Industrial sivilizatsiya va uning mazmuni - Tarix - Slaydlar

Industrial sivilizatsiya va uning mazmuni

Yuklangan vaqt:

28.03.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

714.2216796875 KB

Ko'chirib olish

Industrial sivilizatsiya va uning mazmuni

Mehnat jarayoni davrida, ayniqsa, odamni o‘rab turgan tabiiy muhit to‘g‘risida foydali bilimlar to‘planib boradi. Ovchilik, baliqchilik, terim- chilikka asoslangan o‘zlashtiruvchi xo‘jalikda odam o‘zining xo‘jalik hu- dudida uning o‘ziga xos xususiyatlari, boyligini chuqur bilishi lozim edi. Avstraliya aborigenlari, bushmenlar misolida ko‘rinadiki, ibtidoiy jamoa odamlari amaliy geografiya, meteorologiya, astronomiya, zoologiya va botanika, mineralogiya sohasida boy ma’lumotlarga ega bo‘lganlar. O'zlarining xavfsizliklarini ta’minlash, yashash, och qolmaslik uchun ular ov joylari topografiyasi, hayvonlaming yuradigan yo‘llari va qiliqlarini, o‘simliklaming foydali va zararli xususiyatlari, turli minerallar, yog‘och turlari va boshqa narsalaming xossalami bilishlari; ob-havoni oldindan bilish, joyni, shamol yo‘nalishlarini aniqlash, izlami o‘qishlari shart edi. Ibtidoiy ovchilar joyga ustalik bilan moslashganlar va relyefning o‘ziga xos xususiyatlaridan mohirona foydalanganlar. Ular yovvoyi hayvonlar yuradigan barcha so‘qmoqlar, daralarni bilib, ularni doimo nazorat ostida saqlaganlar. Ibtidoiy ovchilar hayvon va qushlar izlarini bilibgina qolmay, ulaming oxirgi izlari yo‘nalishini ko'zdan kechirib yoki g‘or og‘zidagi chiqishni hidlab, u yerda hayvon bor yo‘qligini ayta olganlar. Termachi- lar bir necha yuz yeyishga yaroqli o‘simlik turlari, jumladan, qaynatish yo‘li bilan zaharini yo‘q qilish mumkin bo‘lgan o‘simliklami bilganlar. Hozirgi etnologlardan biri, ibtidoiy odamning tunda yo‘lni topish uchun yulduzli osmonni yaxshi bilish zarurligining guvohi boMgan. U yeming sun'iy yo‘ldoshi uchirilgani to‘g‘risida yangi «yulduzning» paydo bo‘lga- niga e’tibomi jalb qilgan bushmendan bilganini hikoya qiladi.

Amaliyotda fizik vakimyoviy bilim asoslari jam g‘arila bordi. Tabiat- ga fizik ta’sir qilish ilk qurollardan boshlandi. Odam murakkab tuzilmali qurolni o‘zlashtirib, richagni kashf qildi. Otiladigan nayza va kamonni ixtiro qilib, qurolning otish masofasini 2-3 martaoshirdi. O'rmon qabilasi veddlar kamonni oyoqlari bilan tortib, kamon o‘qini 330 metr uzoqlikda otadilar, bug‘uni 35 metr masofadan aniq nishonga olib, urib yiqitadilar. Tibbiyot, farmakologiya va toksikologiya kabi amaliy sohalar yaxshi ri- vojlangan. Odamlar suyakning sinishi, yaralar, jarohat, latyeyish, chiqqan suyaklami davolashning amaliy usullarini yaxshi bilganlar. Kasai tish- lami sug‘urib olish, shamollash, yaralar, zaharli chaqishlami davolashni oddiy jarrohlik operatsiyalarini bilganlar. Mezolit davridan bosh suyagini trepanatsiya qilish, singan oyoq qo‘llaming qismlarini amputatsiya qilish ko'nikmasiga ega bo‘lganlar. Ibtidoiy odam o‘ngacha sanashni bilgan. Doira, to‘g‘ri chiziq, nuqtaning tosh, yog‘ochdagi tasvirlari topilgan. Vaqt hisobi mavsumlar bo‘yicha bo‘linib chiqarilgan. Magiya-sehrgarlik ibtidoiy jamoa hayotining ajralmas qismi bo‘ldi. Magiya-sehrgarlik marosimlari ibtidoiy odamning ruhiyatiga ta’sir qilib, uni o‘ziga ishonchini orttirgan. Shomon odamlar va oliy kuchlar o‘rtasi- da vositachi bo‘ladi, shu bilan birga himoya qiluvchi, davolovchi, zarar keltiradigan sevgi- muhabbat, harbiy mashg‘ulot, kasb bo‘yichamarosim- lami o‘tkazib, afsun o‘qigan. Shomon tabib vazifasini ham bajargan, u dorivor o‘tlar, fizio-psixoterapeya, jarrohlik va manual terapeya, afsun, jodu o‘qish bilan be’momi davolagan. Shomon yomg‘ir mavsumi oldi- dan yomg‘ir chaqirgan, baxtsizlik, urush-janjal, rashk va boshqa maishiy muammolami ins-jinslami chaqirib, tegishli marosimlami bajarib hal qil- gan. U fol ochib, dushmanlik qilganni yoki kasallik sababini aniqlagan, sehr-jodu qilgan. Shomon bir vaqtning 0‘zida tabib, sehrgar, afsungar vazifasini bajargan. Davogar bu vazifani bajarish uchun turli sinovlardan o‘tgan, undan oldin uzoq yillar shogird turgan .

Sug‘orish inshootlarini qurish geometriya va matematika asoslari- ning shakllanishiga sabab Lo‘ldi. Uy-joy, diniy e’tiqod inshootlari, mu- dofaa devorlarini qurish va suv havzalarida suzish uchun transport vosi- talaridan foydalanish matematika va mexanikaning rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Metall rudalarini quyishning paydo boMishi bilan metallshunoslik qandaydir darajada kimyo fani asoslarining paydo boMishiga olib keldi. Uzoq joylarga suzish, harbiy yurishlar, podaning orqasidan ko‘chib yu- rish, uzoq-uzoqlarga ozuqa izlab urugMaming ko‘chishi va astronomik kuzatishlar geografiya fani va xarita tuzishning rivojlanishiga sabab boMdi. Polineziyaliklar o‘zlarining ming kilometrlarga cho‘zilgan uzoq sa- yohatlarida oqim, shamol yo‘nalishlari, dengiz yoMlari va orollarni aks ettiradigan tayoqcha, qamish poyalari, toshchalar, chig‘anoqlar hamda xaritalardan foydalanganlar. Ovchilik, termachilik, dehqonchilik va chorvachilik mashg‘ulotlari flora va fauna to‘g‘risida ulkan ma’lumotlar jamg'armasini shakllantirdi. Odamlar o‘simliklaming foydali xususiyat- larini o‘rgandilar va o‘simliklardan shifobaxsh malhamlar tayyorlab, ya- ra-jarohatlar, turli kasalliklami davolash malakasini hosil qildilar. Yirtqi- ch hayvonlar yetkazgan jarohatlar, harbiy to‘qnashuvlardayarador boMish jarrohlikni keltirib chiqardi. Ilk metall jarrohlik asboblarini yasash imko- niyatini yaratdi. Dastlab diniy mifologiya bilan bogMangan tarixiy xotira, tarixiy ong unsurlari shakllandi. Har bir urug‘ o‘zining kelib chiqishi va o‘zidan oldin o‘tgan ajdod- avlodlari, ularning mashg‘ulotlari, urf-odat- lari, turmush tarzi to‘g‘risida tasawurlarga ega boMdi. Bular to‘g‘risida turli afsona, rivoyat va eposlar yaratildi. Urug‘ jamoasi va uning a’zolari o‘z urugMarining kelib chiqishi, geneologiya daraxti to‘g‘risida tasavvur bilimni shakllantirdi.

Badiiy quymachilik, metall buyumlarga oltin zarhal berish, suyak, til la, kumush bilan ziynatlangan soplar, qimmatbaho toshlar va metallar bilan qo‘shib ishlangan harbiy qurol- yarogMar, uy-ro‘zg‘or buyumlari, kiyim-bosh va poyafzallar paydo boMdi. Turli hayotiy manzaralar, ov, o‘simlik, hayvonlarning nafis tasviri tushirilgan pichoq, xanjar, qilich, qalqon soplari va idish-tovoqlar yasala boshlandi. Metallarga badiiy ishlov berish san'ati yuksak rivojlanganini namunalari skif-sarmat, sak qabilalaridan qolgan buyumlarda ko‘rish mumkin. Yozuvning paydo boMishi. Taxminan bundan 37 ming yil oldin odamlar suyaklarda belgilar qo‘yib, hisoblashning eng oddiy vositasi sifatida toshchalardan foydalana boshladilar. Mutaxassislar ba’zi g‘or tasvir- larida yozuvning ibtidosi boMgan belgi va ramzlarni aniqladilar. Yozuv o‘z taraqqiyotida to‘rt bosqichni bosib o‘tdi. Piktografik yozuv yoki rasmli yozuv yozuvning paydo boMishida birinchi bosqich hisoblanadi. Piktografiya (lotin tilida pictus - manzarali chizilgan va yunoncha grapho - yozaman) tosh, yog‘och, loy kabi ashyolarga muloqot uchun ataylab lasvirlashdir. Piktografik yozuv piktogramma deb ataladigan rasm vo- silasida tushunchani alohida so‘zlarga boMmay uzatadi. Shunga tegishli nivishda piktogrammaning alohida unsurlari yaxlitlikning bir qismi sifa- lida chiqib, faqat bir-biri bilan bogMiqlikda to‘g‘ri tushunilishi mumkin. I’iklogramma sxematik tasvir boMib, badiiy qiymati ahamiyatli boMmay, i i i m i i nimadir xabar beradi. U kimga kerak boMsa, to‘g‘ri bilishi - ang- Inshi lo/.im edi. Toshga bitilgan piktogramma petroglif deb ataladi. Uning .luikllanishini ■ asosiy manbasi ibtidoiy tasviriy san'at edi. Ibtidoiy san'at- iiing ilk izlari yuqori (so‘nggi) paleolit (mil.avv 40-25 mingyilliklar)ga tegishli. Piktografiya shakllanishining toMa tugallanish davri neolit dav- i i (mil.avv 8-6 ming yil). Bu davrda piktografiya hikoyaga qo'shimcha emas, xabarlarni mustaqil uzatish uchun foydalanila boshlagan.

Ilk davlat va jamiyat ulg‘aygan inson o‘zining yuksak san’ati, shakl- langan ilmiy bilimlari tizimi, bilimlar va etnik normalarni uzatishning rivojlangan tizimi, dunyo dinlari e’tiqodlari bilan yakunlanadi. Tarixiy progressning birinchi uch bosqichlari ma’naviy sohada erishgan yutuqla- ri bilan keyingi 1,5 ming yillikda erishgan natijalaridan bir necha marta oshib ketadi. Jez asrining gullab-yashnagan davrida tabiiy, texnik va ijtimoiy fan- larning (toMa boMmasada) tizimi shakllana boshladi. Qadimgi ilk sivili- zatsiya o‘choqlari Misr, Mesopotamiya, Hindistonda ilm-fanning birinchi ilmiy inqilobi yuz berdi. Qadimgi Sharqning Hindiston va 0 ‘rta Osiyo hududlarida ham aniq va tabiiy fanlar rivojlandi. Natijada aniq va tabiiy fanlaming yutuqlari xo‘jalik hayotida keng qoMlanildi. Ayniqsa, aniq fan- laming yutuqlari me’morchilik san’ati rivojlanishida betakror memoriy inshootlar bunyod etilishida o‘z aksini topdi. Ana shunday inshootlardan biri er.aw. 2600 yillar atrofida qurilgan Misr piramidalarida yaqqol ko‘ri- nadi. Qadimgi Misr sivilizatsiyasining geometriya, matematika sohasida erishgan yutuqlari piramida qurilishida o‘z ramziy ifodasini topgan. Xeops piramidasining memori kohin Xemiun hisoblanadi. Rivoyat- larga ko‘ra Misr kohinlari ichida eng donishmandi bolgan Xemiun ham o‘z sirlarini Xeops piramidaga yashirgan. Piramida asosi tomonlari teng to‘g‘ri to‘rtburchak- kvadratdan iborat uzunligi 163,6 metrni tashkil qi- luvchi bu tomonlar o‘zaro yuzdan bir foizga farqlanadi xolos. Buning us- tiga ehromlar aqlni lol qoldiruvchi aniqlikda 133 darajaga yeming magnit maydoni kuch chizigM tomon ogMshgan.

dayoq magnit maydoni kuch chiziqlari yo‘nalishini aniqlovchi asbobdan xabardor bo‘lishgan. Kohin Xemiun ikkita o'lchov kattaligi bilan ehrom tomonlari o‘rta- sidagi nisbatlar o'zgarmas miqdorga teng ekanligini isbotlab bergan. Bundan tashqari, piramida ichida asosining qarama-qarshi tomonini teng ikkiga bo‘luvchi, balandligi piramida balandligiga teng shunday uch- burchak borki, uning tomonlari nisbati ham aynan o‘sha «fi» qiymatiga tengdir. Ana shu uchburchak Xemiun uchburchagi deb ataladi. Xemiun uchburchagi gipotenuzasining katetiga nisbati ham o‘sha «oltin nisbat» deb ataluvchi qiymatga teng. Bu qiymat fazoviy jismlar o‘rtasidagi nisbat bo‘lib, rivojlanishning geometrik qonuniyatlari bo‘lmish o‘zgarmas miqdomi tashkil etadi. (Anvar Sherov «Oila davrasida» 2013-y 3-oktyabr №40) Qadimgi Mesopotamiyada er. avv. IV - III ming yilliklarda adabiy va ilmiy manbalardan iborat kutubxonalaming tashkil etilishi, maktablar- da astronomiya, tabiat va matematikaning o‘rganilishi ilmiy inqilobning boshlanishi edi. Bobilda ko‘p sonli astronomik asarlar vujudga keldi. Er. avv. 1 ming yillikda Bobilda mashhur astronomlar Naburian va Kiden yashadi. Naburian oy fazalarini aniqlash tizimini ishlab chiqdi. Kiden qu- yosh yilini 365 kun, 5 soat, 41 minut va 41,6 sekund hisobladi. Qadimgi Misrda o‘ziga xos yozuv kashf qilindi. Taqvim, suv va quyosh soatlaridan foydalanildi. Qadimgi Xitoy va Hindistonda matematika, seysmologiya, falsafa, tibbiyot sohalarida ulkan yutuqlarga erishildi. 0 ‘rta Osiyo va Eronda ilmiy bilimlaming asoslari, yozuv, rivojlangan diniy e’tiqodlar shakllandi. Mil.avv.I ming yillikda zardushtiylik dinining muqaddas kito- bi Avestoda O'rta Osiyo, Eronning diniy-falsafiy, ma’naviy bilimlari o‘z aksini topdi.

O'xshashlar

Post industrial sivilizatsiya

Sivilizatsiya fani predmeti, maqsad va vazifalari

Индустриал цивилизация

Islom sivilizatsiyasining asosiy xarakterlari, belgilari, o’ziga xos xususiyatlari va rivojlanishi bosqichlari

Amir Olimxon va uning shajarasi