Nerv tizimining yoshga oid fiziologiyasi va gigiyenasi. Oily nerv faoliyatining yoshga oid xususiyatlari va gigiyenasi - Psixologiya - Slaydlar

Nerv tizimining yoshga oid fiziologiyasi va gigiyenasi. Oily nerv faoliyatining yoshga oid xususiyatlari va gigiyenasi

Yuklangan vaqt:

27.02.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4084.6123046875 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: NERV TIZIMINING YOSHGA OID FIZIOLOGIYASI VA GIGIYENASI. OILY NERV FAOLIYATINING YOSHGA OID XUSUSIYATLARI VA GIGIYENASI

REJA: 1. Nerv tizimining ahamiyati va funksiyasi, nerv hujayralari. 2. Markaziy asab tizimi. 3. Nerv tizimi gigienasi. 4. Oliy nеrv faoliyati haqida tushuncha. 5. Birinchi va ikkinchi signal sistеmasi haqida tushuncha. 6. Oliy nеrv faoliyatining tipologik xususiyatlari .

 Fiziolog olim Pavlov nerv tizimining ikki muhim funksiyasi oliy va tuban funksiyalari mavjudligini uqtirib oʻtadi.  Oliy funksiya organizmni tashqi dunyo bilan aloqasini bogʻlab turadi. Oliy funksiya oliy nerv faoliyati tomonidan amalga oshirilib, unda katta miya yarim sharlari va poʻstloq osti yadrolari ishtirok etadi.  Tuban funksiya esa organizmdagi barcha toʻqimalar, organ va sistemalar ishini boshqarib boradi. Tuban funksiya oliy nerv faoliyati va nerv-gumoral yoʻli bilan boshqariladi.  Nerv hujayrasi oʻzining barcha oʻsimtalari bilan birga neyron deyiladi. Har bir neyronda yadro va sitoplazma mavjud.  Neyron tashqi tomondan yarim oʻtkazgich membrana pardasi bilan oʻrab olingan boʻlib, u tufayli neyron ichida va tashqarisida ionlar konsentratsiyasi belgilangan normada saqlanadi.

NERV SISTEMASI TUZILISHIGA KO’RA MARKAZIY NERV SISTEMASI PERIFERIK NERV SISTEMASI BOSH MIYA ORQA MIYA VEGETATIV NERV SOMATIK NERV ! ESLATMA : periferik nerv sistemasi markaziy nerv sistemasining tegishli qismlarida joylashadi

• Nerv to`qimasi nerv va gliya hujayralaridan tuzilgan. • Nerv hujayra tanasi va uning o`simtalari birgalikda neyron deb ataladi. Neyron yadroli bo`lib, uning quyidagi qismlari: • - hujayra tanasi - SOMA • - tanadan chiqqan kalta o`simtalar - DENTRITLAR • - uzun o`simtalari - AKSONLAR

Neyronlarning shoxlanishiga ko’ra turlari.

Quyida berilgan neyronlarni raqamlarga mos ravishda nomlang.

NEYROGLIYA - Gliya mayda, turli shaklli, ixtisoslashgan hujayra bo`lib, ular neyronlar hamda kapilyarlar oralig`ini to`ldiradi. Gliya atamasi grekcha bo`lib yelimni anglatadi. Gliya hujayralarini quyidagi turlari farqlanadi: 1. ASTROGLIYA (makrogliya) - asosan tayanch va kapilyardan zarur moddalarni neyronga tashish vazifasini bajaradi. Astrotsitlar MNS ning sirtqi va ichki yuzasida keng tarqalgan. 2. MARGINAL neyrogliya - nerv nayining ichki va sirtqi qatlamlarida uchraydi. Nerv tolalari oralig`ida joylashib, mielin qobiqlarin i hosil qiladi. Marginal gliyaning oligodendritlari markaziy va periferik nerv tizimi neyron tanalarini o`raydi va nerv qobig`ini hosil qiladi.

3. PERIFERIK - Shvann, VNS dagi stellit (mantiya), lemmotsit va boshqa hujayralardan iborat. 4. EPENDIMAL neyrogliya - neyroepetelial hujayralardan iborat bo`lib, orqa miyaning markaziy kanali va miya qorinchalari devorlarini qoplab olgan. Ular silindrik epiteleyni eslatadi va shuning uchun ham ependimal deb ataladi. 5. MIKROGLIYA - MNS ning retukuloendoteliyal tizimidan iborat bo`lib, patologik holatlardagina rol o`ynaydi. Ular miya yumshoq pardasining moddaga yopishib turgan qismida to`plangan. Mikrogliya harakatlanish va fagotsitoz qobiliyatiga ega. Zarur bo`lganda MNS to`qimasi bo`ylab tez tarqalib ketadi. MNS da " soqchilik " qiladi, mayda shikastlangan hujayralarni fagotsitlar kelguniga kadar bartaraf qiladi.

SINAPSLAR

• Nerv impulslarni bir neyrondan boshqa neyronga, mushak va bez hujayralarga o`tkazilishini ta`minlaydigan apparatni sinaps deyiladi. Sinaps (grek, sinapsis) tutashish, bog`lanish va aloqa ma`nolariga ega. • Aksonning uchini qoplab olgan joyi sinaps oldi ( presinaptik ) membrana deyiladi. Sinapslarda mayda va yirik donali va donasiz granula pufakchalar vezikulalar hamda mitoxondriyalar bo`ladi. Pufakchalarda qo`zg`alishning o`tkazilishini ta`minlaydigan, vositachi kimyoviy moddalar mediatorlar sintez qilinadi va saqlanadi. • Mayda pufakchalarning diametri 40-50 nm ga, yiriklariniki 80-100 nm ga teng. Presinaptik membrana impulsni o`tkazilishi kerak bo`lgan nerv, mushak, bez hujayra membranasi sinapsketi (postsinaptik membrana) deb ataladi.

NERV MUSHAK SINAPSLARI

SINAPSLARNING TURLARI: - Aksosomatik sianpslar - Aksoaksonal sinapslar - Aksodentrik sinapslar - Dendrosomatik sinapslar - Dendrodentrik sinapslar

MEDIATORLARNING TURLARI Noradrenalin –o’rta va uzunchoq miyadan Dofamin – targ’il tanadan va gipotalamusdan Serotanin – miya ustuni neyronidan Asitilxonin – orqa miyaning po’stloq qismidan

Orqa miyaning ( medulla spinalis ) tashqi va ichki tuzilishi Orqa miya uzun yassilashgan tasma xolida, umurtqa pog‘onasining kanalida joylashgan bo‘lib, ayollarda uzunligi 41-42 sm, erkaklarda 45 sm. teng. orqa miyaning yuqori chegarasi atlantning yuqori chetidan boshlanib, pastki chegarasi esa I-II bel umurtqalari sohasida tugallanadi va so‘ng konus shaklida tugaydi. Bu konus dumning II umurtqasigacha cho‘zilib borib, terminal yoki oxirgi ip hosil qiladi. Qobiqlari ochilgan orqa miya preparati uzunasiga bo‘ylab ko‘rilganda bir xil emas. bo‘yinning IV umurtqa sathida va XII ko‘krak - I bel umurtqa sathida yo‘g‘onlashgan qismlar farqlanadi.

Orqa miya old va orqa tomondan o‘rta chiziqdan uzunasiga ketgan ikkita chuqur egat yordamida o‘ng va chap bo‘laklarga ajraladi. Oldingi egat orqa egatga nisbatdan chuqurroq bo‘ladi. Orqa miyaning chap va o‘ng bo‘laklarining tashqi tomonida joylashgan qismlari oldingi yon egatlar va orqadagi yon egatlar yordamida har tomonda uchtadan tizimchalarga bo‘linadi. Yon egatlardan orqa miya nervlarining boshlang‘ich ildizlari chiqadi. Oldingi yon egatlar bo‘ylab har ikki tomonda nervlarning orqadagi ildizlari chiqadi. Oldingi ildizlar harakatlantiruvchi nerv tolalaridan, orqadagi ildizchalar sezuvchi nerv tolalaridan tashkil topgan.

• Orqa miyadan 31 juft nerv chiqadi, shu sabali, orqa miya 31 segmentlardan tashkil topgan. • Segment deb orqa miyaning 2 juft ildizchalar chiqqan bo‘lakchasiga aytiladi. • Orqa miyaning 31 segmenti quyidagicha taqsimlanadi: • bo‘yin segmentlari - 8, • ko‘krak segmentalari - 12, • bel segmentlari -5, • dumg‘aza segmentlari - 5 • 1 - dum segmenti.

Qattiq miya pardasi zich tolali biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan, bo‘lib orqa miyani ustidan erkin qoplaydi. Katta ensa teshigi sohasida uning qirrasi bilan jipslashib ketadi, pastda esa II bel umurtqasiga birikadi. Qattiq miya parda bilan umurtqalarning suyak usti pardasi orasida epidural bo‘shliq hosil bo‘ladi. Epidural bo‘shliqda yog‘ kletchatka va venoz chigali joylashgan. qattiq parda to‘r parda tomirli pardaOrqa miyani atrofidan o‘rovchi pardalar0102 03 03

Beshta miya pufaklari bir biri bilan tutashib, keyinchalik har pufak urnida bosh miyaning bo‘limlari paydo bo‘ladi. Bosh miyani tez rivojlanishi bilan bir qatorda pufakchalar o‘z joyini o‘zgartirib, bukila boshlaydi. Natijada uchta joyda bukilma paydo bo‘ladi. Birinchi bo‘lib tepa bukilma hosil bo‘ladi, shu yo‘nalishni uzida ensa buqilish paydo bo‘ladi. Keyinchalik uchinchi - koprikli bukilma vujudga keladi. Bosh miyani kelib chiqishini xisobga olgan takdirda, uni besh bo‘limga ajratadilar. 1. Uzunchoq miya. 2. Ortki miya - miyacha va ko’prikdan iborat. 3. O‘rta miya. 4. Oraliq miya. 5. Oxirgi miya

• Bosh miya kalla suyagi ichida joylashgan, sferoid shaklga ega. Odamda bosh miya massasi 1300 -2000 g yetishi mumkin. Odamning aqliy darajasi bilan miya og‘irligi orasida bog‘lanish isbotlanmagan. • Embrional rivojlanishning boshlang‘ich davrlarda gavdani orqa tomonida joylashgan nerv naychasini oldingi uchidan kengayma hosil bo‘lib, birin ketin oldingi, o‘rta va orqa miya pufaklari hosil bo‘ladi. So‘ng oldingi va orqa miya pufaklari yana ikkitadan miya pufaklariga bo‘linadi va natijada beshta miya pufaklari hosil bo‘ladi.

• UZUNCHOQ MIYA • Uzunchoq miya konussimon shaklga ega, u pastki tomonda orqa miya, yuqori tomonda ko’prik bilan chegaralanadi. Uzunchoq miyani oldingi yuzasida o‘rta yoriq o‘tadi, uning ikki tomonidan esa ikkita tizimcha shaklida piramidalar joylashgan. Uzunchoq miyani orqa yuzasidan orqadagi o‘rta egat o‘tadi. Orqadagi o‘rta egatning chap va o‘ng tomonida noziq va ponasimon tutamlar joylashadi.

Uzunchoq miya bir qancha shartsiz reflekslarning markazi hisoblanadi. Uzunchoq miyada so‘lak ajratish, chaynash, yutish, aksirish, nafas olish, yurak urishi kabi jarayonlar idora etiladi. Oq modda tarkibidagi nerv tolalari uzunchoq miyani pastdan orqa miya bilan, bosh miyaning yuqori joylashgan bo‘limlari bilan tutashtiradi.

Ortki miya - koprik va miyachadan iborat. Ko ‘ prik ( pons ) uzunchoq miya bilan o‘rta miya oyoqlari o‘rtasida joylashgan. Koprik ko‘ndalang joylashgan tarnovcha shaklida bo‘lib, ikki yon tomonidan miyachani o‘rta oyoqchalari chiqadi. Uning orqa yuzasi uzunchoq miya bilan birga rombsimon chuqurcha hosil qilishda ishtirok etadi. Rombsimon chuqurcha IV qorinchaning tubidir. Oldingi yuzasi kalla suyagining asosiga yondoshib, pastdan uzunchoq miya bilan, yuqoridan o‘rta miyani oyoqchalari bilan tutashgan. Oldingi yuzasining o‘rta chizig‘idan uzunasiga qarab egat yetadi. Bu egat bazilyar arteriyasining izidan hosil bo‘lgan. Uzunchoq miya bilan koprik o‘rtasidan VII, VIII juft - yuz va eshitish nervlarining ildizlari chiqadi. Koprik sohasidan V, VI juft nervlar - uchlamchi va kochiruvchi nervlar chiqadi. Ortki miya( metencephalon )

Ortki miya( metencephalon ) • Miyacha ( cerebellum ) miya qutisining orqa chuqurchasida va ko‘prik bilan uzunchoq miya sohasida joylashgan. Miyachani ikkita qavarik yuzalari uning ko‘ndalang orqa qirg‘og‘i orqali yuqorigi va pastki yuzalarga ajratadi. Ko‘ndalang orqa qirg‘og‘i ostida chuqur gorizontal yorig‘i o‘tadi. Miyacha o‘ng va chap yarim sharlardan iborat bo‘lib, ular orasidagi markaziy qism - chuvalchang deyiladi. • Miyacha tana muvozanatini saqlovchi va ixtiyoriy harakatlarni koordinatsiyalashtiruvchi a’zo hisoblanadi. Turli murakkab sport holatlarda va turli harakatlar bajarishda miyachaning ahamiyati katta bo‘lib, uning yuqoriga yo‘naluvchi yo‘llari orqali proprioretseptiv impulslar markazga yetib boradi.

VEGETATIV NERV SISTEMASI • Vegetativ nerv sistemasi ikki xil funksiyani bajaradi: 1. Effektor - ishga tushirish. 2. Trofik - modda almashinuvi boshqarish. • Nerv tizimi asosiy hujayralar - neyronlardan hamda yordamchi hujayralar - gliya hujayralardan tuzilgan. Neyron - nerv hujayralarning struktura va funksional birligidir. Neyronlarning asosiy funksiyasi kodlangan axborotni tashuvchi nerv impulslarini tahlil qilishdir.

• Glial hujayralar odatda neyronlar atrofida joylashib, ular uchun tayanch, oziqlanish va elektroizolyatsiya vazifasini oʻtaydi. • Postnatal ontogenez davomida nerv va glial hujayralarning nisbati oʻzgarib turadi. Chaqaloqda glial hujayralarning soni neyronlarga nisbatan kam boʻlib, 20-30 yoshlarda ularning nisbati tenglashadi, keyinchalik (30 yoshdan keyin) glial hujayralarning soni ortib ketadi. • Masalan, 70 yashar keksalarda bosh miyadagi glial hujayralarning soni 70% ni tashkil qiladi. Glial hujayralarda gormonlar va gormonsimon moddalar hosil boʻlishi aniqlangan va ularda eslab qolish (xotira) mavjud hamda shartli reflekslarni hosil qilishda ishtirok etadi degan taxminlar bor.

O'xshashlar

Neyron va nerv tolalarining yoshga bogliq xususiyatlari.

Oliy nerv faoliyatining turlari

Tayanch – harakat apparatining yosh xususiyatlari va gigiyenasi

Idrokning nerv-fiziologik asoslari, xususiyatlari va qonuniyatlari

Nerv sistemasi va temperament