Ayiruv organlarining yosh xususiyatlari, teri tuzilishi va funksiyalari, gigiyenasi - Psixologiya - Slaydlar

Ayiruv organlarining yosh xususiyatlari, teri tuzilishi va funksiyalari, gigiyenasi

Yuklangan vaqt:

08.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1216.1044921875 KB

Ko'chirib olish

AYIRUV ORGANLARINING YOSH XUSUSIYATLARI, TERI TUZILISHI VA FUNKSIYALARI, GIGIYENASI

Reja: Terining ahamiyati, tuzilishi va funksiyalari 4 Ayiruv organlarining organizm faoliyatidagi ahamiyati 1 Buyrakning tuzilishi va funksional ahamiyati 2 Siydik hosil bo’lish mexanizmi va undagi kasalliklar 3 Teri kasalliklari va chiniqtirish5

 Siydik va tanosil a’zolar tizimi odamda tuzilishi va vazifasi xilma- xil, lekin rivojlanish nuqtayi nazaridan bir-biriga bog‘liq ikki: siydik ajratish va tanosil a’zolari tizimini o‘z ichiga oladi. Ularning chiqaruv nayi erkaklarda bitta umumiy – siydik chiqaruv nayini hosil qilsa, ayollarda alohida bo‘lib, qin dahliziga ochiladi. Siydik a’zolari tizimi qondan siydik ajratuvchi (buyrak), siydikni buyrakdan olib ketuv chi (buyrak kosachalari, buyrak jomi, siydik nayi), siydikni to‘plov chi (qovuq) va organizmdan chiqarib yuboruvchi (siydik chiqaruv nayi)dan iborat.

Buyrak Buyrak(ren) bel sohasida umurtqa pog‘onasining ikki yon tomonida qorin bo‘shlig‘ining orqa devorida qorinpardaning orqasida joylashgan juft a’zo U loviyasimon shaklga, to‘q qizil rangga ega. Katta yoshdagi odamda buyrakning uzunligi 10–12 sm, kengligi 5–6 sm, qalinligi 4 sm, og‘irligi 120– 200 g bo‘ladi. Katta odam buyragining yuzasi silliq. Unda qavariq oldingi yuzasi, yassi orqa yuzasi, yuqorigi uchi, pastki uchi, qavariq lateral chekkasi, botiq medial chekkasi tafovut qilinadi. Medial chekkasining o‘rtasida oldingi va orqa yuzalari bilan chegaralangan botiqlik, buyrak darvozasi joylashgan. Bu yerdan buyrak ichiga arteriya va nervlar kiradi, undan esa siydik nayi, vena va limfa tomirlari chiqadi. Buyrak darvozasi ichkariga botib kirgan buyrak bo‘shlig‘iga o‘tib ketadi

Buyrakni kesib ko‘rganimizda (133-rasm) u ikki xil moddadan: tashqi 0,4–0,7 sm qalinlikdagi po‘stloq moddadan va 2–2,5 sm qalinlikdagi mag‘iz moddadan iborat. Buyrakning po‘stloq moddasi qiz g‘ish rangda bo‘lib, buyrakning tashqi qavatini hosil qiladi.

Buyrakning qon tomirlari. Buyrak qon tomirlaridan sutka davomida 1500–1800 litr qon o‘tadi. Buyrak arteriyasi buyrak darvozasida oldingi va orqa tarmoqqa bo‘linadi. Oldingi tarmoq buyrak jomini oldidan o‘tib, to‘rtta segment arteriyasiga bo‘linadi. Orqa tarmoq buyrak jomining orqasidan o‘tib, orqa segmentga tarqaladi. Segment arteriyalari yonma-yon piramidalar o‘rtasida joylashgan bo‘laklararo arteriyalarga bo‘linadi. Buyrakning po‘stloq va mag‘iz moddalari chegarasida bo‘laklararo arteriyalar piramidalar asosining ustida yotgan ravoqsimon arteriyalarga bo‘linadi. Ravoqsimon arteriyalardan po‘stloq moddasiga ko‘p sonli bo‘lakchalararo arteriyalar chiqadi. Bo‘lakchalararo arteriyalardan chiqqan kapillyar koptok chalariga kiruvchi arteriola kapillyarlarga bo‘linib, qon tomir kapillyarlaridan iborat koptokchani hosil qiladi. Koptokchadan diametri kiruv chi arterioladan kichik bo‘lgan kapillyar koptokchalaridan chiquvchi arteriola chiqadi. Koptokchadan chiqqanidan keyin bu arteriola kapillyarlarga bo‘linib, buyrak naychalarini o‘raydi va ulardan vena kapillyarlari hosil bo‘ladi.

Buyrak orqali esa organizmdan ortiqcha suv, tuzlar, mineral moddalar to’qima va hujayralarda modda almashinish qoldiqlari, siydik kislota, mochevina, kreotinin va iste’mol qilingan dori qoldiqlari ajraladi.Buyrak faoliyati faqat qoldiq moddalarni tashqariga chiqarib tashlashdan iborat emas. Bundan tashqari bir necha hayotiy muhim vazifalarni bajaradi: 1. Qon va boshqa ichki muhit suyuqliklarining hajm muvozanatini saqlash. 2. Bu suyuqliklarni osmatik muvozanatini saqlashda. 3. Kislota – asos muvozanatini saqlashda. 4. Qonda mikdori ortib ketgan organik moddalarning ortiqchasini chiqarib tashlashda. 5. Oqsil, yog’ va uglevodlar almashinuvida. 6. Qon bosimi, eritrositlarning hosil bo’lishi, qonning ivishi va boshqa jarayonlarda ishtirok etadi.

Siydik va uning xususiyatlari. Siydik och-sariq rangli tiniq suyuq lik. U 95 % suv va 5 % qattiq moddadan iborat. Siydikning qattiq moddasining tarkibiy qismini siydikchil (2 %), siydik kislotasi (0,05 %) va kreatinin (0,075 %) tashkil qiladi. Siydikda natriy va kaliyning turli xil tuzlari bor. Bir sutkada siydik bilan 25–30 g siydikchil, 15–25 g noorganik tuzlar chiqariladi. Siydikning nisbiy zichligi 1,010–1,020. Uning reaksiyasi qabul qilinayotgan ovqatga bog‘liq ravishda nordon, neytral yoki ishqoriy bo‘lishi mumkin

Bola o’sib rivojlangan sari buyrak massasi va fiziologik hususiyatlari o’zgarib boradi. Yosh ulg’aygan sari kovukning xajmi 200 ml. ga teng bo’lsa, 10 yoshli bolalarda 600 ml. ga, 12 yoshli bolalarda esa 1000 ml. ga teng bo’ladi. Birok qovuq butunlay to’lmasdan to’rib siydik chiqarilishi mumkin. Xayotni birinchi yili mobaynida siydik ajralish gayri ixtiyoriy suratda bo’lsa, keyinchalik esa boshqaruvchi nerv mexanizmlari etilib, tarbiya berilgan sayin siydik chiqariah akti ixtiyoriy bo’lib qoladi. Birok tunda siydikni tuta olmaslik odati ba’zi bolalarda saklanib qoladi. Bu xodisa bola xayotining tug’ri tartibga solinmasligiga: uykudan oldin ovqat eyishi, ko’p suyuklik ichish sabab bo’lishi mumkin. Tunda siydik tuta olmaslik ug’il bolalarda qiz bolalardagiga nisbatan ko’prok kuzatiladi va 10 yoshdan keyin yoki balogatga etish davrida barxam toladi. Bolalarda siydik tuta olmaslik kasalini eniurez kasalligi deyiladi.

Eniurez kasalligi tugma yoki xayotda orttirilgan bo’lishi mumkin. Xayotga orttirilganlariga sabab kupincha buyrakni, kovukni va siydik yullarini shamollashi bilan bog’lik bo’ladi. Shuning uchun bolani yurgaklaganda, belaganda tagini xo’l bo’lib qolmaslik extiyot choralarini ko’rish zarur.

Terining ahamiyati, tuzilishi va funksiyalari Teri (cutis) organizmning tashqi ta’sirdan saqlabgina qolmay, balki muhim sezgi a’zosi vazifasini ham bajaradi. Teri orqali odam haroratni, atmosfera bosimini, og‘riqni va biror narsa tegib turganini sezadi. Bundan tashqari teri modda almashinuvi, nafas olish va suyuqlik ajratish fao liyatlarida ham ishtirok etadi. Odam terisining umumiy sathi 1,5–2 m kv bo‘lib, tana o‘lchamiga bevosita bog‘liq. Teri sezuvchanligi odamda juda yaxshi takomil etgan bo‘lib, sezgi retseptorlari terining hamma yerida bir xil tarqalmagan. Lablar, burun va barmoqlarning uchlarida sezgi retseptorlari juda ko‘p. Terida yuza qavat epidermis va chuqur qavat derma tafovut qilinadi.

Epidermis (epidermis) ektodermadan takomillashgan bo‘lib, ko‘p qavatli yassi epiteliydan tuzilgan. Epiteliyni tashqi qavati shox qavat ga aylanib, ko‘chib yangilanib turadi. Epidermis son, yelka, bilak, bo‘yin, yuz sohalarida yupqa (0,02–0,05 mm), qo‘l va oyoq kafti sohalari ko‘p ta’sirlangani uchun qalin (0,5–2,4 mm) bo‘ladi.

Asl teri, derma(dermis) mezodermadan rivojlanib, tolali biriktiruv chi to‘qimadan tuzilgan. Unda elastik tolalar va silliq mushak to‘qimasi bo‘lib, terini elastikligini ta’minlaydi. Dermaning qalinligi bilak sohasida 1–1,5 mm bo‘lsa, orqada 2,5 mm bo‘ladi. Derma ikki qavat dan iborat. Epidermisga tegib turgan yuza so‘rg‘ichsimon qavat yumshoq biriktiruv chi to‘qimadan tuzilgan, so‘rg‘ichlar hosil qiladi. Ularni ichida qon, limfa tomirlari va nervlar bo‘lib, so‘rg‘ichlar epidermis yuzasida qirralar hosil qiladi, ular o‘rtasida egatlar bor. Bu egatlar qo‘l kafti sohasida yaxshi ko‘ringan bo‘lib, har bir odamda o‘ziga xos xususiyat ga ega.

Teri kasalliklari Kuyish Kuyish, deb to‘qimalarning yuqori harorat, kimyoviy moddalar, elektr toki va nur energiyasi ta’sirida kelib chiqqan jarohatiga aytiladi.Kuchli kuyishda bemorda jiddiy umumiy buzilishlar kuzatiladi.Toqimalarning shikastlanish xarakteri va nechogli chuqur shikastlanishiga ko‘ra kuyishning bir neva darajasi kuzatilishi mumkin. Kuyishning 1-darajasi uncha yuqori bo‘lmagan termik omilning tez muddatli tasirida kuzatilib, terining qizarib va biroz shishishi bilan xarakterlanadi. Teri kapillyarlari kengayadi va ularni o‘tkazuvchanligi oshishi hisobiga qonning suyuq qismi atrofdagi to‘qimalarga chiqadi.Bu darajadagi kuyishning otish muddati 2–3 kun. Kuygan joyda teri pigmentatsiyasi va keyinroq epidermisning ko‘chib tushishi kuzatiladi.

Sovuq urish Sovuq urishi past harorat ta’sir etganda kelib chiqadi. Bunda bemor a’zolarini noqulay sharoitlarda: ho‘l, tor poyafzal kiyish, holdan toyish, 40 °C dan yuqori haroratda ham sovuq urishi mum kin. Kopincha, qo‘l va oyoqlarning barmoqlari, quloq, burun uchini sovuq uradi.Sovuq urishining tortta darajasi farqlanadi. 1-darajada terining oqarishi va sezuvchanligining yo‘qolishi bilan xarakterlanadi. 2-darajada qon aylanishining chuqur buzilishi kuzatilib, keyinroq tiniq suyuqlik bilan to‘lgan pufaklar hosil bo‘ladi. 3-darajada teri va uning ostidagi to‘qimalar irib nekrozlanadi, jonsizlanish gemmoragik suyuqlik bilan tolgan yumshoq pufaklar hosil bolishi bilan xarakterlanadi. 4-darajada nekroz chuqur joylashgan to‘qimalar, shu jumladan, su yak larni ham qamrab oladi.

Teri gigienasi: terining normal faoliyati va uni kasalliklardan asrash uchun uni parvarish qilish zarur. Teri organizmni zararli ta`sirotlardan: sovuqdan, issiqlab ketishdan himoya qiladi, moddalar almashinuvida, organizmning issiqlikni idora etishda qatnashadi, uni kasallik qo’zg’ovchi mikroblarning o'tishidan ehtiyot qiladi. Teridagi yog’ bezlari bir haftada teri ostiga 100 -300 gr yog, ter bezlari esa 3,5-7 litr ter ishlab chiqarar ekan, shuning uchun muntazam yuvinib turish kerak aks holda turli xil yiringli yaralar paydo bo'ladi. Avalom bor qo’l tozaligi, tirnoq tozaligiga etibor berish zarur. Badanni toza tutishning asosiy vositasi sovun va suvdir. Har kuni dush qabul qilib turish kerak, suv harorati 37-38 gradus bo'ladi.

E’tiboringiz uchun rahmat

O'xshashlar

Tayanch – harakat apparatining yosh xususiyatlari va gigiyenasi

Yosh davrlarni tabaqalash va yosh inqirozlari

Chaqaloqlik va ilk bolalik davrining psixologik xususiyatlari. Maaktabgcha yosh davrda psixik rivojlanish xususiyatlari

Emotsiyaning roli va funksiyalari

Psixokorreksiya va uning turlari. Psixokorreksiya usullari va ularni turli yosh davrlarida qo'llashning o'ziga xos xususiyatlari