Fayzulla Xo’jaev - Tarix - Slaydlar

Fayzulla Xo’jaev

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1376.5 KB

Ko'chirib olish

• FAYZULLA XO’JAEV 1-2-3 TOMLAR FAN 1976 - 1986 YILLAR KITOBLARI

Fayzulla Xo’jaev (1896-yil 1-iyul, Buxoro – 1938-yil 15-mart, Moskva) Davlat va siyosat arbobi, Jadidchilar harakatining rahnamolaridan biri. Savdogar oilasida tug‘ilgan. Buxoro madrasasida 2-yil tahsil olgach, 1907-12-yillarda Moskvada xususiy maktabda o‘qigan. Buxoroga qayt-gach, 1912-yildan yosh buxoroliklar partiyasining, 1913-yildan partiya MKning a’zosi bo‘ldi. Otasidan meros qolgan katta boylikni yangi usul maktablari ochishga, yosh buxoroliklar siyosiy faoliyatini moddiy qo‘llab-quvvatlashga sarfladi. 1917-yildan boshlab Xo‘jayev va Fitrat partiyaning so‘l qanotiga boshchilik qilib, Buxoroda avval konstitutsion monarxiya, so‘ngra demokratik respublika tuzish uchun kurashdilar. Yosh buxoroliklar amir tomonidan ta’qib qilingach, Xo‘jayev va uning safdoshlari Buxoroni tark etishga majbur bo‘lishdi. Xo‘jayev 1920-yil yanvarda Toshkentda tuzilgan inqilobchi yosh buxoroliklar partiyasi Turkiston Markaziy byurosi raisi, «Uchqun» gazetasi muharriri (1920-yil aprel-sentabr)dir. 1920-yil 14-sentabrda BXSR hukumati - Xalq Nozirlar Sho‘rosi tuzilib, Xo‘jayev hukumat boshlig‘i qilib saylandi. F. Xo‘jayev BXSR tashqi ishlar noziri (1920-22), harbiy ishlar noziri (1921-24), ichki ishlar noziri (1922), BXSR Mehnat va mudofaa kengashi raisi (1922-24). Shuningdek, Sharqiy Buxoro Inqilobiy harbiy kengashi raisi (1923-24), SSSR Harbiy-Dengiz ishlari xalq komissarligining O‘zbekiston SSR bo‘yicha rasmiy vakili (1925- yildan)dir.

Fayzulla Xo‘jayev • Fayzulla Xo‘jayev 1896 yili Buxoroda tug‘ilgan. Savdogar otasidan meros qolgan katta boylikni yangi usul maktablari ochishga, yosh buxoroliklar siyosiy faoliyatini moddiy qo‘llab-quvvatlashga sarflagan. Buxoroda avval konstitutsion monarxiya, so‘ngra demokratik respublika tuzish uchun kurashgan. 1920 yilda Buxoro xalq sovet respublikasi hukumati raisi etib saylangan. O'zbekiston milliy ensiklopediyasiga ko‘ra, ushbu lavozimda u BXSRning mustaqil ichki va tashqi siyosat yuritishiga, iqtisodiy islohotlar o‘tkazish va demokratik erkinliklarni joriy qilishga alohida e'tibor qaratib, Eron, Turkiya, Afg‘oniston, Xitoy, Ozarboyjon, Germaniya va Yaponiya bilan diplomatik aloqalar o‘rnatgan. Talabalarni xorijga jo‘natib o‘qitishning tashabbuskorlaridan bo‘lgan. 1925-1937 yillarda O'zSSRga rahbarlik qilgan.

Davlat va siyosat arbobi, Jadidchilar harakatining rahnamolaridan biri. Savdogar oilasida tug‘ilgan. Buxoro madrasasida 2-yil tahsil olgach, 1907-12-yillarda Moskvada xususiy maktabda o‘qigan. Buxoroga qayt-gach, 1912-yildan yosh buxoroliklar partiyasining, 1913-yildan partiya MKning a’zosi bo‘ldi. Otasidan meros qolgan katta boylikni yangi usul maktablari ochishga, yosh buxoroliklar siyosiy faoliyatini moddiy qo‘llab-quvvatlashga sarfladi. 1917-yildan boshlab Xo‘jayev va Fitrat partiyaning so‘l qanotiga boshchilik qilib, Buxoroda avval konstitutsion monarxiya, so‘ngra demokratik respublika tuzish uchun kurashdilar. Yosh buxoroliklar amir tomonidan ta’qib qilingach, Xo‘jayev va uning safdoshlari Buxoroni tark etishga majbur bo‘lishdi. Xo‘jayev 1920-yil yanvarda Toshkentda tuzilgan inqilobchi yosh buxoroliklar partiyasi Turkiston Markaziy byurosi raisi, «Uchqun» gazetasi muharriri (1920-yil aprel-sentabr)dir. 1920-yil 14-sentabrda BXSR hukumati - Xalq Nozirlar Sho‘rosi tuzilib, Xo‘jayev hukumat boshlig‘i qilib saylandi. F. Xo‘jayev BXSR tashqi ishlar noziri (1920-22), harbiy ishlar noziri (1921-24), ichki ishlar noziri (1922), BXSR Mehnat va mudofaa kengashi raisi (1922-24). Shuningdek, Sharqiy Buxoro Inqilobiy harbiy kengashi raisi (1923-24), SSSR Harbiy-Dengiz ishlari xalq komissarligining O‘zbekiston SSR bo‘yicha rasmiy vakili (1925- yildan)dir.

F.Xo‘jayev «Yosh buxoroliklar» g‘oyalari ruhidagi dasturiy hujjat - maromnomani tuzdi va nashr etdi, Xo‘jayev rahbarligidagi “Inqilobchi yoshbuxoroliklarning Turkistondagi markaziy byurosi” tashkiloti nufuzli siyosiy kuchlarni o‘zida ifoda etmadi. U O‘rta Osiyoni butunlay zabt etish va uni boshleviklar to‘liq rahbar bo‘lgan yangi davlat tarkibiga qo‘shib olish uchun bolsheviklarning kurash vositasiga aylandi. Fayzulla Xo‘jaev rahbarlik qilgan yoshbuxoroliklarning birgalikdagi sa`y- harakatlari bilan Buxoroda to‘ntarish tayyorladilar va amir armiyasini parokandalash bo‘yicha faol ishlar olib borishdi hamda mahalliy aholi orasida tashviqot ishlari yurgizishdi. “Tong” jurnali va “Qutulish” gazetasini nashr eta boshladilar.

Fayzulla Xo’jaev tarixchi • Fayzulla Xo’jaev tarixchi, sharkshunos olim sifatida 20 dan ortik monografik asarlar, kator risolalar va ilmiynazariy makolalarning muallifidir Uning «Buxoro va Xorazm inkilobining o’n yilligiga oid», «Buxoro inkilobining tarixiga oid», «Urta: Osiyodagi inkilobiy harakat ocherklari», «Jadidchilik», «Qurilishimizning muqim vazifalari», «UrtaOsiyo milliy chegaralari hakida», «Tuzumimizning` muxim vazifalari hakida», «Uzbekistan xalk. xo’jaligi» kabi asarlari, Urta Osiyo, jumladan Uzbekistonning tarixiga va madaniyatiga oid yuzlab maqolalari ijtimoiy fanlarimiz tarakkiyoti uchun muxim ahamiyatga egadir. Bu asarlarda va makolalarda o’sha: davrning eng muhim vazifalari bilan bog`liq bo’lgan zarur masalalar ilmiynazariy jixatdan taxlil kilinadi.

Respublika nozirlar kengashining raisi Fayzulla Xo‘jayev Buxorodagi jadidchilik harakatida faol ishtirok etgan. U yosh buxoroliklar partiyasi rahbarlaridan bo‘lgan. Yevropa sivilizatsiyasini o‘zlashtirgan edi. Hukumat raisligidan tashqari harbiy nozir, tashqi ishlar noziri bo‘lgan. Yosh buxoroliklarning progressiv-demokratik g‘oyalariga amal qilgan. Buxoro rahbariyati 1921-yil mart oyida qator chet mamlakatlar hukumatlariga yo‘llagan murojaatnomasida «Buxoro xalqi... Yosh Buxoroliklar ta’sirida uyg‘ondi», deb ta’kidladi.

Fayzulla Xo’jaevning asarlari • Fayzulla Xo’jaevning ko’p asarlarida Buxorst ma’rifatparvarlari, jumladan Fitrat va S. Ayniyning ijodi va xayoti ko’zdan kechiriladi. Buxoro ma’ rifatparvarlari bilan taraqkiyparvar ziyolilarining ijtimoiy hayotdagi roli, ularning ish faoliyati ko’rib chiqiladi va ro’yi rost baho beriladi. • Zabardast partiya va davlat arbobi bo’lgan Fayzul la Xo’jaev o’z davrining keng ma’lumotga ega ma’rifatparvari, bilimdon olimi, moxir jurnalista, xushsuxan notig`i va chuqur sinchkov tarixchisi sifatida ilmiypublihistik mak,olalar yozdi. Uning tankid va takrizlari «Ulug Turkiston», «Ishtirokiyun», «Yosh leninchi», «Kambagal dehkon», «Madaniy inqilob», «Maorif va o’kitg`uvchi», «Er yuzi», «Alanga»> «Ozod Buxoro», «Shu’lai inkilbb», «Buxoro axbori», «Qutulish», «Uchqun», «Tong», «Inqilob», «Pravda Vostoka», «Qizil Uzbekiston», «Sharq hakiqati» ka bi bir qator gazeta va jurnal saxifalarida o’zbek,, tojik va rus tillarida e’lon kilindi. Bu jix,atdak Karaganda, tarixchi va publihist F. Xo’jaevning 20yillarda yozgan «Kundalik vazifalar», «Hakikat tantana kiladi», «Hurriyat bo’ldi», «Qizil Rossiya va baynalxalk. inqiloby», «Navbatdagi vazifalar», «Inkilob mudofaasiga», «Turkiston — Buxoro ishlari», «Moliya masalalari va yangi s olnh s iyosati», «Xalk dushmanlariga o’lim», «Qizil Qo’shin — mamlakatning homiysi», «Hal kilinmagan olti masala», «Dushmanlarimiz bilib 1?o’ysin», «Berlindan xatlar», « dushman», «Davlat tuzilishida milliy masala», «Ing liz imperializmi va Shark» kabi kator maqolalari xarakterlidir.

BKPni F. Xo‘jayev «Sun’iy tuzilgan partiya», deb atadi. F.Xo‘jayevning qat’iyati bilan Buxoro Chekasi tugatildi, tribunallar, siyosiy bo‘limlar tomonidan fuqarolarni jazoga tortish vaqtinchalik to‘xtatildi. Islom dini, masjid-madrasalar xizmati, ruhoniylarning faoliyat erkinligi tiklandi, yangi qoziliklar ish boshladi. 1924-yil yozida F.Xo‘jayev aholining qashshoqlashganini e’tirof etib, bundan qutulish tadbirlarini izchil amalga oshirish zarurligini uqtirdi. F. Xo‘jayev Rossiya tashqi savdo birlashmasini BXSRdan «hamma narsani olishga, ammo hech narsa bermaslikka qodir...» deb aybladi. Natijada 1922-yil bahorida BXSRga bir qator qurilish materiallari, kerosin, neft, temir mollar, qog‘oz, daftar, gugurt, kalishlar olib kelindi. 1924-yil may oyida F.Xo‘jayev aholining turmush darajasi pasayganini e’tirof etdi. F.Xo‘jayev boshliq Buxoro Xalq Respublikasi hukumati qo‘rboshilar bilan yashi rin aloqa o‘rnatib, muzokara asosida tinchlik yo‘li bilan murosa qilishga intildi. Afsuski, F. Xo‘jayev boshchiligidagi Buxoro hukumati tarkibidagi milliy vatanparvar kuchlar (sobiq Yosh buxorolik jadidlar) bilan muxolifatdagi qurolli guruhlar yo‘lboshchilari o‘rtasida kelishuv amalga oshmadi. Bu totalitar rejim sharoitida amalga oshishi mumkin ham emas edi.

• Xo‘jayev BXSRning mustaqil ichki va tashqi siyosat yuritishiga, iqtisodiy islohotlar o‘tkazish va demokratik erkinliklarni joriy qilishga alohida e’tibor qaratib, Sovet Rossiyasidan tashqari Eron, Turkiya, Afg‘oniston, Xitoy, Ozarbayjon, XXSR, shuningdek, Germaniya va Yaponiya bilan diplomatik aloqalar o‘rnatgan. U talabalarni xorijga jo‘natib o‘qitishning tashabbuskorlaridan biri bo‘lgan.O‘zbekiston SSR Inqilobiy qo‘mitasi (Revkom) - Muvaqqat ishchi-dehqon hukumati raisi (1924-yil noyabr -1925-yil fevral), O‘zSSR XKS raisi (1925-1937), SSSR MIK raislaridan biri. Xo‘jayev o‘z faoliyati davomida o‘zbek xalqining iqtisodiy va madaniy ravnaqiga xizmat qiluvchi tadbirlarni amalga oshirishga intildi. U VKP(b) MK O‘rta Osiyo byurosi va O‘zbekiston KPMKga nisbatan muxolifat mavqeida turgan “o‘n sakkizlar guruhi” (1925-yil noyab.)ga xayrixoh bo‘lgan. U bu guruhning rasmiy a’zosi bo‘lmasa ham, aslida ularning g‘oyaviy ilhomchisi edi. “Quloq”larni sinf sifatida tugatish siyosatini yoqlamagan. O‘zbekistonda yoppasiga chigit ekilishi paxta yakkahokimligiga olib keladi, deb hisoblagan. O‘zbekistonda zamonaviy sanoat inshootlari qurilishida tashabbuskor bo‘lgan.

• Fayzulla Xo‘jayev 1937 yil 9 iyulda Moskvada qamoqqa olingan. Unga «Milliy ittihod» tashkiloti faoliyatiga rahbarlik qilganlik, Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy va boshqa o‘zbek ziyolilariga g‘amxo‘rlik ko‘rsatganlik kabi ayblar qo‘yilgan. 1938 yili Moskva atrofida qatl etilgan.

O'xshashlar

Sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakat. Sovet tizimining O`zbekistonda yuritgan qatag`onlik siyosati va uning oqibatlari

Sovetlar va kompartilrning O`zbekistonda amalga oshirilayotgan qatag`onlik siyosati

1917-1924 yillarda Buxoro

Yosh buxoroliklar tashkiloti

Buxoro amirligi va Xiva xonligida 1917-1920-yillardagi ijtimoiy siyosiy vaziyat