logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Tarix
  4. Arxeologik dala tadqiqotlar tarixi

Arxeologik dala tadqiqotlar tarixi

Yuklangan vaqt:

14.03.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

30625.314453125 KB
Ko'chirib olish
Arxeologik dala tadqiqotlar tarixi • Маълумки, археологик қазиш ишларида бевосита қатнашмасдан туриб археолог мутахассислигини эгаллаб бўлмайди. Археологик қазишмаларда қатнашиш учун аввало археологик ёдгорликларни қазиш, ўрганиш усуллари билан танишиш керак бўлади. Эьтиборингизга ҳавола қилинаётган ушбу қўлланманинг асосий вазифаси ҳам Ўрта Осиё худудидаги турли хил ёдгорликларни ўрганиш усуллари билан талабаларни таништиришдир • Ўрта Осиё худудида турли даврларга мансуб ҳар хил археологик ёдгорликларга бойдир. Бу ёдгорликларни ўрганиш усуллари ТошДУ Ўрта Осиё археологияси кафедраси томонидан ҳам ишлаб чиқилган бўлиб, унинг асосида кафедра аьзоларининг ЮТАКЕ, КАТЕ ва бошқа экспедициялар таркибида олиб борган кўп йиллик тажрибалари, умумлашмалари ётади. • Маьлумки, археология кафедраси, кафедра асосчиси М.Е. Массон бошчилигида узоқ вақт Жанубий Туркманистон археологик комплекс експедицияси (ЮТАКЕ) таркибида иш олиб борганлар ва йирик шаҳарлар ҳамда қишлоқ маконларида археологик тадқиқотлар олиб боришнинг бу экспедиция томонидан қўлланган усулларни ишлаб чиқишда қатнашганлар . • Ҳозирги пайтда ҳам Қашқадарё археологик- топографик экспедицияси (КАТЕ) таркибида археологик дала тадқиқотларида қатнашадиган кафедра аъзолари ва археолог- талабалар бу усуллардан кенг фойдаланадилар. • Маълумки, Ўрта Осиёда археологик фани ХlХ асрнинг охирларида, шакллана бошлади. Ўрта Осиёдаги археологик ёдгорликларни дастлаб ўрганган кишилар рус археологлари эди. ХIХ асрнинг 2-ярмида Россия империяси томонидан Ўрта Осиёнинг катта қисми босиб олинганидан кейин ўлкага Ўрта Осиё халқларнинг тарихи билан қизиқувчан кишилар-шарқшунос олимлар, тарихчилар, археологлар ҳам кириб кела бошлайди. • Улар ўзлари билан археологик тадқиқотлар олиб боришнинг Россияда ишлаб чиқилган усулларини ҳам олиб келадилар. Ўрта Осиёдаги археологик ёдгорликларни ўргинишда «Рус археология жамияти», «Археологик комиссия», «Осиё музейи» каби ташкилотлар ҳамда И.П.Лерх, В.В.Радлов, И.И.Веселоский, В.А.Жуковский, В.В.Бартольд, И.П.Остроумов, А.Л.Кун, В.А.Вяткин ва бошқа кишилар катта ҳисса қўшдилар. Mavzu: Arxeologiyada qazuv ishlarini tashkil qilish • Археологик қазишмалардан ишлаш қоидалари • Дала ишлари бошланиш олдидан ёдгорликнинг ва у жойлашган жойнинг хусусиятига қараб, қайта тушинтириш ишлари олиб бориш керак. • қазишмалар пайтида югириш, қазилган чуқурликлар устидан сакраш, уларнинг чеккасида туриш таъқиқланади. • /ишт парчаларини, йирик пахса бўлакларини ва тошларни отиш, ёнбошга ўйиб қазиш таъқиқланади. • Иш пайтида меҳнат қуролларини бир- бирига отиб узатиш мумкин эмас.қазиб чиқарилган тупроқ қазилаётган жойдан камида 1 м. узоқликда бўлиши керак.Шурфнинг чуқурлиги 5 м. дан ошса, унинг деворлари мустаҳкамланиши керак. Шурф қазиш пайтида чиқиш учун маҳсус пиллапоялар қолдирилиши ёки нарвон бўлиши керак. Агар шурф қазилаётган жойнинг тупроғи юмшоқ бўлса, шурфнинг девори 50 дан 300 гача оғдириб ёнбош қилиб қазилиши керак. Шурфда ёлғиз ва махсус бош кийимсиз каскасиз ишлаш таъқиқланади. қазишма ўтказилаётган жойдан бошлиқнинг рухсатисиз кетиш мумкин эмас. Ишга чиқиш ва ишдан қайтиш тартиб билан бўлиши керак. Mavzu: Paleolit davri yodgorliklarida qazishma olib borish usullari • O’zbekiston xududida ilk paleolit davriga oid, asosan ashel` bosqichiga oid makonlar XX asrning ikkinchi yarmida ko’plab topildi va bu davrning ko’plab noma’lum tomonlarini ochishga imkoniyati vujudga keldi. Toshkent viloyatida Bolttag’or, Ko’lbuloq, Qizilmolma, Toshsoy, Buxoro viloyatida Uchtut, Farg’ona vodiysida Selungur, CHashma va So’x makonlar topib o’rganilgan. Farg’ona vodiysida topilgan CHashma va So’x makonlari O’rta Osiyo xududida topilgan eng qadimiy makonlar deb topildi. Seleng’ur g’orida sinantrop turiga mansub odam suyaklari topilib, jahonda katta shov-shuvga sabab bo’ldi. • Paleolit (paleo... va lot. "lithos" — tosh) — qad. tosh davri. Tosh davrini 2 bosqichga: P. — kadimgi va neolit — yangi tosh asrlariga boʻlib oʻrganish dastlab 1865 yil ingliz arxeologi J. Lebbok tomonidan fanga kiritilgan. P. quyi (ilk), oʻrta va yuqori (soʻnggi) qad. tosh davrlariga boʻlinadi. P. eng qad. ibtidoii odamlarning kazilma ilk zotlari hayot kechirgan ulkan tarixiy zamon hisoblanadi. Oʻsha qad. zamonda yer kurrasining ikdimi, oʻsimlik va hayvonot dunyosi biz yashab turgan davrdan mutlaqo oʻzgacha boʻlib, undan keskin farq qilgan. P. davrining ibtidoii odamlari kertilgan dagʻal tosh qurollardan foydalanganlar. Ular tosh qurollarga sayqal berish hamda sopol idish yasashni hali bilmaganlar. • Paleolitshunoslik tobora yangi noyob yodgorliklar bilan boyib, paleoantropologik topilmalarni har tomonlama sinchiklab chuqur tadqiq etilishi bilan nafaqat arxantroplarning yashagan va tarqalgan hududlari kengayib, davri qadimiylashtirildi, balki, ularning bevosita avlodlari borasida fanda yangi fikr-mulohaza va gʻoyalar paydo boʻldi. Maʼlum boʻlishicha, arxantroplarning avlodlari — paleoantroplar zamonamizdan qariyb 500 ming yil muqaddam shakllanib, 150—140 ming yilliklardan boshlab 100 ming yildan oshiqroq davr davomida neander-tallar bilan yonmayon yashagan ekan. Neandertallar esa odamzotning bevosita ajdodi hisoblanmagan. Mavzu: Arxeologik dala tadqiqotlarda xaritalar bilan ishlash • Ma’lumki, tarixiy hodisa va jarayonlar biror makon va zamonda ro’y beradi. Barcha tarixiy ob’ektlar u yoki bu sarhadda mavjud bo’ladi. Ushbu sarhadning xaritada belgilanishi tarixiy hodisa to’g’risida yanada to’liqroq tasavvur hosil qilishga imkon beradi. Demak, xarita bilan ishlash tarixiy tadqiqotlarning zaruriy tarkibiy qismi bo’lib hisoblanadi.Ammo tarixiy xarita tuzish jarayoni ancha murakkab hisoblanib, geografik xaritani o’rganilayotgan davrga moslab korrektirlash, ushbu tarixiy sarhad to’grisidagi umumiy ma’lumotlar asosida barcha ob’ektlarni kiritish, xaritalarni bir-biriga qiyoslash kerak bo’ladi. Bu ancha vaqtni egallaydi. • GIS asosini mavzular bo’yicha elektron xaritalar majmuasi tashkil etadi. Umuman olganda kompyuterli tarixiy xaritalar ikki turga bo’linadi: illyustrativ ( mavjud berilganlarning visual to’plamlari) va tadqiqotchilik yoki tahliliy(turli tasvirlar to’plamiga aylantirilishi mumkin bo’lgan berilganlar fayllari to’plami). Aynan ana shu ikkinchi gurux xaritalari asosida tarixiy jarayonlarning to’laqonli makon-zamonli modellarini yaratish mumkin. Ushbu modellar odatdagi tadqiqotlarda namoyon bo’lmaydigan qonuniyat va bog’lanishlarni aniqlashga imkon beradi.Ammo illyustrativ xaritalar ham u yoki bu tadqiqot momentlarini ko’rgazmali taqdim etish uchun samarali xizmat qilishi mumkin. • GIS dan asosan tarix ta’limining yo’nalishlari bo’lmish geografiya va tarixiy demografiyada foydalaniladi. Shu bilan birgalikda er o’lchash, er mulklari hisobi, o’rmon xo’jaligini boshqarish va boshqa sojhalarda GISlardan keng foydalaniladi. Ta’lim sohasida GISlardan geografiya, tarixiy geografiya, ekologik tarix kabi fanlarni o’rganishda foydalaniladi. GIS geografik sarhad tasvirini ekologik, geografik, administrativ xarakterdagi sifatiy va miqdoriy axborotlar bilan bog’laydi. • O’z ichiga tuproq qatlamlari tuzilishi, o’simlik dunyosi, yoritilganlik darajasi, yo’llar, mulkiy munosabatlar va er uchastkalarining umumiy bahosi kabi ma’lumotlarni oluvchi xaritalar yaratish mumkin.Xuddi shuningdek shahardagi barcha tarixiy binolarni mos xaritaga tushirish mumkin. G’arbda kompyuterli xaritashunoslik imkoniyatlariga o’tgan asrning 80-yillaridayoq ahamiyat berilib, tarix sohasida GISni qo’llash bo’yicha ilmiy ishlar paydo bo’ldi Mavzu: Arxeologik dala tadqiqotlar jarayonida arxeologik topilmalar turlarini aniqlash • Arxeologiya – (grek. ἀρχαίος – qadimgi va λόγος – soʻz, oʻrgatish) – qadimshunoslik – qadimgi moddiy madaniyat yodgorliklariga asoslanib kishilik ja-miyati o‘tmishini o‘rganuvchi fan. Mehnat qurollari, uy-ro‘zg‘or buyumlari, qurol-yarog‘lar, zeb-ziynatlar, uy-joy, ustaxo-nalar, mudofaa va irrigatsiya inshootlarining qoldiqlari hamda o‘tmishga oid turli topilmalar Arxeologiyaning bosh manbai bo‘lib, ularni chuqur ilmiy o‘rganish asosida o‘tmishdagi kishilik jamiyatlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tarixining umumiy manzarasi tiklanadi. • Arxeologiya so‘zini miloddan avvalgi 4-asrda Platon (Aflotun) qadimgi voqealar maʼnosida ishlatgan. Ilmiy maqsadlardagi dastlabki arxeologik qazishlar 18-asr boshidan boshlangan. 19-asr yirik arxeologik kash-fiyotlar davri bo‘lib, Arxeologiya fan sifatida shakllanib bordi, 19-asr Lei asosan 4 ki-yemga bo‘linib o‘rganilar edi; Yunoniston va Rimning quldorlik davri yodgorliklarini o‘rganuvchi mumtoz Arxeologiya, Mavzu: Yodgorlik ko'rinishini tiklashda zamonaviy axborot texnologiyalardan foydalanish • Археологик дала тадқиқотлари амалиётида ёдгорликни илмий жихатдан тўлиқ ўрганиш, ундаги барча тарихий маълумотларни ола билиш катта аҳамиятига эгадир. Бу масалалар археологик ёдгорликни қидириб топиш ва унда қазишмалар олиб боришда мукаммал ва иқтисодий жихатдан самарали усуллардан фойданалишга боғлиқдир. Шу туфайли археологик экспедицияларда табий ва техникавий фанларнинг янги ютуқларидан фойдаланиш яхши натижа беради. Улар асосан икки вазифани ҳал қилишга: • 1.Археологик қидириш ишларини муваффақиятли олиб боришга; (ёдгорликни космосдан туриб қидириш. Аэрофотосъёмка). • 2.Ёдгорликнинг санасини аниқлашга ёрдам беради. (радиокарбон, магнит, дендохронологик усуллари). • Тарихий жараёнларни тиклашда, хусусан турли тарихий даврлардаги иқтисодий тараққиёт (деҳқончилик, чорвачилик) даражасини ўрганишда полеографик усул (ландшафтни, иқлишли, ҳайвонот ва ўсимликлар оламини ўрганади)дан фойдаланиш катта аҳамиятга эга. • Археологик тадқиқотларда агробиологик (дон маҳсулотларини текшириш) усул, остеология, ихтиология ва турли химиявий усуллар ҳам кенг қўлланилади. • Улардан археологик тадқиқотларда бир ҳилда фойдаланилмайда. Масалан, ёдгорликнинг санасини аниқлашга ёрдам берадиган усуллар асосан ёзув пайдо бўлгунча бўлган даврдаги маконларни ўрганишда фойда келтиради. Антик ва ўрта асрларга оид ёдгорликларни ўрганишда эса, топилмаларнинг ўзи ёдгорликнинг ёшини аниқлашга ёрдам беради. • Умуман олганда, табий ва техникавий фанлар ютуқларидан дала археологиясида фойдаланиш жуда муҳимдир ва археологлар бу усуллар билан имкон даражасида таниш Mavzu: Seysmorazvetka • Сейсмологик текшириш. • Бу усул электр қаршилигини ва магнит майдонини текшириш усулларига қараганда ҳам қўлланилади. Бу усул ёдгорликдаги бўш ёки яхши зичланмаган жойларни аниқлашга асосланган бўлиб, унинг ёрдамида қабр- қўрғонларни, мақбараларни, деворлардаги туйнукларни, тупроқ остида қолиб кетган лекин томи яхши сақланганлига учун бўшлигича қолган хоналарни ва шуларга ўхшаш хусусиятларга эга бўлган маконларни қидириб топиш мумкин. • Булар махсус сейсмологик станциялар ёрдамида аниқланади. • Хулоса қилиб айтганда, Ўрта Осиёдаги археологик ёдгорликларни ўрганишда геофизик усуллар жуда самаралидир. Бу тадқиқотларни мутахассис геофизиклар ва археологлар ҳамкорликда олиб борадилар. • Археологик тадқиқотларда геофизик усулларни қўллаш ёдгорликда қазишмалар олиб бормасдан турибоқ унинг турини аниқлашга ёрдам беради. Бу археологик қидиришларга кетадиган вақт ва маблағни тежашга ёрдам беради. Археологиклар ўз тадқиқотларида 3 та геофизик усулда: электроразведка, магниторазведка ва сейсморазведка усулидан фойдаланади . • Бу нарсани ёдгорликни қазиб очмасдан туриб геофизик усул билан ўрганиш мумкин. Пишиқ ғиштдан қурулган биноларнинг қаршилиги ҳам пахса деворнинг электр қаршилигидан кулироқ. Буни ҳам махсус электр асбоблар ёрдамида аниқлаш мумкин. Металл буюмлар, кул қолдиқларининг электр қаршилиги энг паст бўлиб, улар анча чуқур жойда бўлса ҳам, асбоблар ёрдамида аниқлаш мумкин. Mavzu: Arxeologik topilmalarni dala sharoitda hisobga olish • Топилмаларга дала шароитида ишлов бериш ва қайта тиклашни ҳар бир археолог ёки мутахассис билиши шарт. Одатда катта археологик экспедициялар уюштирилганда топилмаларга ишлов беруви махсус мутахассислар ҳам жалб қилинади. • Айниқса, турли хил ишловларга муҳтож бўладиган мато, ёғоч, тери, жунли газлама, суяк қолдиқлари каби топилмаларга ўз вақтида ишлов бериб туриш учун экспедиция таркибида махсус мутахассислар бўлиши керак. • Барча топилмалар теварак-атрофга, айниқса, табиий муҳитга мосланувчан бўлишади. қазув давомида топилган топилмалар тезда янги шароитга мослашади. Ана шу қисқа мослашиш давомида аксарият топилмалар ўзининг асл қиёфасини-рангини, шаклини ўзгартиради ва ҳаттоки, бузилиб кетиш даражасига боради. Бу жараёнлар топилмаларни табиий шароитга мослашгунга қадар давом этади. • қазиб олинган топилмалар аста-секинлик билан янги шароитга мослашади. Бундай мослашишда айрим топилмалар бутунлай ўз ҳолатини йўқотиши мумкин. Буюмларни сақланиб қолиш даражаси, унинг қанчалик қадимийлигига боғлиқ. Топилмаларни қазиб олингандан кейинги тақдири унга ишлов берувчи мутахассисга боғлиқ. Топилмаларга ишлов берувчи археолог ёки мутахассис дала шароитида ҳар қандай ишлов берувчи мосламаларга эга бўлиши керак. Махсус дала шароитида лабораториялар ташкил этилиши шарт. Mavzu: Arxeologik davrlashtirishning kimyoviy usullari Mavzu: Arxeologik topilmalarni tiklashda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish • Археологик дала тадқиқотлари амалиётида ёдгорликни илмий жихатдан тўлиқ ўрганиш, ундаги барча тарихий маълумотларни ола билиш катта аҳамиятига эгадир. Бу масалалар археологик ёдгорликни қидириб топиш ва унда қазишмалар олиб боришда мукаммал ва иқтисодий жихатдан самарали усуллардан фойданалишга боғлиқдир. Шу туфайли археологик экспедицияларда табий ва техникавий фанларнинг янги ютуқларидан фойдаланиш яхши натижа беради. • Тарихий жараёнларни тиклашда, хусусан турли тарихий даврлардаги иқтисодий тараққиёт (деҳқончилик, чорвачилик) даражасини ўрганишда полеографик усул (ландшафтни, иқлишли, ҳайвонот ва ўсимликлар оламини ўрганади)дан фойдаланиш катта аҳамиятга эга. • Археологик тадқиқотларда агробиологик (дон маҳсулотларини текшириш) усул, остеология, ихтиология ва турли химиявий усуллар ҳам кенг қўлланилади. • Улардан археологик тадқиқотларда бир ҳилда фойдаланилмайда. Масалан, ёдгорликнинг санасини аниқлашга ёрдам берадиган усуллар асосан ёзув пайдо бўлгунча бўлган даврдаги маконларни ўрганишда фойда келтиради. E'tiboringiz uchun rahmat!!!

O'xshashlar

Arxeologik dala tadqiqotda geoinformatsion tizimlardan foydalanish
Dala ekspeditsiyasi uchun ishlatiladigan ximik vositalar
Etnoarxeologiyaning zamonaviy muammolari
O’zbek-Farang Afrosiyob ekspeditsiyasining tadqiqotlari
Buxoro vohasi arxeologik manzilgohlari va uning fandagi ahamiyati