Ilk o’rta asrlarda o’zbek davlatchiligi. Eftalilar davlati va turk hoqonligi - Tarix - Slaydlar

Ilk o’rta asrlarda o’zbek davlatchiligi. Eftalilar davlati va turk hoqonligi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5944.1162109375 KB

Ko'chirib olish

ILK O’RTA ASRLARDA O’ZBEK DAVLATCHILIGI. EFTALILAR DAVLATI VA TURK HOQONLIGI W W W . A R X I V . U Z

REJA: Ilk o'rta asrlar davri EFTLILAR davlati TURK HOQONLIGI W W W . A R X I V . U Z 06 13 13 18

TARIX FANIGA O’RTA ASR TUSHUNCHASI UYG’ONISH DAVRI MUTAFAKKIRLARI TOMONIDAN KIRITILGAN BO’LIB, MADANIYAT YUKSAK TARAQQIY ETGAN ANTIK DAVR BILAN UYG’ONISH DAVR O’RTASIDAGI DAVRGA NISBATAN ISHLATILGAN. ilk o’rta asrlar (V - ІX asrlar); rivojlangan o’rta asrlar (ІX - XVasrlar); so’nggi o’rta asrlar (XVІ - XVІІ asrning o’rtalari) ni o’z ichiga oladi. O’rta asrlar feodal yer egaligi munosabatlari davri bo’lib uch bosqichdan iborat: W W W . A R X I V . U Z 150A0B 2107 0F 0D 22 12 11 05 0D 152A2B

Markaziy Osiyoga V asr o‘rtalarida shiddat bilan kirib kelgan bu yangi ko‘chmanchi aholi yozma manbalarda xeftal, xaytal, xetal, abtal, idal, tetal, kabi qator jarangdor nomlar bilan tilga olinadi. «Eftal» degan nom ilk bor «xetal» shaklida V asr arman manbalarida uchraydi. Bu nom aslida «Eftalon» deb yuritilgan qabila nomidan olingan. Vaxshunvar boshliq Eftallar davlati tashkil topgach, bu etnonim qabila nomidan davlat nomiga ko‘chgan. Chunki shohlik taxtiga mingan Vaxshunvar eftalon qabilasi zodagonlaridan edi. W W W . A R X I V . U Z

Eftallarning Markaziy Osiyoga yurishi V asr o‘rtalarida boshlanadi. Qisqa vaqt ichida Chag‘oniyon, Tohariston va Badaxshon bo‘ysundiriladi. Bir zarba bilan Sug‘dda xioniylar hukmronligi barham topadi. V asrning 50-yillarida Eftallar davlati nihoyatda kuchayadi. Ularning dastlabki elchisi 456 yilda Xitoyga yetib boradi. Eftallarning tobora kuchayib borayotgan tajovuzidan xavfsiragan sosoniylar ularga qarshi yurish qiladi. Ikki o‘rtadagi jangu jadallar Pero‘z hukmronlik qilgan davrda (459- 484) ayniqsa avjiga chiqadi. Sosoniylar shohi eftallarga qarshi uch marta yurish qiladi. Dastlabki mahorabadayoq u mag‘lubiyatga uchrab, asir tushadi. Vizantiya imperatori Zenon tomonidan yuborilgan o‘lpon evaziga u asirlikdan ozod etiladi. Pero‘z chegaradagi Talikon shahrini eftallarga berish va bundan buyon Varaxran tomonidan belgilangan chegara Toshminordan o‘tmaslik shartini o‘z zimmasiga oladi. Ammo bu shartlarni bajarmaydi. W W W . A R X I V . U Z

Bir oz vaqt o‘tgach, ikkinchi marta eftallarga qarshi qo‘shin tortadi. Pero‘zning ikkinchi yurishida ittifoqdosh Vizantiyaning elchisi Yevsiviy ishtirok qiladi. Ikkinchi yurish ham muvaffakiyatsiz tugaydi. Ikkinchi marta asirlikka olingan Pero‘z 30 xachir dirham o‘lpon to‘lash majburiyatini oladi. Biroquningdeyarli bo‘shab qolgan xazinasidan faqat 20 xachirga yuk bo‘ladigan mablag‘ topiladi, xolos. Shohning Kubod ismli yosh o‘g‘li eftallar yurtiga garovga yuborilib, Pero‘z tutqunliqdan ozod etiladi. Ikki yil davomida eftallarga o‘lpon to‘lab turiladi. O‘lponni shoh aholi jon boshiga og‘ir soliq solish yo‘li bilan to‘playdi. Yozma manbalarda bu voqealar Pero‘z tomonidan Eronning eftallarga sotilib oyoq osti kilingani va mazlumlikdan abadulabad oriyoniy¬lar yurti xalos bo‘la olmasligi alam bilan qayd etiladi. W W W . A R X I V . U Z

Belgilangan o‘lponni to‘lab bo‘lgach, Pero‘z eftallar bilan aloqani yaxshilashga harakat qiladi. Ular bilan quda andachilik ipini bog‘lash maqsadida raqibiga singlisini xotinlikka taklif etadi. Eftallarning iltimosiga binoan 300 nafar harbiy instruktor yuboriladi. Ammo eftallar hokimi Kunxa Eronli instruktor¬lar¬ning bir qismini o‘ldirishga, qolganlarini esa urib, mayib qilishga buyuradi. Chunki shoh singlisi o‘rniga cho‘rilaridan birini yuborib, eftallar hukm¬dorining izzat-nafsiga tekkan va bunday hiyla- nayrangi bilan uni nihoyatda ranjitgan edi. Shu boisdan Pero‘z 484 yilda eftallarga qarshi uchinchi marta yurishga otlanadi. Bu galgi urush sosoniylar shohining halokati bilan tu¬gay¬di. Marv ishg‘ol qilinib, Eron ustiga juda og‘ir o‘lpon yuklanadi. Gar¬chi Pero‘z vorislari Kubod (488-531), Anushervon (531-579) xukm¬ronlik qilgan davrlarda eftallar bilan munosabatlar ancha yumshab, tinchlik tusini olgan, hatto ayrim vaqtlarda Vizantiyaga qarshi eftallarning ittifoqdoshi sifatida harakat qilingan bo‘lsada, ammo sosoniylar yil sayin kumush hisobida muayyan bojni muttasil to‘lab turgan. W W W . A R X I V . U Z

Shunday qilib, kibr-havoli zabardast Vizantiya imperatorlarini bir necha bor tiz cho‘ktirgan sosoniylar endilikda yarim ko‘chmanchi eftallarning dahshatidan vahimaga tushib, ularning boqiy o‘lpondori bo‘lib qolgan. Qisqa muddat mobaynida eftallar Qobul va Panjob vodiylarini egallay-dilar. So‘ngra O‘rumchi, Qorashar, Kucha, Xo‘ton va Qoshg‘ar shaharlari zabt etiladi. Natijada V asrning ikkinchi yarmi va VI asr boshlarida Markaziy Osiyo, Sharqiy Eron, Shimoli- G‘arbiy Xindiston va Sharqiy Turkiston yer¬larini yagona hududga birlashtirgan ilk o‘rta asrlarnipg yangi qudratli Eftallar davlati tashkil topadi. Garchi bu davlat siyosiy jihatdan Kushon podsholigiga nisbatan unchalik mustahkam bo‘lmasa-da, ammo maydoni jihatidan undan ulkanroq edi. Bu buyuk davlat Sharq mamlakatlari, xususan, Markaziy Osiyo xalqlari tarixida, ayniqsa, muhim o‘ringa egadir. W W W . A R X I V . U Z

Eftallar davlati tasarrufiga birlashgan ulkan mamlakatning tabiiy geog-rafiyasi qanchalik rang-barang bo‘lsa, aholisining etnik tarkibi ham shun-chalik qurama, ijtimoiy va iqtisodiy hayoti esa biri ikkinchisidan keskin farq qilardi. Eftallarning kelib chiqishi ko‘chmanchi qabilalarga mansubligi tufayli ilk o‘rta asr Xitoy manbadarida ularning yurtida shaharlarning yo‘qligi, o‘zlari esa o‘tloqlarga boy yaylovlarda kigiz o‘tovlarda yashashi ta’riflanadi. VI asr Vizantiya muarrixlarining asarlarida, aksincha, ularning «shaharlik» ekani ta’kidlanadi. Nari ikkinchisiga zid bunday ma’lumotlarning har ikkisida ham ma’lum darajada asos bor, albatta. Chunki Markaziy Osiyo, Xuroson, Sharqiy Turkiston va Shimoli-G‘arbiy Hindiston yerlarini zabt etgach, ko‘chmanchi chorvador eftallar, shubhasiz, bu viloyatlardagi obod dehqon¬chilik vohalariga, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo rivoj topgan katta-kichik shaharlarga ega bo‘ladilar. W W W . A R X I V . U Z

Keyinchalik eftallar sosoniylar shohi Varaxran V tangalariga taqlidan old tomonida qulog‘iga xalqa taqqan tojdor podshoh, orqa tomonida esa markazda otashdon va ikki atrabontasvirlari so‘qilgan kumush tangalar zarb qiladilar. Bulardan tashqari, Buxoro, Poykand, Vardana, Naxshab, Samarqand va Xorazmda mahalliy hokimlar tomonidan chiqarilgan chaqa tangalar mamlakat ichki savdosida keng muomalada bo‘lgan. Bu, shubhasiz, mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy hayotida mahalliy hokimlar katta nufuzga ega ekanidan dalolat beradi.Eftallar davlatiga birlashgan aholining bir qismi ko‘chmanchi chorvador bo‘lsa, ikkinchi kattaroqqismi shahar va qishloqlarda yashovchi o‘troq aholi edi. Uning aholisi asosan ziroatchilik bilan shug‘ullanardi. Tohariston va So‘g‘d rivoj topgan dehqonchilik va bog‘dorchilikning markazi hisoblanardi. Qashqadaryo va Zarafshon vodiylarida g‘alladan tashqari, sholi ham yetishtirilar edi. Xitoy manbalarida qayd etilishicha, V-VI asrlarda Sharqiy Turkiston va Markaziy Osiyo yerlarida ko‘plab g‘o‘za ekilgan edi. Uning tolasidan oppoq va nihoyatda mayin mato to‘qilgan. Xitoy bozorlarida bunday matoga talab katta bo‘lgan. Chunki o‘sha davrlarda Xitoyda paxta hali ekilmas edi.Aholining dashtliklarda yashovchi yarim ko‘chmanchi qismi chorvachilik, xususan, mayda va yirik shoxli hayvonlar boqish, tuyachilik, tog‘li va tog‘ oldi mintaqalarida esa yilqichilik bilan shug‘ullanar edi. Farg‘ona vodiysi hamon zotli arg‘umoqlari bilan mashhur bo‘lgan. W W W . A R X I V . U Z

W W W . A R X I V . U Z

Otashparastlik Xorazm, So‘g‘d va Choch viloyatlarida, ayniqsa, keng tarqalgan edi. Katta-kichik shaharlarda ma’jusiylarning ibodatxonalari bo‘lardi. Ular «vag‘n» deb, koxinlari esa «vag‘npat» deb yuritilardi. Muqaddas otash «azarxurra» deb atalardi. U maxsus olovxona - «otashkada»larda kechayu kunduz muttasil yonib turardi. Otashkada mutavallilari o‘ta zohid dindorlardan bo‘lib, ular «atrabon» deb yuritilardi. Oddiy mehnatkash ahlidan tortib zodagonu podshohlargacha atrabonlarga hadyalar keltirib, ular orqali muqaddas olovdan madad so‘rab iltijo etilardi. W W W . A R X I V . U Z

Bularga xulosa qiladigan bo‘lsak , eftallarniig urf-odati, xususan, dafn marosimlari, qabr turlari hamda zodagonlarning kiyim-boshlari ta’rifi haqidagi manbalarda keltirilgan ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, ular o‘rtasida tabaqalanish va mulkiy tengsizlik kuchli bo‘lgan. Ularda o‘z davlat tuzumi, qaror topgan qonun va qoidalari mavjud bo‘lgan. Jinoyatchilik bo‘yicha jazo nihoyatda qattiq bo‘lgan. O‘g‘irlik qilgan jinoyatchining boshi kesilgan. O‘g‘irlangan mol-mulkning miqdoridan qat’i nazar, u o‘n barobar qilib undirib olingan. Shuni ta’kidlash joizki, eftallar o‘z tashqi siyosatlarida harbiy kuchga suyanganlar va ularning asosiy qismi suvoriylar bo‘lgan. Eftallarning qonuniy davlati podshohi mutloq tomonidai boshqarilgan. Ma’lumotlarga qaraganda, eftallar ko‘shni davlatlar adolatidan zarracha ham kam bo‘lmagan adolatga amal kilganlar. Shunday qilib, bu davlat Osiyo xalqlari tarixida siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy tarixida juda katta ahamyatga ega. W W W . A R X I V . U Z

VI-VIII asrda Turk xoqonligi Markaziy Osiyoning G’arbiy hududida joylashgan Oltoy o’lkasida VI asrga kelib mintaqa tarixida muhim o’rin tutgan Turk xoqonligi tashkil topdi. Turk manbalarida turklar bir necha nomlar bilan atalgan bo‘lsada, ular bir biriga o‘xshashdir. Masalan: xitoylar tuszyuelar, mo‘g‘ullar tyurkyutlar deb, o‘zlari esa tyurk,so‘g‘dlar va forslar turklar deb atashgan. Bu atamalarning ma’nosi haqida olimlar turli xil fikrlar bildirishadi. Turk xoqoni Bo‘min telilarni o‘ziga bo‘ysundirganidan so‘ng kuchayib, turklarning ustidan ustunlik qilib turgan jujanlarga qarshi jang qilib, ularni tor-mor qildi va Mo‘g‘uliston va Oltoyda kuchli davlat tuzdilar. Bu davlat hududining kengayishi Bo‘minning vorislaridan bo‘lgan Mug‘anxon (553-72) davriga to‘g‘ri keldi. G‘arb uchun bo‘lgan yurishlarga uning akasi Istami boshchilik qilgan edi. 555 yilda u davlatning chegarasini g‘arbiy dengizgacha (Orol dengizi bo‘lishi mumkin) kengaytirdi. W W W . A R X I V . U Z

W W W . A R X I V . U Z

W W W . A R X I V . U Z

Toshkent vohasidan ilk o’rta asrlarga mansub Mingo’rik, Yunusobod Oqtepasi yodgorliklari topilgan. V-VІІ asrlarda Toshkent vohasida shahar markazi sifatida Mingo’rik muhim ahamiyat kasb etgan. Ko’chmanchi aholi bilan munosabatlar bu yerning hayotiga o’z ta’sirini ko’rsatgan. Turar joylar katta-kichikligiga qarab farqlanadi. Feodallarning turar joylaridan hokim qarorgohlaridan kichikroq Oqtepadagi uylar qurilishi jihatdan boshqa yerlardagi uylarga o’xshash. Mingo’rik arki va shahristoni 18 ga egallaydi. 200 m kv maydondan VІІ-VІІІ asrlariga oid saroy va ibodatxona qoldiqlari topilgan. Devorlar paxsa va xom g’ishtdan qurilgan. Shosh O’rta Osiyoning boshqa yerlari bilan savdo aloqalarini olib borgan. W W W . A R X I V . U Z

Kultegin yodgorligida aytilishicha, "ular aholisini temir qopqagacha (kapek) joylashtirdi" deyiladi. Temir qopqa atamasi o‘rta asrlarda So‘g‘ddan Toharistonga elituvchi Boysun tog‘larida joylashgan tog‘ yo‘lidir. Turk xoqonligi bu o‘lkaga katta ahamiyat bergan .Chunki Taxariston eng chekachegarasidan bo‘lgan. Shuning uchun bu yerni ishonchli yabg‘ular bilan boshqargan. Turklar ko‘shini Eron chegaralaridan g‘arbda Qora dengizgacha borib, Bosforni ham ishg‘ol qiladi va natijada Koreyadan Qora dengiz sohilla-rigacha bo‘lgan hududda turklar imperiyasi tashkil topadi. Oqibatda Xitoy turklarga qaram bo‘lib, katta soliq tulay boshlaydi, hatto o‘sha vaqtda ikki katta imperiya Eron va Vizantiya ham Turk xoqonligi oldida larzaga kela boshlaydi. Lekin ko‘p o‘tmasdan bu buyuk davlat ikkiga sharqiy va g‘arbiy xoqonlikga bo‘linadi, nihoyat 630-82 yillar oralig‘ida sharq xoqonligi tanaz¬zulga yuz tutadi 7-asr oxirida Xitoy bilan bo‘lgan jangda Sharqiy xoqonlik yana o‘zini tiklab oldingi kuch qudratiga ega bo‘ladi. Bu ayniqsa W W W . A R X I V . U Z

Bu ayniqsa Mojja davrida 691-716 yillarda bu davlat qudratli davlatga aylandi va Xitoy boy¬liklari hamda aholisini ko‘chirib, g‘arbga ham ko‘z olaytira boshladi. VII-VIII asrlarda Markaziy Osiyoni fath qilgan arablar bu davlatga xotima berdi. Markaziy Osiyo ustidan hukmronlikni qo‘lga kiritish yo‘lida Eftalitlar bilan Turk xoqonlari manfaati to‘qnashdi. Lekin bu vaqtda Eftaliylarning ahvoli og‘ir edi. W W W . A R X I V . U Z

Bir tomondan esa Xusrav I Anishervon tomonidan boshqa¬rilayot¬gan Eron davlati orasida qolgandi. VI asrning50 chi yillari eftaliylar va turklar Markaziy Osiyoning sharqida to‘qnashdi va jang uzoq davom etdi. Shu paytda turklar Xusrav I boshchiligidagi Sosoniylar bilan diplomatik aloqani mustahkamladi. Nihoyat eftallarga qarshi birgalikda kurashishga kelishilgani oqibatda eftaliylar davlati mag‘lub bo‘lib, davlat Turklar va Sosoniylar orasida taqsimlandi. Lekin keyinchalik bu ikki davlat orasida nizo kelib chikdi, buning asosiy sababi Buyuk ipak yo‘liga egalik qilish edi. Chunki o‘sha davrda Buyuk ipak yo‘li g‘arb va sharqni birlashtirib turadigan savdo yo‘li edi. Dastlab, bu savdo aloqalari sosoniylar yoki eronliklar yetak¬chilik qilardi. Keyinchalik so‘g‘diy savdogarlar tashabbus ko‘satib, Vizantiya bilan bevosita savdo qilishga harakat qildilar. Lekin bu Sosoniylarga ma’qul kelmadi. Chunki So‘g‘dlar Turk xoqonligiga qaram bo‘lgan davlatlardan biri edi. Bundan Turklar katta manfaat ko‘rar edi. Bu esa ikki davlat zrtasida ziddiyatlarga olib keldi. W W W . A R X I V . U Z

Ilk o’rta asrlarda uch qism (kuxandiz, shahriston va rabod) dan iborat bo’lib shakllangan shahar hayotida rivojlangan o’rta asrlar davriga kelib tub ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar yuz beradi. O’rta Osiyo shaharlari Eski Termiz, Afrasiyob, Marv, Axsikent, Buxoro, Urganch, Qanqa, Shohruxiya, Kesh, Nasaf va boshqalarda olib borilgan keng ko’lamli arxeologik izlanishlar va ularni yozma manba materiallari bilan qiyosiy solishtirishlar tufayli bu davr shahar madaniyati, shaharlarning tarkibi, ularning tevarak – atrof aholi punktlari bilan o’zaro iqtisodiy va madaniy aloqalari, shaharlarning hunarmandchilik va savdo-sotiq salohiyati, karvon yo’llarining yo’nalishi, ichki va tashqi bozor, har bir shahar hayotida ustivor hisoblangan ishlab chiqarish tarmoqlari o’rganiladi. W W W . A R X I V . U Z

Turk xoqonligi qo‘l ostida birlashgan xalqlar taraqqiyotning turli bosqichlarida bo‘lganlar. Aholining bir qismi o‘troq dehqonchilik bilan, qolgan qismi esa ko‘chmanchi chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. So‘g‘-diyona, Xorazm va Toharistonda dehqonchilik qiluvchi aholining kattagina qismi patriarxal oila sifatida yashar edi. Bu davrda Xorazmda va ayniqsa, Sug‘dda savdogarlar jamiyatda yetakchi o‘rinni egallaganlar. Ko‘chmanchi turk qabilalari VI-VII asrlarda o‘tovlarda yashaganlar va to‘rt g‘ildirakli aravalarda ko‘chib yurganlar. Aholining mehnatkash qismi "budun" yoki "qora budun" deb atalgan. Urug‘ - qabilaning yirik vakillari esa "beklar" nomi bilan yuritilgan. Jamoani "xoqon" va zodagonlar kengashi - "qurultoy" boshqargan. Turk xoqonligi hududida yashovchi aholi bug‘doy, arpa, sholi, tariq va boshqa mahsulotlarni yetishtirish bilai band bo‘lgan. Eftaliylar davriga nisbatan sug‘orish tizimi bu davrda bir muncha ko‘payadi, Xorazm vohalarida esa aksincha kamayadi. Aholi uzumchilik va bog‘dorchilik bilan shug‘ullangan. Paxta, beda, tut daraxti ekishga va uy hayvonlarini boqishga katta e’tibor berilgan. W W W . A R X I V . U Z

VIII asrda shaharlar odatda unchalik katta bo‘lmasdi. Masalan, Afro¬siyob xarobalari 216 gektar atrofida bo‘lgan. Eski Poykent devorining umumiy uzunligi ikki kilometr atrofida, Chochdagi asosiy shahar Bankent chegarasi 5, Koson 2, Termizning umumiy doirasi 7-10 kilometr atrofida bo‘lgan. Savdo- sotiqda, xususan, Xitoy bilan munosabat yetakchi o‘rinni egallagan. Xoqon¬likda yashagan aholi asosan matodan, jundan va teridan kiyim kiyganlar. Erkaklar chakmon kiyib, sochlarini oldirib yurganlar, "xotinlar esa sochlarini boshlariga o‘rab, zargul solingan qora ro‘mol bilan bog‘lab yurar edilar", deb yozadi Syuan Szyan. Markaziy Osiyoda animizm ko‘pchilik turkiy xalqlar uchun umumiy din bo‘lgan. Turkiy xalqlar o‘zlaricha biror hayvonga topingan va uni o‘zining xudosi deb bilgan. VI-VII asrlarda turkiy xalqlar o‘rtasida buddizm, otashparastlik va xristian dini ham rivojlana bordi. W W W . A R X I V . U Z

Xitoy manbalarida ta’kidlanishicha, VI-VII asrda turk xoqonligida tas-viriy san’at, haykaltaroshlik ancha keng tarqalgan edi. So‘g‘diyona, Fayoz¬tepa va Panjikent xarobalaridan topilgan naqshlar va suratlar bu fikrni yorqin ifoda etadi. Bu davrda kulolchilik san’ati ham rivoj topgan. Turli idishlar, uy-ro‘zg‘or anjomlari, hayvon, meva- cheva, odamlar tasviri bilan bezatilgan, sirtiga sirli shaffof mineral ishlatilganligi uchun ular yaltirab turardi. Turk xoqonligida yaratilgan moddiy-madaniy yodgorliklardan biri loydan yasalgan har xil tasvirdagi haykalchalardir. Bu haykalchalar ko‘lida kosa yoki qurol yarog‘ ushlab turgan kishi shaklida bo‘lib, odatda ular qo‘rg‘onga yoki marhumlar qabriga qo‘yilgan. W W W . A R X I V . U Z

Qadimgi xalqlarning turli tomonlama rivojlanishida savdo va tranzit yo`llarning ahamiyati nihoyatda kattadir. Mil. avv. III ming yillikka kеlib, O`rta Osiyoning ko`pgina hududlari qadimgi aholi tomonidan o`zlashtirib bo`lingan edi. Cho`l va dasht hududlardagi ko`chmanchi chorvador aholi vohalardagi o`troq aholi bilan o`zaro aloqalarni bronza davriga kеlib yanada rivojlantiradilar. Tarixiy adabiyotlardan ma`lum bo`lishicha, Buyuk ipak yo`li tashkil topmasdan ancha ilgariyoq qadimgi Sharq va O`rta Osiyo hududlarida o`zaro almashinuv yo`llari mavjud edi. Bronza davridagi (mil. avv. III-II ming yilliklar) ana shunday yo`llardan biri «Lojuvard yo`li» dеb atalib, uning bir tarmog`i Badaxshon, Baqtriya va Marg`iyona hududlarini Xorazm, So`g`d, Markaziy qozog`iston va Ural bilan boqlagan. Yana bir tarmoqi esa, Baqtriya va Marqiyonani Mеsopotamiya bilan boqlagan. W W W . A R X I V . U Z

Bu yo`l Pomir toqlaridan boshlanib, Eron, Old Osiyo, Misr orqali o`tgan. Badaxshon Lojuvardining Hind vodiysi, Mеsopotamiya va Misrdan topilishi bu qimmatbaho toshning qadimgi Sharqda nihoyatda qadrlanganligidan dalolat bеradi.qadimgi yo`llardan yana biri, Eron ahmoniylarining yo`li bo`lib, bu yo`lning bir tarmoqi mil. avv. VI-IV asrlarda kichik Osiyo shaharlarini hamda O`rta Еr dеngizi bo`yidagi Efеs, Sardi shaharlarini Eronning markazlaridan biri Suza bilan boqlagan bo`lsa, yana bir tarmoqi Eron- Baqtriya orqali So`qdiyona, Toshkеnt vohasi va qozoqiston hududlaridan o`tib Oltoygacha borgan. Tarixiy adabiyotlarda bu yo`l «shoh yo`li» dеb ataladi. W W W . A R X I V . U Z

Mil. avv. 138 yilda Xitoy impеratori U-Di Chjan Syanni O`rta Osiyo еrlariga jo`natadi. Elchi Chjan Syan (mil. avv. 138-126 yillarda) Xitoyning xunnlarga qarshi kurashi uchun ittifoqchi izlab kеlgan edi. Mil. avv. II-I asrlarga kеlib, Chjan Syan yurgan yo`llarda Xitoyni O`rta va o`arbiy Osiyo bilan boqlayigan karvon yo`li paydo bo`ladi. Bu yo`l Buyuk ipak yo`li dеb atalib, umumiy uzunligi 12 000 km dan iborat edi. Ilk O`rta asrlarga kеlib, Ipak yo`lining yanada rivojlanganligini kuzatish mumkin. o`z davrida nihoyatda katta ahamiyatga ega bo`lgan bu yo`lning dastlabki tarmoqi Xitoydagi Sian shahridan boshlanib, Sharqiy Turkiston, O`rta Osiyo, Eron, Mеsopotamiya orqali O`rta Еr dеngizigacha cho`zilgan. W W W . A R X I V . U Z

W W W . A R X I V . U Z

ADABIYOTLAR: 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T., 2008.2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – T., 1998.3. Annayev T., Tilovov B., Xudoyberdiyev Sh. Boysun arxeologik yodgorliklari. – T., 1999. 4. Annayev Т., Shaydullayev Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. – Т., 1997.5. Buryakov Yu.F. Toshkent vohasining qadimgi karvon yo’llari. – T., Fan, 1978. 6. Isomiddinov M.H. Sopolga bitilgan tarix. – T., 1993. W W W . A R X I V . U Z 3C 3D 32 3F 3F 18 0B 3C 43 18 05 3B 32 3C 44 35 35 10 4502 47 18 2E 32 3C 48 35 10

E ’ T I B O R I N G I Z U C H U N R A H M A T … !W W W . A R X I V . U Z

O'xshashlar

Ilk o’rta asrlarda o’zbek davlatchiligi

Turk hoqonligi

Ilk o’rta asrlarda Samarqand va uning atrofidagi shaharlar

O’zbek davlatchiligi (mustaqillik)

VI-VIII asrlar manbalari