odamlar shahardan u joyga boradilar va uni tabarruk deb hisoblaydilar.

Barkad. Bu qadimiy va katta bir qishloq; bir katta kuhandizga ega. Bu qishloqni «Barkadi alaviyon»— «Аli avlodnning Barkadi» deb ataydilar. Bunga sabab shuki, amir Ismoil Somoniy bu qishloqni sotib olgan va olti boʼlakka ajratib, undan ikki boʼlagini Аli va Jaʼfar avlodiga12, ikki boʼlagini darvishlarga va ikki boʼlagini oʼz merosxoʼrlariga vaqf qilgan . 12Аli va Jaʼfar avlodi- Ali - Muhammad payg‘mbarning kuyovi, safdoshi va amakisi Abu Tolibning o‘g‘li 656-661-yillar halifalik qilgan. Eronda tarqalgan shiya mazhablaridan imomiya mazhabidagi o‘n ikki imomning birinchisi hisoblanadi. Jafar (Jafar Imom Sodiq) esa oltinchisidir.

Romtin (Romitan). Bu katta bir kuhandizga ega va mustahkam bir qishloq boʼlib, Buxorodan qadimiyroqdir . Baʼzi kitoblarda bu qishloqni Buxoro deb ataganlar. Bu qishloq qadim vaqtlarda podshohlarning turarjoylari boʼlgan, (keyinroq esa) Buxoro shahari bino boʼlgandan keyin, podshohlar qish faslidagina bu qishloqda turadigan boʼlganlar. (Bu yerlar) islom davlatiga oʼtganda ham shunday boʼlib turgan. Marhum Аbu Muslim Buxoroga kelganida shu qishloqda turgan. Bu qishloqni Аfrosiyob bino qilgan. Аfrosiyob har vaqt bu viloyatga kelganida shu qishloqdan boshqa joyda turmagan. Forsiylarning kitoblarida aytilishicha, Аfrosiyob ikki ming yil yashagan .

Varaxsha . Bir nusxa (kitob) da Varaxsha oʼrnida Rajfandun deb yozganlar. Katta qishloqlar jumlasidan boʼlib, Buxoro singari edi; u Buxoro shahridan qadimiyroqdir, u podshohlar turadigan joy boʼlib, mustahkam hisorga ega boʼlgan, chunki padshohlar (u hisorni) bir necha marta mustahkamlaganlar. Uniag Buxoro shahrining devori singari devori ham boʼlgan. Rajfandun yokn Varaxshaning oʼn ikkita arigʼi bor. Bu qishloq Buxoro devorining ichkarisida joylashgan. Unda obod bir qasr boʼlgan, shundayki, goʼzallikda uni namuna qilib koʼrsatar edilar. Unya Buxorxudot bino qilgan boʼlib, qurilganiga ming yildan ortiqroq vaqt oʼtgan. Bu qasr koʼp yillardan beri vayron va qarovsiz qolib ketgan edi Xunukxudot19 uni qaytadan tuzatdi: yana vayron boʼlgan edi Bunyot ibn Tagʼshoda ibn Buxorxudot islomiyat davrida yangidan qurib, oʼzi uchun turarjoy qilib oldi va nihoyat, u shu joyda oʼldirildi.

Bu qishloqda har oʼn besh kunda bir kun bozor boʼladi, yilning oxirida esa yigirma kun bozor qilib, yigirma birinchi kuni navroʼz — yangi yil bayramini oʼtkazadilar. Buni «Navroʼzi kishovarzon»— «Dehqonlar navroʼzi» deydilar. Buxoro dehqonlari (yil kunlari) hisobini oʼsha kundan boshlaydilar va bunga eʼtibor beradilar. Otashparastlarning navroʼzi undan besh kun keyin keladi.

Baykand . Buni shaharlar jumlasidan deb hisoblaydilar. Baykand aholisi, biror kishining Baykandni qishloq deb atashiga rozilik bergan emaslar. Аgar biror baykandlnk Bagʼdodga borsa va undan «sen qaerdansan?» deb soʼrasalar u Baykanddanman degan, Buxorodanman degan emas. Baykandda katta masjidi jome va oliy imoratlar bor. To ikki yuz qirqinchi yilgacha (2 iyun 854—21 may 855) Baykand darvozasi oldida koʼp rabotlar boʼlgan. Muhammad ibn Jaʼfar (an- Narshaxiy) oʼz kitobida keltirishicha. Baykandda Buxoro qishloqlari sonicha, mingdan ortiq rabot boʼlgan

Buning sababi shuki, Baykand katta va yaxshi joy boʼlib, har bir qishloqning aholisi u yerda bir rabot qurib unga bir toʼda kishilarni joylab qoʼygan va ularning nafaqalarini qishloqdan yuborib turgan. Qish faslida kofirlar (yigʼilib) hujum qiladigan vaqt boʼlganida har bir qishloqdan u joyga koʼp xalq toʼplanib gʼazot qilganlar. (Shunda) har bir qavm oʼz rabotiga kelib tushgan. Baykand aholisi hammasi savdogar boʼlgan. Ular Xitoy bilan va dengiz (orqali boriladigan) mamlakatlar bilan savdo qilganlar va juda boy boʼlganlar. Qutayba ibn Muslim Baykand juda mustahkam boʼlganligi sababli uni olishda koʼp qiyinchilnklar koʼrdi. Uni jezdan qurilgan shahriston der edilar. U Buxoro shahridan qadimiyroq. Bu viloyatda boʼlgan har bir podshoh, oʼzi uchun Baykandni turarjoy qilar edi. Farabdan Baykandgacha oʼn ikki farsang masofa biyobon boʼlib, bu biyobon qumlik (choʼl)dir.

Аrslonxon Muhammad ibn Sulaymon oʼz davrida Baykandni (qaytadan) qurishga buyurdi. Odamlar u yerga yigʼilib yaxshi imoratlar qildilar, xoqon (Аrslonxon) oʼzi uchun juda hajamatli saroy qurdirdi. Haromkom suvi Baykandga keladi. Baykandda qamishzorlar va katta-katta suv xalqoblari tutashadi; bularni «Borgini farox»— «Keng havz» deydilar va Qarokoʼl deb ham ataydilar. Ishonchli kishilardan eshitganmanki, u (koʼl)ning kengligi yigirma farsangdir. «Masolik va mamolik» kitobida aytilishicha, uni «Buhayrayi Somjan»— «Somjan koʼli» deb ataydilar, Buxoro suvining ortiqchasi ham oʼsha joyga yigʼiladi. Unda suv jonivorlari boʼladilar; butun Xurosonda bu yerdagidek miqdorda qush va baliq tutilmaydi .

Farab . Bu shaharlar jumlasidan boʼlib, alohida joylarga ega, Jayhun daryosi labidan to Farabgacha bir farsang, suv toshgan vaqtlarda esa yarim farsang keladi. Goho shunday ham boʼladiki, Jayhunning suvi (toshib) Farabgacha borib yetadi. Farabda katta masjidi jome bor, uning devorlari va tomi pishiq gʼishtdan boʼlib, unga sira yogʼoch ishlatilmagan. Farabning bir amiri bor ediki, u biror (zaruriy) hodisa yuzasidan ham Buxoroga kelishni lozim topmas edi. (U yerda) bir qozi bor ediki, u Shaddod13 kabi zolimona hukmlar yurgizar edi. 13Shaddod-Afsona bo‘yicha Iram bog‘ini qurdirgan va Zolimlikda dong chiqargan bir podshohning nomi: shu nisbatan adabiyotlarda ko‘pincha zolim podshoh-hukmdorga nisbatan beriladi.

Buxorodagi «BАYT UT-TIROZ»— «TOʼQIMАChILIK KORXONАSI»u hаnuz uz joyidа turipti * Buxoroda — hisor bilan shahriston oʼrtasida, masjidi jome yaqinida bir korxona bor edi; unda paloslar, darpardalar, yazdiy kiyimliklar, yostiq jildlari, funduqiy1 joynamozlar va ust kiyimlarni xalifa uchun toʼqir edilar; bitta darpardaga (butun) Buxoro xiroji sarf boʼlardi. Bagʼdoddan har yili alohida bir omil kelib, Buxoro xirojining evaziga shu kiyimlilardan olib ketar edi. Bir vaqt kelib bu korxona bekor qoldi va bu hunar bilan shugʼullanuvchi kishilar tarqalib ketdilar. *

Buxoro shahrida shunday ishga tayin qilingan ustalar boʼlar edilar: viloyatlardan savdogarlar kelib, odamlar zandaniychini olib ketganlaridek, u kiyimlilardan Shom va Misr, Rum shaharlariga olib ketar edilar. Xurosonning hech bir shaharida bunday (matoni) toʼqiy olmas edilar. Shunisi qiziqki, bu hunar egalaridan baʼzilari Xurosonga bordilar va bu ish uchun kerakli asboblarni shaylab shu kiyimlikdan toʼqidilar, lekin Buxorodagidek sifatli boʼlib chiqmadi. Bu kiyimlikka ega boʼlmagan birorta ham podshoh, amir, rais yoki boshqa mansab egasi yoʼq edi. Uning qizil, oq va yashil ranglisi boʼlar edi. Bugun hamma viloyatlarda u kiyimlidan koʼra zandaniychi (vodariy)mashhurroq. 2-10 dinor.

* Arablar bosqinchiligi natijasida Buxoro poykand shaharlarining shahristoni yoki xonadonlarning qoq yarmi arablarga bo‘hstib berildi. Arablar eng unumdor dehqonchilik vohalarini suv inshoatlarini egallab oldilar. Yerli aholi jamoa binolari, suv inshoatlarini qurish sug‘orish tarmoqlarini loyqadan tozalash kabi ishlarga safarbar etildi. * Istilichilar bosib olingan yerlarda sosoniylarning soliq tartibini joriy etib xiroj(yer solig‘i)ni 0,20, 0,25 miqdorida belgiladilar. * Qavonin- mukta`i mayda viloyatlar va tumanlardan xazinaga tushib turgan yig‘in * Maqosima Hosilning ma`lum ulushi miqdorida to‘langan. Uning hajmi sug‘orish bilan bog‘liq holda belgilangan * Misoxa yer hajmiga qarab miqdori belgilanadigan soliq bo‘lib, unda ekin ekilishi yoki ekilmasligiga e`tibor berilmagan.

* X asrning 30-yillarida Buxoro atrofi dushman xujumidan ximoyalanish uchun 300 kmdan oshiqroq masofani egallagan “Kampirak” devori bilan o‘rab olindi. * Ismoil Somoniy davrida devor tamirlanmay qarovsiz qolib buzilib ketdi Ismoil Somoniy “Toki men tirik ekanman, Buxoroning devori men bo‘laman” deb aytgan.

* IX-X asrlarda Movarounnahr va Xuroson aholisi asosan dehqonchilik bilan shug‘ullanar edi. Yerlar asrlar osha takomillashib kelgan sug‘orish tarmog‘lari va turli tuman suv inshoatlari (to‘g‘on, band, nova, koriz, chig‘ir, charxpalak, suvayirg‘ich) vositalari bilan sug‘orilgan. Serunum vohalarda g‘allakorlik, sholikorlik, paxtachilik, sbzovotchilik, polizchilik, bog‘dorchilik yuqori darajada ravnaq topgan. Ziroatlar ning deyarli barcha navlari: arpa, bo‘g‘doy, tariq, mosh, adas(yasmiq), kunjut, no‘xat, zig‘ir, jut va shu kabilar yetishtirilar edi. * Lalmi yerlarda asosan paxta yetishtirilar edi. Buxoroda paxtachilik katta o‘rinni egallab. Paxtaning ingichka tolali go‘za navi yetishtirilar edi. Go‘zadan tashqari za`faron, ro‘yan kabi nodir texnik o‘simliklar ekilib ulardan turli xil dori-darmonlar bo‘yoqlar tayyorlanardi.

* IX-X asrlarda Movarounnahr vohalarida daryo va uning tarmoqlaridan ko‘plab yangidan-yangi sug‘orish kanallari qazib chiqarilib ularning daxanalariga suv bog‘lab oluvchi to‘g‘onlar miftohlar (shlyuz) suv tashlagich novalar o‘rnatilgan. Oqar suvga tanqis tog‘oldi xududlarga va daralar ichida bandlar bino qilinib, suv omborlari barpo etilgan. * Yerosti suvlaridan dehqonchilikda foydalanish uchun o‘ta murakkab va o‘ta mashaqqatli gidrotexnik inshoat – korizlar qazib, ishga tushirilgan.

* Buxoro samarqandga nisbatan keng va obod bo‘lgan u 17 ta sug‘orish shaxobchasi orqali sug‘orilgan. * Istarxiy Zarafshon vodiysini tasvirlar ekan uning unumdorligiga qoil qoladi. Buxoro vohasini u moviy osmon gumbazi ostida tushalgan va qasrlar bilan naqshlangan yam-yashil gilamga o‘xshatadi. * IX asrdan boshlab Buxoro vohasining suv taqsimoti bilan shaxsan shahar qozisining o‘zi shug‘ullangan. Narshaxining yozishicha Sayd ibn Xalaf Balxiy Buxoroga qozi bo‘lgach, “Yaxshi qonun- qoidalar o‘rnatgan… toki ko‘chli kishi zaif kishiga zulm o‘tkazmasin uchun (shahar) to‘g‘onlarini qurdirib, Buxoro suvini adolat va insof yuzasidan taqsim qilishni ” joriy etgan.

* IX-X asrlarda dehqonchilikning taraqqiy qilinishi bilan sug‘orish ishlari kengaydi. Injenerlik bilimi asosida qurilgan turli xildagi gidrotexnika inshoatlari bilan jihozlangan sershoxa sug‘orish tarmoqlari barpo etildi. Bunday o‘ziga xos sug‘orish inshoatlarini tiklash va ishlatishda an`anaviy asriy tajriba va malakaga ega bo‘lgan mahalliy miroblar etishib, o‘rta asrlarning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti darajasiga xos tartib, qonun qoidalariga asoslangan suv xo‘jaligi toshkil topdi.

* Xulosa * Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari O‘ra Osiyo tarixini o‘rganishda mihim manba bo‘lib xizmat qiladi. Asarning qimmati shundaki "Buxoro tarixi"da IX asrda Oʻrta Osiyoning arab xalifaligidan ajralib chiqishi, Movarounnahr va Xurosonda somoniylar davlatining barpo boʻlishi va somoniylar davrida Buxoroning iqtisodiy va madaniy hayoti tasvirlangan. Asarda Buxoroning tarixiy topografiyasiga oid maʼlumotlar boʻlib, unda Buxoro shahrining darvozalari, ichki va tashqi devorlarining qurilishi ham ark va shah-ristonning bino qilinishi hikoya qilinadi. Asar faqat Buxoro tarixi-nigina emas, balki butun Oʻrta Osiyo tarixini oʻrganishda hamda nodir manbadir

* Foydalanilgan adabiyotlar* 1 . Am inov. I . Buxoro hududidagi zovurl ar, “Romi tannom a”, 1999. –B.127. * 2. * 3. Nizomov A., Rahi mova G. Zarafshon: o’tm ish va bugun. “Ma’rifat” gazetasi , 2001 yil 15 may soni. * 4. Narshaxiy. Buxoro tarixi .-T.: “Sharq” 1993. –B. 120. * 5. Ochilov Alisher. "The Rol e of Zamanbaba Cult ure in The Social and Econom ic History of Bukhara Oasis During Bronze Age." CENTRAL ASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND HISTORY 2.4 (2021): 42-47. * www.scienti ficprogress.uz

O'xshashlar

Amir Olimxon “Buxoro xalqinig hasrati tarixi”

Buxoro muzeylari

Buxoro amirligi

Buxoro minoralari

Buxoro yodgorliklari