Qaraqalpaqlardin’ XIX a’sirdin’ ekinshi yarimi XX a’sirdin’ basindag’i turmisi ha’m ma’deniyati - Milliy istiqlol g'oyasi - Slaydlar

Qaraqalpaqlardin’ XIX a’sirdin’ ekinshi yarimi XX a’sirdin’ basindag’i turmisi ha’m ma’deniyati

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3145.5 KB

Ko'chirib olish

Tema: Qaraqalpaqlardin’ XIX a’sirdin’ ekinshi yarimi XX a’sirdin’ basindag’i turmisi ha’m ma’deniyati www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Qaraqalpaq qonislariQaraqalpaq qonislari  Qaraqalpaqlardin’ qonislari Qaraqalpaqlardin’ qonislari jer ha’m suw sha’rayatina jer ha’m suw sha’rayatina qaray qa’liplesti.Usig’an qaray qa’liplesti.Usig’an baylanisli olardin’ turaq baylanisli olardin’ turaq jaylari da ha’r tu’rli:turaqli jaylari da ha’r tu’rli:turaqli jay,yarim ko’shpeli otaw jay,yarim ko’shpeli otaw bolip bo’lingen.Diyqanshiliq bolip bo’lingen.Diyqanshiliq turaqli turmis turaqli turmis keshiriwdi,turaqli jaydi talap keshiriwdi,turaqli jaydi talap etken.Mal sharwashilig’i etken.Mal sharwashilig’i qislaw ha’m jazlawda qislaw ha’m jazlawda o’tken.Jazlawda qara u’yde o’tken.Jazlawda qara u’yde jasag’an,jaylardin’ qasinda jasag’an,jaylardin’ qasinda da u’y-jayda u’yler da u’y-jayda u’yler tigilgen.Sonliqtan da tigilgen.Sonliqtan da qaraqalpaqlarda ko’shirmeli qaraqalpaqlarda ko’shirmeli qara u’ylerdin’ ko’pligi qara u’ylerdin’ ko’pligi olardin’ ko’shpeliligin olardin’ ko’shpeliligin yamasa yarim ko’shpeliligin yamasa yarim ko’shpeliligin an’latpaydi,ol tek jil an’latpaydi,ol tek jil ma’wsimindegi turaq jay,ol ma’wsimindegi turaq jay,ol ma’wsim pitken son’ ma’wsim pitken son’ qislawg’a alinip turaqli qislawg’a alinip turaqli turmis keshirgen usilayinsha turmis keshirgen usilayinsha qaraqalpaq qonislari qislaw qaraqalpaq qonislari qislaw ha’m jazlaw bolip ekige ha’m jazlaw bolip ekige bo’lingenbo’lingen www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Qaraqalpaqlardin’ turaq jaylari Qaraqalpaqlardin’ turaq jaylari ha’wli,tam,qaqira,sho’pker, ha’wli,tam,qaqira,sho’pker, qara u’y bolip,olar ushin saz qara u’y bolip,olar ushin saz topiraq ,aq terek,janewit,aq tal topiraq ,aq terek,janewit,aq tal qamis,toran’g’il qollanilg’an.qamis,toran’g’il qollanilg’an. Etekli el,qonisliq ortasinda Etekli el,qonisliq ortasinda meshit-medreseler meshit-medreseler ornalasqan,qaraz,juwaz,qudiqlornalasqan,qaraz,juwaz,qudiql ar,mereke o’tkeretug’in ar,mereke o’tkeretug’in dalan’liqlar awildan shette dalan’liqlar awildan shette bolg’an.bolg’an. Qaraqalpaqlar otawi Qaraqalpaqlar otawi xalqimizdin’ eskiden xalqimizdin’ eskiden kiyatirg’an turaq jaylarinin’ kiyatirg’an turaq jaylarinin’ biri.XIX-XX a’sir biri.XIX-XX a’sir baslarindaturaq jaylar ot,shira baslarindaturaq jaylar ot,shira menen jaqtilanip,olarg’a menen jaqtilanip,olarg’a o’simlik maylari o’simlik maylari quyilg’an.Rossiya quyilg’an.Rossiya quramindag’i da’wirde temir quramindag’i da’wirde temir peshler ko’beygen,morili peshler ko’beygen,morili shiralar ,kerosin lampalar shiralar ,kerosin lampalar paydalanilg’an.paydalanilg’an. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Qaraqalpaq qonisliqlarinin’ sirtqi Qaraqalpaq qonisliqlarinin’ sirtqi ko’rinisi xaliqlardin’ qonisliqlarinan ko’rinisi xaliqlardin’ qonisliqlarinan tamnin’ aldinda u’y jayg’a tigilgen tamnin’ aldinda u’y jayg’a tigilgen otawi,jazlawda qatara tigilgen qara otawi,jazlawda qatara tigilgen qara u’yler ,olardin’ qaptalinda u’yler ,olardin’ qaptalinda qatarlasqan arba ,keme,ertlewli qatarlasqan arba ,keme,ertlewli atlardin’ baylawli turiwlari menen atlardin’ baylawli turiwlari menen ko’zge tu’skenko’zge tu’sken Joqarida ko’rsetilgen qonisliqlardan Joqarida ko’rsetilgen qonisliqlardan qaraqalpaqlar ha’r tu’rli da’wirde qaraqalpaqlar ha’r tu’rli da’wirde ha’r tu’rli sebepler menen bir ha’r tu’rli sebepler menen bir orinnan ekinshi oring’a ko’shse de orinnan ekinshi oring’a ko’shse de barliq qaraqalpaqlar ha’zirgi jasap barliq qaraqalpaqlar ha’zirgi jasap atirg’an jerinen alislap hesh jaqqa atirg’an jerinen alislap hesh jaqqa ketpegen .ketpegen . Ma’selen,Qon’irat qalasinan Ma’selen,Qon’irat qalasinan batistag’i Ha’kim ata, Yakupbay batistag’i Ha’kim ata, Yakupbay qala, Jameney, Jan’a qalalardan qala, Jameney, Jan’a qalalardan xaliq ol jerlerdi suw aliwshiliqtan xaliq ol jerlerdi suw aliwshiliqtan XIX a’sirdin’ aqiri, XX a’sir basinda XIX a’sirdin’ aqiri, XX a’sir basinda sor ko’lge (Qon’irat Moynaq sor ko’lge (Qon’irat Moynaq aralig’ina)qayta ko’shken.aralig’ina)qayta ko’shken. Qaraqalpaqlardin’ ko’ship Qaraqalpaqlardin’ ko’ship qoniwindag’i,ju’k tasiwindag’i, qoniwindag’i,ju’k tasiwindag’i, a’tiraptag’i eller menen sawda a’tiraptag’i eller menen sawda satiqtag’iqarim qatnaslarindag’i satiqtag’iqarim qatnaslarindag’i ku’sh-ko’ligi arba (telegen arba, tat ku’sh-ko’ligi arba (telegen arba, tat arba) aydarli keme, sal, shana, at arba) aydarli keme, sal, shana, at bolg’an. bolg’an. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Qara u’ydin’ bo’lekleriQara u’ydin’ bo’lekleri  aldıngı u'zikaldıngı u'zik ishki janbaw ishki janbaw qara u'yqara u'y sırtqıbeldewsırtqıbeldew aq basquraq basqur iyiniyin qarıstırıwqarıstırıw sırtqı janbawsırtqı janbaw aq talaq tal janewutjanewut qarshınqarshın sog'ıtsog'ıt artqı u'zikartqı u'zik jurtjurt qayınqayın sol jaqsol jaq ayaq bawayaq baw keregekerege qızıl basqurqızıl basqur suwag'arsuwag'ar azatazat ko'kko'k qızılqızıl qurqur terekterek baqanbaqan ko'zko'z qoshqarqoshqar mu'yiz mu'yiz to'rto'r beljipbeljip man'layshaman'laysha sag'anaqsag'anaq tulg'atulg'a bo'genekbo'genek on' jaqon' jaq sandıqsandıq tu'n'liktu'n'lik bosag'abosag'a otawotaw shan’araq shan’araq uwıquwıq dizbedizbe qa'lemsheqa'lemshe shatırashshatırash u'y jayu'y jay duwashıqduwashıq qanatqanat shiyqayıwshiyqayıw ergenekergenek gu'ldirewish gu'ldirewish qarag'ayqarag'ay shiy on'irshiy on'ir esikesik ishki beldewishki beldew www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Neke ha’m shan’araqNeke ha’m shan’araq  Qaraqalpaqlarda neke uriw ishinen Qaraqalpaqlarda neke uriw ishinen emes, basqa uriwdan (ekzogamiya) emes, basqa uriwdan (ekzogamiya) bolg’an.Biraq nekelesiw shegarasi bolg’an.Biraq nekelesiw shegarasi o’zgermeli bolg’an, ma’selen XIX o’zgermeli bolg’an, ma’selen XIX a’sirdin’ ortalarinda Qon’irat shu’llik a’sirdin’ ortalarinda Qon’irat shu’llik bo’liminin’ Qiyat uriwlari o’z-ara qiz bo’liminin’ Qiyat uriwlari o’z-ara qiz alispag’an, al ha’zir Qiyat uriwlari o’z –alispag’an, al ha’zir Qiyat uriwlari o’z – ara nekelesedi. Demek Qiyattin’ ara nekelesedi. Demek Qiyattin’ kishkene uriwlari taraqli menen u’sh kishkene uriwlari taraqli menen u’sh tamg’ali nekelesedi.Tek u’sh tamg’ali tamg’ali nekelesedi.Tek u’sh tamg’ali u’sh tamg’alidan qiz alispaydi.neshe u’sh tamg’alidan qiz alispaydi.neshe atag’a kelse de bularg’a nekelesiw atag’a kelse de bularg’a nekelesiw qadag’an.qadag’an.  Nekelesiw burinlari aqlay quda Nekelesiw burinlari aqlay quda (tuwilmag’an balanin’ ata-anasi o’z-ara (tuwilmag’an balanin’ ata-anasi o’z-ara wa’delesedi) jaslay quda (ayttirip aliw, wa’delesedi) jaslay quda (ayttirip aliw, basin shatiw), jigit ag’asi o’lse basin shatiw), jigit ag’asi o’lse jen’gesinin’ qaynisi yamasa jen’gesinin’ qaynisi yamasa qaynag’asi menen basin shatiw arqali qaynag’asi menen basin shatiw arqali bolg’an.Jeke siyrek qizdin’ kelisimi bolg’an.Jeke siyrek qizdin’ kelisimi menen,geyde kelisimisiz qiz alip menen,geyde kelisimisiz qiz alip qashiw bolg’an,biraq buni xaliq qashiw bolg’an,biraq buni xaliq qa’lemegenqa’lemegen www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Nekenin’ barliq tu’rinde qashan Nekenin’ barliq tu’rinde qashan jigit ta’repi qiz u’yine barip jigit ta’repi qiz u’yine barip kelisip, pa’tiya oqip, qalin’ malin kelisip, pa’tiya oqip, qalin’ malin to’lep, “quda boldiq” dep eki jaq to’lep, “quda boldiq” dep eki jaq nan sindirisip, jegennen keyin nan sindirisip, jegennen keyin xaliq ta’repinen xaliq ta’repinen maqullanadi.Qizdi ko’p adam maqullanadi.Qizdi ko’p adam ayttirip kelgen,biraq ma’selenin’ ayttirip kelgen,biraq ma’selenin’ sheshiliwinde qizdin’ kelisiminde sheshiliwinde qizdin’ kelisiminde bolg’an.Eger nekege kelisilse bolg’an.Eger nekege kelisilse “qalin’ mal” berilgen.qalin’ “qalin’ mal” berilgen.qalin’ maldin’maqseti qosilg’an eki jas maldin’maqseti qosilg’an eki jas o’z miynetleri menen tabis o’z miynetleri menen tabis tapqansha ku’neltkendey u’y-tapqansha ku’neltkendey u’y- jayi, da’skeleri, kiyim-kenshekler, jayi, da’skeleri, kiyim-kenshekler, ko’rpe-to’sek penen ta’miyinlew ko’rpe-to’sek penen ta’miyinlew ushin qiz-jigit ta’repi ku’sh ushin qiz-jigit ta’repi ku’sh biriktirgen.Sonin’ ushin uzatilg’an biriktirgen.Sonin’ ushin uzatilg’an qiz ko’rpe-to’sek, arsha, qazan qiz ko’rpe-to’sek, arsha, qazan tabaq, o’zine,jigitke, onin’ ata-tabaq, o’zine,jigitke, onin’ ata- anasina ilewge kiyim-anasina ilewge kiyim- kensheklerge qalin’mal esabinan kensheklerge qalin’mal esabinan islegen. Otawg’a za’ru’r baw-islegen. Otawg’a za’ru’r baw- shuw toqilg’an, al jigit ta’repi shuw toqilg’an, al jigit ta’repi otawdin’ bas su’yegin otawdin’ bas su’yegin tayarlag’antayarlag’an www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Uzatilg’an qiz kelmesten ol otaw Uzatilg’an qiz kelmesten ol otaw tigilip kelinshek sog’an kirgizilgen. tigilip kelinshek sog’an kirgizilgen. Shan’araqtin’ kishi shan’araq (ata-Shan’araqtin’ kishi shan’araq (ata- anasi, ballari), u’lken shan’araq (ata-anasi, ballari), u’lken shan’araq (ata- anasi ha’m olardin’ bir neshe anasi ha’m olardin’ bir neshe u’ylengen balalari, aqliqlari menen u’ylengen balalari, aqliqlari menen birge jasaw) degen tu’rleri bolg’an. birge jasaw) degen tu’rleri bolg’an. Shan’araq jumisi shan’araq Shan’araq jumisi shan’araq basshisinin’ basshilig’inda basshisinin’ basshilig’inda sheshilgen.Shan’araq ag’zalarina sheshilgen.Shan’araq ag’zalarina miynet tu’rleri bo’listirilgen. Er miynet tu’rleri bo’listirilgen. Er adamlar diyqanshiliq, mal adamlar diyqanshiliq, mal sharwashilig’i, baliqshiliq, ustashiliq sharwashilig’i, baliqshiliq, ustashiliq penen shug’illang’an.Kiyim tigiw, penen shug’illang’an.Kiyim tigiw, awqat pisiriw, ot jag’iw, kir juwiw, awqat pisiriw, ot jag’iw, kir juwiw, toqimashiliq, kesteshilik h.t.b isleri toqimashiliq, kesteshilik h.t.b isleri hayal-qizlardin’ isi hayal-qizlardin’ isi bolg’an.Shan’araqta bir neshe kelin bolg’an.Shan’araqta bir neshe kelin bolsa enesi u’lken kelinge jumis bolsa enesi u’lken kelinge jumis tu’rlerin aytadi, bul ene kelin dep tu’rlerin aytadi, bul ene kelin dep atalip u’y ishindegi barliq jumisti o’z atalip u’y ishindegi barliq jumisti o’z u’yindegi ha’m ag’ayinlerinin’ u’yindegi ha’m ag’ayinlerinin’ qizlarinin’ a’dep-ikramlilig’in o’nerli qizlarinin’ a’dep-ikramlilig’in o’nerli bolip ta’rbiyalaniwina juwapkerli bolip ta’rbiyalaniwina juwapkerli bolg’an.bul da’stur qaraqalpaq bolg’an.bul da’stur qaraqalpaq xalqinin’ qa’liplesiwine qatnasqan. xalqinin’ qa’liplesiwine qatnasqan. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Milliy kiyim-kensheklerMilliy kiyim-kenshekler  Er adamlar kiyimleri sotsialliq jag’dayin, Er adamlar kiyimleri sotsialliq jag’dayin, ka’sibin an’latqan.Tayshaqi-taydin’ ka’sibin an’latqan.Tayshaqi-taydin’ terisinen ju’nin sirtqa qaratip tigilgen terisinen ju’nin sirtqa qaratip tigilgen ton.tiykarinan padashilar kiygen.Qilqa-ton.tiykarinan padashilar kiygen.Qilqa- jarlilar kiygen.Bul eshki terisinen, ju’ni jarlilar kiygen.Bul eshki terisinen, ju’ni ishke qaratip tigilgen ton.Uzinlig’i dizege ishke qaratip tigilgen ton.Uzinlig’i dizege shekem kelgen.Basina jumiri kiygen. shekem kelgen.Basina jumiri kiygen. Rossiyadan zavod, fabrikalardan iyne-Rossiyadan zavod, fabrikalardan iyne- sabaqlar alip kelingen.Erlerdin’ u’stingi sabaqlar alip kelingen.Erlerdin’ u’stingi kiyimi postin, shapan, shekpen, kiyimi postin, shapan, shekpen, beshpent edi.Bul kiyimler qoldan bo’z, beshpent edi.Bul kiyimler qoldan bo’z, jipek, yarim jipekten toqilg’an jipek, yarim jipekten toqilg’an gezlemelerden bolg’an.Shapan gezlemelerden bolg’an.Shapan ko’binese tu’ye ju’ninen ko’binese tu’ye ju’ninen toqilg’an.Sirtinan belbew toqilg’an.Sirtinan belbew baylag’an.Jigitler belbewge shay qaltalar baylag’an.Jigitler belbewge shay qaltalar qistirip ju’rgen.Erler basina taqiya, qistirip ju’rgen.Erler basina taqiya, malaqay, qurash(sho’girme), degeley malaqay, qurash(sho’girme), degeley kiygen.Qurash jigitler ushin qara qozi kiygen.Qurash jigitler ushin qara qozi terisinen, al jasi u’lkenler ushin ju’ni terisinen, al jasi u’lkenler ushin ju’ni o’skinlew qara qoy terisinen o’skinlew qara qoy terisinen tigilgen,taqiya ballar ushin jiyegi 9 pilte tigilgen,taqiya ballar ushin jiyegi 9 pilte aq paqtadan,4 sayi aq bo’zden bolip aq paqtadan,4 sayi aq bo’zden bolip olarg’a 4 mu’yiz nag’isi qizil sabaq olarg’a 4 mu’yiz nag’isi qizil sabaq penen toqilip,qaptalina po’pek tag’ilg’an.penen toqilip,qaptalina po’pek tag’ilg’an. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Erler kiyimleriErler kiyimleri  AlashaAlasha  ka'ma'rka'ma'r  PostınPostın  ShekpenShekpen  BelbewBelbew  ko'ylekko'ylek  QalpaqQalpaq  sho'girme sho'girme  BeshpentBeshpent  ko'mpeko'mpe yy  QayısQayıs  SımSım  gewishgewish  ma'delima'deli  QurashQurash  TaxiyaTaxiya  ishik ishik  TonTon  OramalOramal  shalbar shalbar  tu'rmetu'rme ishtanishtan  PapaqPapaq  ShapanShapan  etiketik www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

ShapanShapan www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

ShekpenShekpen www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

PostinPostin www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Hayal-qizlar kiyimleriHayal-qizlar kiyimleri  Kelinshekler de qizlarday Kelinshekler de qizlarday bas orag’an. Bulardin’ bas orag’an. Bulardin’ o’zgesheligi haywan qas etip o’zgesheligi haywan qas etip bas orawdin’ joqarg’i ushin bas orawdin’ joqarg’i ushin (yar shaqirar) on’ jag’inan (yar shaqirar) on’ jag’inan shig’arg’an. Basti orag’annan shig’arg’an. Basti orag’annan keyin onin’ u’stinen keyin onin’ u’stinen kelinshekler qizil jipek jegde, kelinshekler qizil jipek jegde, al jasi u’lken hayallar bas al jasi u’lken hayallar bas orawdin’ u’stinen aq jegde orawdin’ u’stinen aq jegde jamilg’an.Hayal-qizlardin’ jamilg’an.Hayal-qizlardin’ kiyimlerindegi ko’p o’nerlisi kiyimlerindegi ko’p o’nerlisi ko’k-ko’ylek,sa’wkele,qizil ko’k-ko’ylek,sa’wkele,qizil kiymeshek, al olardin’ kiymeshek, al olardin’ bezeniw zatlarinan zergerler bezeniw zatlarinan zergerler soqqan ju’zik, bilezik, soqqan ju’zik, bilezik, a’rebek, ha’ykell, shar a’rebek, ha’ykell, shar tu’yme, o’n’ir monshaq, 8 tu’yme, o’n’ir monshaq, 8 tu’yme tag’ilg’an o’n’irshe tu’yme tag’ilg’an o’n’irshe bolg’anbolg’an ..  www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Sa’wkeleSa’wkele  Sa’wkele bo’rigi 4 say kiyizden Sa’wkele bo’rigi 4 say kiyizden biriktirilip, olardin’ arasi qara biriktirilip, olardin’ arasi qara mautidan ushig’a, ha’r saydin’ qizil mautidan ushig’a, ha’r saydin’ qizil ushig’a menen qaplanip bo’riktin’ ushig’a menen qaplanip bo’riktin’ man’layina ha’tep(tuyiq), onin’ eki man’layina ha’tep(tuyiq), onin’ eki ta’repine silsene (gu’misten ta’repine silsene (gu’misten islengen, altin jalatqan japiraqshalar islengen, altin jalatqan japiraqshalar menen ilgek tu’ymeler, shinjir menen menen ilgek tu’ymeler, shinjir menen dizbeklengen shen’ber) dizbeklengen shen’ber) tag’ilg’an.Bo’rik u’stinen sa’wkele tag’ilg’an.Bo’rik u’stinen sa’wkele to’beligi-gu’misten zerger islegen to’beligi-gu’misten zerger islegen bas kiyim kiygen.Sa’wkelenin’ bas kiyim kiygen.Sa’wkelenin’ shekeligine alqimina ha’r tu’rli shekeligine alqimina ha’r tu’rli marjanlar, monshaqlar marjanlar, monshaqlar tag’ilg’an.Sa’wkele to’beliginin’ tag’ilg’an.Sa’wkele to’beliginin’ artina, qizdin’ en’sesinen tobig’ina artina, qizdin’ en’sesinen tobig’ina shekem arnawli bo’zden toqilg’an, shekem arnawli bo’zden toqilg’an, eni 20-25 sm eki halqa tag’ilip, eni 20-25 sm eki halqa tag’ilip, olardin’ aqiri bir neshe olardin’ aqiri bir neshe baarmaqshalarg’a baarmaqshalarg’a bo’lingen.Sa’wkele gu’misten islenip, bo’lingen.Sa’wkele gu’misten islenip, marjanlar tag’ilip islengenlikten ol marjanlar tag’ilip islengenlikten ol qimbat bolg’an.qimbat bolg’an. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Ko’k ko’ylekKo’k ko’ylek Ko’k ko’ylek-Ko’k ko’ylek- qaraqalpaq qaraqalpaq tigiwshilerinin’ tigiwshilerinin’ jetiskenligi.Bul jetiskenligi.Bul ko’ylektin’ aldi ko’ylektin’ aldi ta’repi pu’tinley ta’repi pu’tinley na’zik toqima na’zik toqima menen menen ziynetlengen ziynetlengen bolip, ko’kirek bolip, ko’kirek bo’legindegi bo’legindegi romb siyaqli romb siyaqli figuralardan figuralardan ibarat nag’isli jol ibarat nag’isli jol qatari sawutqa qatari sawutqa usaydi.Sonin’ usaydi.Sonin’ ushin sawut ushin sawut nag’isi dep nag’isi dep ataladi.ataladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

JegdeJegde  Qizlar menen Qizlar menen kelinsheklerdin’ kelinsheklerdin’ kiyimlerinde qizil ren’ kiyimlerinde qizil ren’ basim keledi.Al, jasi basim keledi.Al, jasi o’tken ayeller o’tken ayeller kiyimlerinde aq ren’ kiyimlerinde aq ren’ ko’birek ushiraydiko’birek ushiraydi  Aq jegde-jasi u’lken Aq jegde-jasi u’lken qaraqalpaq ayelleri qaraqalpaq ayelleri basina taslap ju’retug’in, basina taslap ju’retug’in, o’z-ara jipek dizim o’z-ara jipek dizim menen biriktirilgen jen’il menen biriktirilgen jen’il xalat.Aq jegde ren’li xalat.Aq jegde ren’li jipekten tigilgen,qizil ren’ jipekten tigilgen,qizil ren’ ko’birek bolg’an nag’is ko’birek bolg’an nag’is penen bezelgen.Jag’asi, penen bezelgen.Jag’asi, etegi, ha’m jen’ etegi, ha’m jen’ ushlarina qizil jipekten ushlarina qizil jipekten jiyek tutilg’an.U’stinen jiyek tutilg’an.U’stinen tigilgen qizil mauti, jag’a tigilgen qizil mauti, jag’a ha’m nag’is penen ha’m nag’is penen ziynetlengen.ziynetlengen. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

JegdeJegde www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Bezeniw buyimlariBezeniw buyimlari  Ha’ykel-gu’misten tayarlang’an Ha’ykel-gu’misten tayarlang’an awir ko’kirek bezegi.Ha’ykel awir ko’kirek bezegi.Ha’ykel orta bo’limi tuwrimu’yeshli orta bo’limi tuwrimu’yeshli kesilgen prizma-qurai karim kesilgen prizma-qurai karim ayatlarinan ko’shirmeler ayatlarinan ko’shirmeler saqlanatug’in qaptan saqlanatug’in qaptan ibarat.Joqari bo’legi 3 durdan ibarat.Joqari bo’legi 3 durdan ibarat.ibarat.  Qos bilezik-ayellerdin’ jup Qos bilezik-ayellerdin’ jup bilezigi bolip kelinlerinin’ bilezigi bolip kelinlerinin’ sebine qosilg’an.Bilekju’zikler sebine qosilg’an.Bilekju’zikler gu’misten tayaralng’an.Beti eki gu’misten tayaralng’an.Beti eki bo’limge bo’lingen,olardin’ ha’r bo’limge bo’lingen,olardin’ ha’r birine bir neshe serdaliq birine bir neshe serdaliq ornatiladi.Bilekju’ziktin’ tisli ornatiladi.Bilekju’ziktin’ tisli ushi bir-birine qosilmag’an.ushi bir-birine qosilmag’an.  O’n’irmonshaq- ayellerdin’ O’n’irmonshaq- ayellerdin’ yarim shen’ber formasindag’i yarim shen’ber formasindag’i shinjirdan jiyek penen islengen shinjirdan jiyek penen islengen gu’mis zergerlik buyimi,Shinjir gu’mis zergerlik buyimi,Shinjir jiyekleri ushina shiqildaq ha’m jiyekleri ushina shiqildaq ha’m japiraqshalar asilg’an.japiraqshalar asilg’an. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Qaraqalpaq bezeniw buyimlariQaraqalpaq bezeniw buyimlari  AltınAltın  Jalpaq bilezikJalpaq bilezik  Piruza qaslı bileziPiruza qaslı bilezi kk  ShashbawShashbaw  A'rebekA'rebek  Jalpaq sırg'aJalpaq sırg'a  Piruza qaslı a'rebPiruza qaslı a'reb ekek  ShınjırShınjır  AyshıqAyshıq  Jalpaq tu'ymeJalpaq tu'yme  Qaslı bilezikQaslı bilezik  ShıtaqShıtaq  Baldaqlı sırg'aBaldaqlı sırg'a  JemelikJemelik  Qaslı ju'zikQaslı ju'zik  Shıyırtpaq sırg'aShıyırtpaq sırg'a  Baqa tu'ymeBaqa tu'yme  Jumalaq tu'ymeJumalaq tu'yme Qus tu'msıq ju'zik Soyaw sırg'a Giltshalg'ısh Marjanlı qaslı a'rebek Quyma bilezik Tumar Gu'mis Mo'r ju'zik Sa'wkele Zerger Halqaplı sırg'a O'n'irmonshaq Shar tu'yme Ha'ykel O'n'irshe Shashaq Sobıqlı sırg'a Bu'rshikli sırg'a Marjanlı sırg'a www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Bilimlendiriw ha’m ma’deniyatBilimlendiriw ha’m ma’deniyat  Arab tili ha’m jaziwi ken’ tarqalg’an.Da’slep baslang’ish oqiw orinlari musilman Arab tili ha’m jaziwi ken’ tarqalg’an.Da’slep baslang’ish oqiw orinlari musilman mektepleri, keyin ala joqari bilim beriwshi medreseler qurila baslaydi.Misali: Qiyat mektepleri, keyin ala joqari bilim beriwshi medreseler qurila baslaydi.Misali: Qiyat (Beruniy) qalasinda ,Xojeli qalasinda Mizdakxandag’i medreseler. Mektep meshit-(Beruniy) qalasinda ,Xojeli qalasinda Mizdakxandag’i medreseler. Mektep meshit- qa’wimnin’ tu’sken qarjisina ashilg’an.XX a’sir basina kelip mektep bag’darlamasi islep qa’wimnin’ tu’sken qarjisina ashilg’an.XX a’sir basina kelip mektep bag’darlamasi islep shig’ildi.Bag’darlama 2 basqishtan ibarat:shig’ildi.Bag’darlama 2 basqishtan ibarat:  1-da’wirde diniy da’wirde balalar Quran ha’m diniy mazmundag’i “Shar kitapti” 1-da’wirde diniy da’wirde balalar Quran ha’m diniy mazmundag’i “Shar kitapti” u’yrengen bolsa, 2-da’wirde a’debiy shig’armalar shig’is klassiklerinin’ Suwfi Allayar, u’yrengen bolsa, 2-da’wirde a’debiy shig’armalar shig’is klassiklerinin’ Suwfi Allayar, A.Nawayi, Fizuli, Xoja Xafizlardin’ miynetlerin oqig’an.Mektepke 6-7 jastan A.Nawayi, Fizuli, Xoja Xafizlardin’ miynetlerin oqig’an.Mektepke 6-7 jastan qabillang’an,15-16 jasqa shekem oqig’an.qabillang’an,15-16 jasqa shekem oqig’an.  Medrese so’zi arabsha “u’yreniw, oqiw, izertlew” ma’nisin bildirgen.Onda 17-40 jas Medrese so’zi arabsha “u’yreniw, oqiw, izertlew” ma’nisin bildirgen.Onda 17-40 jas aralig’ida talabalar oqig’an.aralig’ida talabalar oqig’an.  XX a’sirdin’ basina shekem Qaraqalpaqstanda 70-ke jaqin medrese islep turg’an.En’ XX a’sirdin’ basina shekem Qaraqalpaqstanda 70-ke jaqin medrese islep turg’an.En’ iri medreselerden “Tas medrese”, Qaraqum iyshan medreseleri (shilpiq janinda). “Tas iri medreselerden “Tas medrese”, Qaraqum iyshan medreseleri (shilpiq janinda). “Tas medreseni 1841-jili Man’g’it qalasi ha’kimi Xojaniyaz biy saldirg’an.medreseni 1841-jili Man’g’it qalasi ha’kimi Xojaniyaz biy saldirg’an.  Bulardan basqa iri medreselerden Jantemir iyshan(Moynaq rayoni), Imam Bulardan basqa iri medreselerden Jantemir iyshan(Moynaq rayoni), Imam iyshan(No’kis rayoni), Ayimbet iyshan,Xan meshit(Shimbay rayoni, A’bisattar iyshan(No’kis rayoni), Ayimbet iyshan,Xan meshit(Shimbay rayoni, A’bisattar axun(Qarao’zek), Iyshan qala (Kegeyli rayoni), Eshim axun(Qanliko’l)Raxmetulla axun(Qarao’zek), Iyshan qala (Kegeyli rayoni), Eshim axun(Qanliko’l)Raxmetulla axun(To’rtkul rayoni) Pirim iyshan (Xojeli) h.t.baxun(To’rtkul rayoni) Pirim iyshan (Xojeli) h.t.b  Qaraqalpaqstanda 1- “jan’a usil” mektebi 1907-jili Petro-Aleksandrovskide qurildi.Sol Qaraqalpaqstanda 1- “jan’a usil” mektebi 1907-jili Petro-Aleksandrovskide qurildi.Sol jili Xojeli,Qon’irat qalalarinda da ashildi.”Jan’a usil” ha’reketinin’ ko’rnekli wa’killerinen jili Xojeli,Qon’irat qalalarinda da ashildi.”Jan’a usil” ha’reketinin’ ko’rnekli wa’killerinen Qaraqalpaqstanda Sufizada, S.Majitov, Yu.Axmetov, Z.Shakirovlar boldi.Qaraqalpaqstanda Sufizada, S.Majitov, Yu.Axmetov, Z.Shakirovlar boldi.  Patsha Rossiyasi Tu’rkistandi basip alg’annan keyin rus ballarin oqitiwg’a diqqat Patsha Rossiyasi Tu’rkistandi basip alg’annan keyin rus ballarin oqitiwg’a diqqat awdardi ha’m 1874-jili Petro-Aleksandrovskide er balalar qalaliq ushilishesi awdardi ha’m 1874-jili Petro-Aleksandrovskide er balalar qalaliq ushilishesi ashildi1880-jildan jergilikli xaliq ta usi ushilishede oqiy basladi.1885-jili qizlar ashildi1880-jildan jergilikli xaliq ta usi ushilishede oqiy basladi.1885-jili qizlar ushilishesi ashildi.Ruslar rus tilin taratiw ushin dilmashlar tayarlay basladi ha’m rus-ushilishesi ashildi.Ruslar rus tilin taratiw ushin dilmashlar tayarlay basladi ha’m rus- tuzem mekteplerin ashti.1887-jili bir jil No’kiste usinday mektep ashildi.1900-jili tuzem mekteplerin ashti.1887-jili bir jil No’kiste usinday mektep ashildi.1900-jili Shimbay ha’m Shoraxanda 2 rus-tuzem mektebi ashildi.Shimbay ha’m Shoraxanda 2 rus-tuzem mektebi ashildi.  Mektep- medreseler 1928-29 jillarg’a shekem o’mir su’rdi.Mektep- medreseler 1928-29 jillarg’a shekem o’mir su’rdi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

A’debiyatA’debiyat  Mektep medreselerden ko’p g’ana shayirlar jetisip Mektep medreselerden ko’p g’ana shayirlar jetisip shiqqan.Xaliq turmisin jirlawshi filosof shayirlardan; shiqqan.Xaliq turmisin jirlawshi filosof shayirlardan;  Ku’nxoja Ibrayim uli(1799-1880) o’zinin’ “shopanlar”, “Aq Ku’nxoja Ibrayim uli(1799-1880) o’zinin’ “shopanlar”, “Aq qamis”, “Umitpaspan”, Tu’ye ekensen’”, “Balam” h.t.b qamis”, “Umitpaspan”, Tu’ye ekensen’”, “Balam” h.t.b qosiqlari menen xaliq turmisin teren’ aship bergen.qosiqlari menen xaliq turmisin teren’ aship bergen.  O’tesh Alshinbay uli(1828-1902) Onin’ “Shermende”, O’tesh Alshinbay uli(1828-1902) Onin’ “Shermende”, “Usaydi”, “Nuraddin”, “Berdaq baqsig’a juwap” h.t.b.“Usaydi”, “Nuraddin”, “Berdaq baqsig’a juwap” h.t.b.  A’jiniyaz Qosibay uli (1824-1878) Xiywada Sherg’azixan A’jiniyaz Qosibay uli (1824-1878) Xiywada Sherg’azixan medresesinde bilim alg’an. Onin’ iri shig’armalarinan medresesinde bilim alg’an. Onin’ iri shig’armalarinan “Bozataw” poemasi, “Ellerim bardi”, Shiqti jan” h.t.b“Bozataw” poemasi, “Ellerim bardi”, Shiqti jan” h.t.b Berdaq G’arg’abay uli (1827-1900) klassik shayir.Onin’ Berdaq G’arg’abay uli (1827-1900) klassik shayir.Onin’ “Amangeldi”, “Aydosbiy”, “Ernazar biy”, “Shejire” siyaqli “Amangeldi”, “Aydosbiy”, “Ernazar biy”, “Shejire” siyaqli tariyxiy shig’armalar do’rettitariyxiy shig’armalar do’retti . www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Tema: Qaraqalpaqlardin’ XIX a’sirdin’ Tema: Qaraqalpaqlardin’ XIX a’sirdin’ ekinshi yarimi XX a’sirdin’ basindag’i turmisi ekinshi yarimi XX a’sirdin’ basindag’i turmisi ha’m ma’deniyatiha’m ma’deniyati Tayarlag’an:Erjanov Sh.Tayarlag’an:Erjanov Sh. Qabillag’an: Qabillag’an: Pirniyazova T.Pirniyazova T. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

O'xshashlar

Бувижоним кийган либослар

Siyosiy mafkura

O’zbекistоndа tаbiаt, jаmiyat vа insоnni аsrаsh

Uchinchi renessans poydevori

O'zbekistonda demokratik jamiyat qurishda qonun ustuvorligini ta'mirlash