20 – 30 yillarda O’zbekistonda ma’daniy hayot - Tarix - Slaydlar

20 – 30 yillarda O’zbekistonda ma’daniy hayot

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3995 KB

Ko'chirib olish

20 – 30 yillarda O’zbekistonda ma’daniy hayot  Reja:  Sovet tuzumining qatag`on siyosati boshlanishi.  O`zbekiston milliy arboblari, ma`rifatparvar, yozuvchi va shoirlarning qatag`on qilishi.  XX asrning 20-30-yillarida O`zbekistonda o`tkazilgan sanoatlashtirish va jamoalashtirish siyosati, uning salbiy oqibatlari.  XX asrning 20-30-yillarida madaniy qurilishining asosiy yo`nalishlari va muammolari.  II-jahon urushi yillarida O`zbekistonliklarning g`alabaga qo`shgan hissasi.  XX asrning 50-80-yillarida O`zbekistonda iqtisodiyotning bir tomonlama rivojlantirilishi. Ma`naviy hayotdagi ziddiyatlar. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Sovet tuzumining qatag`on siyosati boshlanishi.  Sobiq Ittifoqning tarixi sahifalarida millionlab fuqarolarning qonlari bilan yozilgan sahifalari mavjud bo`lib, bu mustabid sovet tuzumining qatag`onlik siyosatidir.  XX asrning 30 yillariga kelib jahon xaritasida mutlaqo qayd etilmagan "Gulag" lagerlari tashkil topdi. Uning fuqarolari haq-huquqsiz Sovet Ittifoqi Qahramonlari, mashhur fan-arboblari, mohir diplomat, shoir va yozuvchi, rassom yoki nomlari hech kimga ma`lum bo`lmagan ishchi, kolxozchilar edi.  Bu albatta sovet davlatining qatag`onlik siyosati natijasi edi. Turkiston ozodligi uchun kurashganlarni «Bosmachi» tamg`asi bilan yo`q qilinib tashlandi. So`ng aholini mehnat qilib biror narsa orttirgan o`rta hol qismi bu baloga giriftor etildi. www.arxiv.uz

Sovet tuzumining qatag`on siyosati boshlanishi.  Qatag`onlar 30-yillar boshigacha asosiy sinfiy dushman unsurlar-«quloqlar», «burjua mutaxassislari»ga qarshi kurash ostida olib borildi.  1934 yildan boshlab qatag`onlar partiyaning avvalgidan ham kengroq ko`lamda ya`ni, «Fashizm agenti», «Kapitalistik burjua davlat tarafdori», «Antisovet markaz tashkilotchisi», «Ko`poruvchi», «Shpion» kabi aybnomalar ostida boshlanib ketdi. Bunga MK siyosiy byurosining a`zosi, partiya MK va Leningrad shahar komitetining sekretari S.M.Kirovning 1934 yilning 1 dekabrida o`ldirilishi bahona bo`ldi. Bu ishning shaxsan uyushtiruvchisi Stalin edi, ammo bu ishdan xabardor bo`lgan barcha guvohlar yo`qotildi. www.arxiv.uz

Sovet tuzumining qatag`on siyosati boshlanishi.  Qatag`on haqida general - leytenant Pavlenko shunday degan edi; «Dunyo tarixida yaqinlashib kelayotgan urush arafasida hech qaysi mamlakat ayovsiz va keng doirada o`z harbiy mutaxassislarini yo`q qilganini bilmaydi».  1937-1938 yillar qatag`on avjiga chiqqan davr bo`lib bunda ko`plab partiya va davlat arboblarini nohaq qurbon qilindi. Jumladan, butun boshqaruv apparati Leningradda yo`q qilindi. Bunday qatag`onlar RSFSR, Ukraina, Ozarbajon, Gruziya, Armanistonda ham keng qo`lamda amalga oshirildi.  Sovet fanining nazariyotchilari, olimlar va novatorlari ham qatag`on qurbonlari bo`ldilar. Masalan: genetika fanining otasi Vavilov, geografik - biosfera ta`minot nazariyotchisi Vernadskiy V.I., Ioffe - fizik, Luzin - buyuk matematik, Lisenko - biolog nazariyotchi, Bulgakov, Platonov kabi adabiyot nomoyandalari va xokozalarning qatag`on etilishi ilm-fan va madaniyatning chinakam fojeasi bo`ldi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

O`zbekiston milliy arboblari, ma`rifatparvar, yozuvchi va shoirlarning qatag`on qilishi.  O`zbekistondagi partiya xodimlari va davlat arboblarining yo`q qilinishi ham o`ziga xos tarzda amalga oshirildi. Butun Sobiq ittifoqda bo`layotgan qatag`on siyosati O`zbekistonni ham chetlab o`tmadi. Stalin va uning qonxo`r jallodlari o`zbek xalqining chin farzandiga nisbatan ham qatag`onlar yo`lini tutdilar. O`zbekistonda qamalmagan biror taniqli shaxs, rahbar, partiya xodimlari qoldirilmadi. Ayrimlari yaqqol ko`zga tashlanmaganlar xufiy nazoratga olindi.  Respublikada birinchi qatag`on qurboni respublika Xalq Komissarlari Soveti raisi Fayzulla Xo`jayev edi. U 1896 yili Buxoroda savdogar millioner oilasida dunyoga kelgan. Fayzulla Xo`jayev 1922-1924 yillarda Buxoro Respublikasi Mehnat va Mudofaa Sovetining raisi bo`ldi. www.arxiv.uz

O`zbekiston milliy arboblari, ma`rifatparvar, yozuvchi va shoirlarning qatag`on qilishi.  1923 yilning boshlarida F.Xo`jayev Germaniyada bo`ladi. Maqsad el dardiga davo izlash ya`ni, Germaniyaning Buxorodagi elchixonasini ochish, Rossiyaning Buxoro Xalq Respublikasi ichki ishlariga aralashuvini oldini olish edi.  Fayzulla Xo`jayev siyosiy bilimli, madaniyatli, savdoxonli bo`lishga doim katta e`tibor bergan. Mana uning o`z yaqinlari davrasida aytgan so`zlari: "Sizlar o`qimay qo`ydinglar. O`z ustimizdan ishlamayapmiz. Madaniy darajamiz va ma`naviy qiyofamiz achinarli holatga kelib qoldi. Biz ana shu savodsizligimiz oqibatida Vatanni, Buxoroni boy berib qo`ydik. Shu sababli ham o`z Vatanimizda rahbarlik ishlarini qo`lga ololmadik va mustaqillik yo`lida aql bilan ish yurita bilmadik."  1938 yilning 2-13 martida Moskvadagi Soyuzlar uyining katta zalida F.Xo`jayev va bir guruh partiya Sovet xodimlari sud qilindi. Unga Sovetlarga qarshi, millatchi degan aybnoma qo`yildi va otib tashlandi. Keyinchalik Fayzulla Xo`jayev o`limidan so`ng oqlandi.  1937 yilgi qatag`on Akmal Ikromovni ham chetlab o`tmadi. A. Ikromov qanday odam edi? www.arxiv.uz

O`zbekiston milliy arboblari, ma`rifatparvar, yozuvchi va shoirlarning qatag`on qilishi.  Toshkendagi qamoqxonada ushlab turilgan xotini Zelkina ham 1938 yilning 7 oktabrida otib tashlanadi. Akmal Ikromovning 5ta aka ukalari va 2ta o`g`li ko`p yillar davomida qamoq va surgunlarda sarson bo`lishadi.  1953 yil iyul Plenum qarorlari asosida tuzilgan maxsus komissiya ishi asosida 1957 yil 31 iyuldagi qaroriga asosan A. Ikromov oqlandi va partiya safiga qayta tiklandi.  Ana shunday qatag`on qilinganlardan yana biri Nazir To`raqulov bo`lib, u 1892 yilda Qo`qon shahrida o`ziga to`q oilada dunyoga kelgan. Uning otasi o`z davrining ziyoli, rus tilini yaxshi biladigan kishilardan edi.  Rus-tuzem maktabini tamomlagan Nazir To`raqulov, keyinchalik savdo bilim yurtida o`qidi. 1913 yili To`raqulov savdo institutiga o`qishga kirdi. U birinchi jahon imperialistik urushida, bolsheviklar inqilobi g`alabasiga ham o`zining munosib hissasini qo`shdi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

XX asrning 20-30-yillarida O`zbekistonda o`tkazilgan sanoatlashtirish va jamoalashtirish siyosati, uning salbiy oqibatlari.  Qadimda va XX asr boshlarida ham Turkiston xalqlari Rossiya, Volgabo`yi, Qrim, Kavkazorti, Kichik Osiyo, xorijiy Sharq, Misr, G`arbiy Yevropa mamlakatlari bilan savdo va madaniy aloqalarda bo`lganlar. Bu aloqalar ayniqsa, XX asrning boshlarida katta ahamiyat kasb etdi. 30-yillarda qatag`on etilgan milliy ziyolilarimiz ham ayni chog`da xorijiy aloqalarni yaxshi yo`lga qo`yish, ko`proq talabalarni chet ellarda ta`lim olish uchun chiqarish tarafdorlari edilar. Biroq, davr siyosati bunga yo`l qo`ymadi. F. Xo`jayev, T. Risqulov, A. Rahimboyev, Fitrat singari davlat arboblari, olimlar, xorijda o`qib qaytgan A.Murodiy, S. Jabbor, S.Muhammad, F.Sherahmedov, R.Rasuliy singari agronom, genetik, tibbiy olimlar, jurnalistlar, pedagoglar assosiz ravishda nemis josuslari, u yerdagi allaqanday millatchilik tashkilotini a`zolari sifatida ayblanib, repressiya qurbonlari bo`ldilar. www.arxiv.uz

XX asrning 20-30-yillarida O`zbekistonda o`tkazilgan sanoatlashtirish va jamoalashtirish siyosati, uning salbiy oqibatlari.  Qatag`on davrini qonli qatag`onlari natijasida o`zbek xalqi o`zining ming - minglab dono, mustaqil fikrli, ko`zi ochiq, taffakuri tiniq, insoniy qadr - qimmatlarini bilgan kishilarni yo`qotdi. Natijada, xalqimizni kelajagi markazga bo`ysinuvchi kishilar qo`lida qolish bilan birga, bu holat sobiq imperiya «dohiy»lari uchun O`zbekistonni boshqarishda ancha qulayliklar tug`dirdi.  XX asrning buyuk burilishlar davrida o`zbek xalqi oldida bir necha asrlik inqirozdan chiqish imkoniyatlari paydo bo`ldi. Bu bevosita jadidlar faoliyati bilan bog`liq edi. Sovet zamonasida ham milliy taraqqiyparvarlarimiz o`lka xalqlari mustaqilligi uchun goh oshkora, goh yashirin faoliyat yuritdilar. Biroq, mustabid tuzumning mash`um qatag`onlik siyosati XX asrning 30-yillarida Vatan va millat istiqboli uchun kurashuvchi barcha fidoyi insonlarni deyarli qatag`on qildi. Ularni «Vatan xoini», «Xalq dushmani», «Panturkist», «Panislomist», «Angliya josusi» kabi o`ylab topilgan sohta nomlar bilan badnom qilindi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

II-jahon urushi yillarida O`zbekistonliklarning g`alabaga qo`shgan hissasi .  II-jaxon urushidan so`ng qatag`onlarning yangi oqimi boshlandi. Bu davrda asosan, shoir va yozuvchilar, fan va madaniyat xodimlari ayblov ishlariga tortildilar. Atoqli shoir va yozuvchilarimizdan M.Shayxzoda, Mirtemir, Sayyid Ahmad va boshqalarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Stalinning o`limidan so`nggina nohaq qatag`on qilinganlarni oqlash jaryoni o`z ishini boshladi. 1980 yillarga kelib «paxta ishi», «o`zbeklar ishi» deb nom olgan sohta atamalar bilan qatag`onlarning navbatdagi to`lqini mamlakatimiz siyosiy hayotida amalga oshirildi. Bu o`rinda shuni ta`kidlash joizki, ushbu o`ylab topilgan jinoiy ishlar ortidan xalqimiz nomini butun dunyoga yomonotliq qilib ko`rsatish, milliy g`urur va sha`nimizni yerga urish maqsad qilingan edi. www.arxiv.uz

II-jahon urushi yillarida O`zbekistonliklarning g`alabaga qo`shgan hissasi .  Shu bahonada xalqimiz ichidan yetishib chiqqan minglab ilg`or paxtakorlar, zahmatkash insonlar siyosiy tizimning qurboniga aylantirildilar. Faqat O`zbekiston mustaqillikka erishganidan keyingina ularning nomlarini xaqiqiy ma`noda xalqqa qaytarishni, tarix haqiqatini ochib berishni, imkoniyati tug`ildi. Afsuski, bu insonlarning barchasi O`zbekistonimizning bugungi istiqloli, mustaqilligini ko`ra olmay bevaqt nobud bo`lishdi. Shu mstaqillik davrida qatag`on qilingan yurtdoshlarimizni pok nomlarini tiklash, ularning asarlarini izlab topish, kitob holida chop etish ancha yo`lga qo`yildi. Bugun Respublikamizda shu maqsad yo`lida tashkil etilgan «Shahidlar xotirasi» xayriya jamg`armasi ishlab turibdi. Prezidentimiz I.A.Karimov tashabbusi bilan Toshkentda qatag`on qurbonlari xotirasini abadiylashtirish uchun «Shahidlar hiyoboni» majmuasi tashkil etildi. www.arxiv.uz

II-jahon urushi yillarida O`zbekistonliklarning g`alabaga qo`shgan hissasi .  Sho`rolar tomonidan «Bo`lib tashla, hokimlik qil» siyosatiga asoslanib o`tkazilgan milliy - hududiy chegaralanish natijasida 1925 yil O`zbekiston SSR tashqil etildi va u mustabid sovet davlati tarkibiga kiritildi.  1925 yildan keyingi O`zbekiston SSR ning taraqqiyot yo`liga lenincha komfirqaning O`zbekistondagi qo`g`irchoq bo`limi sifatida O`zbekiston kommunistik firqa tashqiloti rahbarlik qildi. Bu firqa faoliyatining asosini Lenin ishlab chiqqan va «asoslab bergan» soxta «sosializm» qurish rejasi tashkil etardi.  Lenin ishlab chiqqan «sosializm qurish rejasi»da mamlakatni «sanoatlashtirish» va «jamoalashtirish» kabi bo`g`inlar markaziy o`rinni egallaydi. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

XX asrning 50-80-yillarida O`zbekistonda iqtisodiyotning bir tomonlama rivojlantirilishi. Ma`naviy hayotdagi ziddiyatlar.  50-80 yillarda Kommunistik firqa va sho`rolar hukumati paxtachilikni rivojlantirishga qaratilgan ko`plab qarorlar qabul qildi. Urushdan keyingi yillarda markaziy Farg`ona, Mirzacho`l, Qarshi, Surxon-Sherobod cho`llari o`zlashtirildi. Markaziy hukumat paxtachilikni rivojlantirish maqsadlarini ko`zlab bu sohaga juda katta hajmdagi mablag`larni sarflab paxtachilikning moddiy texnika bazasini mustahkamladi. 1940 yilda O`zbekiston paxta dalalarida 23 ming traktor ishlagan bo`lsa, 1985 yilda 188,9 ming traktor ishladi. Amudaryo va Sirdaryo havzasi suvlari hisobidan 20 dan ortiq suv omborlari, o`nlab kanallar barpo etildi. Paxta jazavasiga tushgan Markaz keragidan bir necha barobar ortiq mineral o`g`it yetkazib berdi. Besh yilliklar rejalarida respublikada paxta yetishtirish miqdori muttasil oshib boraverdi. O`zbekiston 1946 -1950 yillarda jami 7 mln. 723 ming tonna paxta bergan bo`lsa, 1981- 1985 yillarda esa bu ko`rsatgich 28 mln.617,6 ming tonnaga yetdi. Ya`ni O`zbekistonda paxta yetishtirish 1946-1950 yillardagiga nisbatan 1981-1985 yillarda qariyb to`rt barobar ortdi. www.arxiv.uz

XX asrning 50-80-yillarida O`zbekistonda iqtisodiyotning bir tomonlama rivojlantirilishi. Ma`naviy hayotdagi ziddiyatlar.  Paxta yakkahokimligining o`rnatilishi o`zining bugungi kungacha ta`sir qilib kelayotgan og`ir asosratlarini qoldirdi. Yashnab turgan bog`-rog`lar, poliz ekinlari maydoni keskin qisqardi. oziq-ovqat taqchilligi kelib chiqdi. «Bu og`ir merosning yana bir xususiyati respublikaning yoqilgi va g`alla masalasida Markazga qaramligida, un, shakar, go`sht, sut mahsulotlari kabi eng muhim oziq-ovqat mollarining, boshqa xalq iste`moli tovarlari, tayyor mahsulotlarni chetdan olib kelinishida yaqqol qo`rinadi».  Yaylovlarning paxta ekiladigan maydonlarga aylantirilishi natijasida chorva mollari tuyog`ining umumiy soni keskin qisqarib ketdi. Paxta ekin maydonlari kengayishi Amu va Sirdaryo suvlarining Orol dengiziga oqishini keskin kamaytirdi. Orol fojiasi kelib chiqdi. Yuqorida ko`rsatib o`tilgan xato va kamchiliklar sovet jamiyatini oxir oqibat inqirozga mahkum etdi. www.arxiv.uz

XX asrning 50-80-yillarida O`zbekistonda iqtisodiyotning bir tomonlama rivojlantirilishi. Ma`naviy hayotdagi ziddiyatlar.  Inqirozli vaziyat ma`naviy sohani ham qamrab oldi. Maorif, oliy va o`rta maxsus ta`limi tizimida son ketidan quvish, ma`muriy-buyruqbozlik tizimining o`rnatilishi kadrlar sifatiga salbiy ta`sir ko`rsatdi. Mustabid tuzum 50-yillar boshlarida madaniyat va fan arboblariga nisbatan qatag`on uyushtirdi. Baynalminalchilik shiori ostida milliy qadriyatlar chekkaga surib qo`yildi. 20-30 yillardayok Islom diniga qarshi kurash bahonasida xalqimizni qadimiy urf-odatlari, madaniyati, qadriyatlariga boshlangan hujum davom ettirildi. «Ro`za hayiti», «Kurbon hayiti», «Navro`z» kabi xalq bayramlari ta`qiqlandi, hatto Islomgacha ham xalqning eng sevimli taomi bo`lib kelgan «Sumalak» payg`ambar taomi sifatida ta`qiqlandi. Uning o`rniga yangi Sho`ro bayramlari va tantanalari joriy qilindi. www.arxiv.uz

XX asrning 50-80-yillarida O`zbekistonda iqtisodiyotning bir tomonlama rivojlantirilishi. Ma`naviy hayotdagi ziddiyatlar.  Milliy kiyimlarda yurish, sunnat tuyini qilish, o`z ona tilida muloqotda bo`lish eskilik sarqiti va madaniyatsizlik ko`rinishi deb baholandi. Din xalq uchun bir yukdir deb e`lon qilindi. Bolalar bog`chasidan toki oliy o`quv yurtlarigacha ateistik tarbiya tiqishtirildi.  Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Sho`rolar hukmronligi davrida O`zbekiston iqtisodiy va madaniy jihatdan mustamlakachilik rejasiga buysundirilgan edi. Respublika kog`ozdagina mustaqil bo`lib, amalda esa har tomonlama «katta og`a»ga qaram va tobe o`lkaga www.arxiv.uz

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:  Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir.- T.; O`zbekiston, 1996 y.  Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q.-T.: Sharq,1998y.  Bobojonova D. O`zbekistonda demokratik jarayonlar va ularning xususiyati.-T.;Fan, 1995 y.  Ishokov F. Proshloye glazami istorika.-T.: O`zbekiston, 1999y.  Karimov SH., Turg`unov I., Shamso`tdinov R. Vatan tarixi. Uchinchi kitob.-T.; Sharq, 1997 y.  Mustabid tuzumning O`zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari.-T.: 2000 y. www.arxiv.uz

Etiboringiz uchun raxmat. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Политические репрессии в 20-30 годы в Узбекистане

XX asrning 20-30 yillarida O`zbekistonda davlat muzeylarini tashkil etilishi

30-yillar o'rtasidagi ommaviy qatag'onliklar

1917-1924 yillarda Buxoro

1871-1918 yillarda Angliya