O’zbекistоndа tаbiаt, jаmiyat vа insоnni аsrаsh - Milliy istiqlol g'oyasi - Slaydlar

O’zbекistоndа tаbiаt, jаmiyat vа insоnni аsrаsh

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2764.5 KB

Ko'chirib olish

EKOLOGIK MA’NAVIYATEKOLOGIK MA’NAVIYAT  O’zbO’zb екек istist оо ndnd аа t t аа bibi аа t, jt, j аа miyat vmiyat v аа ins ins оо nni nni аа srsr аа shsh

Tabiat – inson va insoniyatning hayotiy faoliyati uchun za-rur bo’lgan Tabiat – inson va insoniyatning hayotiy faoliyati uchun za-rur bo’lgan ob‘ektiv shart-sharoitlar yig’indisidir. Ushbu tu-shunchaning mazmunini ob‘ektiv shart-sharoitlar yig’indisidir. Ushbu tu-shunchaning mazmunini chuqurroq ilg’ab olish uchun unga qarama-qarshi bo’lgan falsafiy chuqurroq ilg’ab olish uchun unga qarama-qarshi bo’lgan falsafiy kategoriyani ham tilga olishimiz, tah-lil etishimiz darkor. «Tabiat» kategoriyani ham tilga olishimiz, tah-lil etishimiz darkor. «Tabiat» tushunchasiga qarama-qarshi bo’lgan kategoriya esa madaniyatdir. tushunchasiga qarama-qarshi bo’lgan kategoriya esa madaniyatdir. Madaniyat – inson tomo-nidan o’zlashtirilgan va o’zgartirilgan Madaniyat – inson tomo-nidan o’zlashtirilgan va o’zgartirilgan reallikdir. Tabiat esa, madaniyatdan farqli o’laroq, inson ongi va reallikdir. Tabiat esa, madaniyatdan farqli o’laroq, inson ongi va faoliyatidan qat‘iy nazar mavjud. Binobarin, madaniyat deganda inson faoliyatidan qat‘iy nazar mavjud. Binobarin, madaniyat deganda inson tomonidan o’zlashtirilgan tabiat qismi tushuniladi. Shu nuqtai nazardan tomonidan o’zlashtirilgan tabiat qismi tushuniladi. Shu nuqtai nazardan inson faoliyatini tabiiylikni madaniylikka aylantirish ja-rayoni deb inson faoliyatini tabiiylikni madaniylikka aylantirish ja-rayoni deb baholash mumkin. Tabiatning ana shunday o’zlashtiri-lishi insonning baholash mumkin. Tabiatning ana shunday o’zlashtiri-lishi insonning mavjudlik usulini ifodalaydi.mavjudlik usulini ifodalaydi.  Yuqoridagi mulohazalardan ko’rinib turibdiki, inson ha-misha Yuqoridagi mulohazalardan ko’rinib turibdiki, inson ha-misha o’zini tabiatga qarshi qo’yib kelgan. Ayni paytda uning o’zi tabiatning o’zini tabiatga qarshi qo’yib kelgan. Ayni paytda uning o’zi tabiatning ajralmas qismi, mahsuli hamdir. Inson tabi-atning sharofati bilan ajralmas qismi, mahsuli hamdir. Inson tabi-atning sharofati bilan mavjud, uning ham jismoniy, ham ma‘naviy hayoti tabiat bilan mavjud, uning ham jismoniy, ham ma‘naviy hayoti tabiat bilan chambarchas bog’liq. Shunday ekan, tabiat o’z-o’zi bilan bog’liqdir. chambarchas bog’liq. Shunday ekan, tabiat o’z-o’zi bilan bog’liqdir. Chunki inson tabiatning bir bo’lagidan o’zga narsa emas.Chunki inson tabiatning bir bo’lagidan o’zga narsa emas.

Gap nafaqat inson va tabiatning jismoniy aloqadorligi haqida, balki Gap nafaqat inson va tabiatning jismoniy aloqadorligi haqida, balki ma‘naviy bog’liqligi to’g’risida ham bormoqda. Tabiat inson hayoti ma‘naviy bog’liqligi to’g’risida ham bormoqda. Tabiat inson hayoti va faoliyati uchun zarur bo’lgan tabiiy shart-sharoitlar va faoliyati uchun zarur bo’lgan tabiiy shart-sharoitlar yig’indisigina bo’lib qolmasdan, insonning bilishga oid yig’indisigina bo’lib qolmasdan, insonning bilishga oid munosabatlarining sababchisi hamdir. Shozirgi za-mon kishilik munosabatlarining sababchisi hamdir. Shozirgi za-mon kishilik jamiyatida ushbu bilimga oid munosabatlar tabi-iy fanlar shaklida, jamiyatida ushbu bilimga oid munosabatlar tabi-iy fanlar shaklida, tabiatga bo’lgan estetik munosabatlar shaklida namoyon bo’lmoqda. tabiatga bo’lgan estetik munosabatlar shaklida namoyon bo’lmoqda. Shuningdek, bugungi kunda insoniyat ilk bor tabiatni muhofaza qilish Shuningdek, bugungi kunda insoniyat ilk bor tabiatni muhofaza qilish mas‘uliyatini ham zimmasiga olmoqda.mas‘uliyatini ham zimmasiga olmoqda. Xullas, inson, kishilik jamiyati va madaniyat, bir tomondan, Xullas, inson, kishilik jamiyati va madaniyat, bir tomondan, tabiatga qarshi tursa, ikkinchi tomondan, uning tar-kibiy qismidir. tabiatga qarshi tursa, ikkinchi tomondan, uning tar-kibiy qismidir. Inson va tabiat orasidagi ziddiyatlarga to’la mazkur o’zaro Inson va tabiat orasidagi ziddiyatlarga to’la mazkur o’zaro aloqadorlik insonning tabiatga bo’lgan turlicha munosabatlarining aloqadorlik insonning tabiatga bo’lgan turlicha munosabatlarining manbai vazifasini o’taydi.manbai vazifasini o’taydi.

Tabiat madaniyatdan quyiroqda turgan, maqsadga muvofiq bo’lmagan, shaklsiz Tabiat madaniyatdan quyiroqda turgan, maqsadga muvofiq bo’lmagan, shaklsiz reallik sifatida ham idrok etilishi mumkin. Bunday munosabat «tabiatni insonga reallik sifatida ham idrok etilishi mumkin. Bunday munosabat «tabiatni insonga bo’ysundirish zarur», - degan xulosaga asos bo’lishi tabiiy. Ushbu yondashuvdan bo’ysundirish zarur», - degan xulosaga asos bo’lishi tabiiy. Ushbu yondashuvdan farqli o’laroq, tabiat mukammallik namunasi, madaniyatdan-da a‘loroq va farqli o’laroq, tabiat mukammallik namunasi, madaniyatdan-da a‘loroq va yuksakroq reallik tarzida talqin qilinishi ham mumkin. Mazkur qarashlarning yuksakroq reallik tarzida talqin qilinishi ham mumkin. Mazkur qarashlarning mualliflari inson tabiatdan ko’p narsani o’rganishi darkor, deb hisoblaydilar.mualliflari inson tabiatdan ko’p narsani o’rganishi darkor, deb hisoblaydilar. Uchinchi yondashuv tarafdorlari tabiatni nooqilona, sti-xiyali kuchlar Uchinchi yondashuv tarafdorlari tabiatni nooqilona, sti-xiyali kuchlar olami, insonga bo’ysunmaydigan xaosdan (tartib-sizlikdan) iboratligini qayd olami, insonga bo’ysunmaydigan xaosdan (tartib-sizlikdan) iboratligini qayd qiladilar. Ayni paytda tabiat eng oqilona qonunlar, tabiiy zaruriyat hukm suradigan, qiladilar. Ayni paytda tabiat eng oqilona qonunlar, tabiiy zaruriyat hukm suradigan, kishi-lararo munosabatlarda tez-tez uchraydigan illatlardan xoli bo’lgan olam kishi-lararo munosabatlarda tez-tez uchraydigan illatlardan xoli bo’lgan olam sifatida baholanishi ham mumkin.sifatida baholanishi ham mumkin. Insonning tabiatga bergan eng qat‘iy baholari ana shu-lardan iborat. Insonning tabiatga bergan eng qat‘iy baholari ana shu-lardan iborat. Insoniyat falsafiy tafakkuri tarixida bunday fikr-mulohazalar takror va takror yoqlab Insoniyat falsafiy tafakkuri tarixida bunday fikr-mulohazalar takror va takror yoqlab chiqildi, «inson-ta-biat» munosabatlarida metodologik pozitsiya vazifasini o’tadi. chiqildi, «inson-ta-biat» munosabatlarida metodologik pozitsiya vazifasini o’tadi. Boz ustiga, bugungi kunda ham inson bilan tabiat orasidagi munosabatlarning Boz ustiga, bugungi kunda ham inson bilan tabiat orasidagi munosabatlarning xarateri qanday bo’lishi darkorligi xususi-da gap ketganda ushbu pozitsiyalarning xarateri qanday bo’lishi darkorligi xususi-da gap ketganda ushbu pozitsiyalarning aks-sadosi eshitilib turadi.aks-sadosi eshitilib turadi.

TABIAT VA JAMIYATNING OZAROTABIAT VA JAMIYATNING OZARO ALOQADORLIGIALOQADORLIGI • Insonning tabiatga munosabati xarakteridan qat‘iy nazar u tabiiy shart- sharoitlarga tobeligicha qolaverdi. Biroq za-monlar o’tishi bilan u tabiatga moslashibgina qolmasdan,uni o’z oqilona va nooqilona ehtiyoj va manfaatlariga moslashtirish imkoniga ega bo’ldi. Bu hol, tabiiyki, tabiat va jamiyat orasi-dagi o’zaro aloqadorlik mohiyatini tubdan o’zgartirib yubordi. • Shuning bilan bir qatorda, biz yuqorida ta‘kidlab o’tgani-mizdek, na tabiat, na jamiyat tashqi ta‘sirdan xoli bo’la oladi. Xususan, tabiat jamiyat uchun turli turdagi energiyalarning manbai sifatida kerak. Ular o’rtasidagi o’zaro ta‘sir shu qadar zaruriy va izchil tus olganki, hozirgi zamon mutaxassislari tabiat va jamiyatni bir sistema sifatida tahlil qilishni ma‘qul topdilar. A.K.Berdimurodova ushbu o’zaro ta‘sir va o’zaro aloqadorlikning bir necha o’ziga xos xususiyatlarini ko’r-satib o’tadi. (9, 14-19) Ular orasida eng muhimi ijtimoiy pod-sistemaning tabiiy muhitni o’ziga moslashtirish maqsadidagi ta‘siridir.

Tabiatdagi bioximik jarayonlarga ta‘sir ko’rsatilishi faqat ijobiy xarakterga ega emas. Dinamik sistemalar rivo-jining mantig’i shundan dalolat beradiki, ochiq sistemalarda tashqi ta‘sir ikki xil xarakterga ega bo’lishi mumkin. Ularning biri sistema elementlari orasidagi bog’lanishni mustahkamlashga xizmat qilsa, ikkinchisi stoxastik xususiyatga ega. Tabiat va jamiyat orasidagi o’zaro aloqadorlik ham ushbu mantiqdan xoli emas. Ijtimoiy podsistemaning tabiiy muhit-ni o’ziga moslashtira borishi ham jamiyat, ham tabiat uchun ijobiy ahamiyat kasb etdi. Jamiyat tabiat yordamida o’zining resurslarga bo’lgan ehtiyojini qondirgan bo’lsa, tabiat jamiyat sharofati bilan o’z qiyofasini o’zgartira bordi. Lekin, ikkinchi tomondan, inson va jamiyatning tabiatdagi bioximik jara-yonlarga ta‘siri bifurkatsiya holatining yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. Bifurkatsiya - sistemaning tashqi ta‘sir oqibatida o’z xo-tirasini yo’qotishi, ya‘ni sistemadagi vorisiylikning buzili-shini ifodalovchi termindir. Shar qanday sistema o’z taraqqiyo-tining zamondagi traektoriyalariga ega bo’ladi. Ushbu sistema-lar holatining o’zgarishi o’ziga xos bir xususiyatga egaki, buni ilk bor XVSH asr intihosida Eyler anglab yetgan, ikki asr o’tib, Puankare batafsil tadqiq etgan edi.

• Bifurkatsiya holatida dinamik sistema nafaqat o’z xotira-sini yo’qotadi va vorisiyligi buziladi, balki tubdan yangi-lanadi ham. Prokariotlarning fotosintez reaktsiyasini o’zlash-tirganlari oqibatida sodir bo’lgan bifurkatsiya holatiga nazar solaylik. Ular o’z rivojining ma‘lum bosqichida (yana o’sha fo-tosintez reaktsiyasining sharofati bilan) o’zlari uchun o’lim keltiradigan kislorod ishlab chiqara boshladilar. Biosferada kislorod hajmining muntazam ko’payib borishi oxir-oqibatda prokariotlarning o’limiga va bundan 1,2 milliard yil muqad-dam «ajdodlarimiz» bo’lmish eukariotlarning (hujayra yadro-lariga ega bo’lgan organizmlar) shakllanishiga sabab bo’ldi. Yer-dagi iqlimning keskin sovib ketishi avstralopiteklarni sa-vannalarga (tropik cho’l- biyobonlarga) haydab chiqardi. Lekin buning oqibatida ular orqa oyoqlarida yurishni o’rgandilar, osoyishta hayot kechiruvchi o’simlikxo’r mavjudotdan tajovuzkor vahshiylarga aylandilar. Bundan tashqari, hayotning qiyinlash-gani avstralopiteklarni fikrlashga undadi, oqibatda bor-yo’g’i 2 million yil ichida ular miyasining hajmi qariyb ikki baro- barga kengaydi.

Neolitik revolyutsiya toshga ishlov berish tex-nologiyasining o’zlashtirilishi bilan bog’liq. Buning natija-sida odam bolasi tosh otuvchi asboblar yasadi va hayvonot ola-mining mutlaq hukmdoriga aylandi, tez orada yirik tuyoqli hayvonlarni qirib bitkazdi. Biroq o’zini ovqat bilan ta‘minlash maqsadida u dehkonchilik va chorvachilikni kashf etdi.(19, 6-7) Alqissa, tabiat necha bora o’z barqarorligini yo’-qotgan, bifurkatsiya holatiga tushgan bo’lmasin, har safar o’z holatini yangilash imkonini topa olgan, inson esa unga moslashishning uddasidan chiqa olgan. Shu boisdan tabiat va jamiyat orasidagi keskin va salbiy munosabatlarga che qo’yish mumkinligiga umid bog’lash mumkin. Yuqoridagi mulohazalarimizdan xulosa chiqarsak, tabiat va jamiyat orasidagi munosabatlar o’z mantig’iga ega. Ushbu mantiq «o’zgaruvchanlik-vorisiylik-tanlash» tarzida ifodalanishi mumkin. Jamiyatning ta‘siri ostida tabiatda sodir bo’lgan bi-furkatsiya holati, bir tomondan, tabiatdagi vorisiylikning buzilishiga, ikkinchi tomondan esa uning holatining yangi-lanishiga sabab bo’ladi.

FAN-TEXNIKA TARAQQIYOTI VA EKOLOGIKFAN-TEXNIKA TARAQQIYOTI VA EKOLOGIK VAZIYATNING KESKINLASHUVIVAZIYATNING KESKINLASHUVI Tabiat va jamiyat orasidagi munosabatlardagi ziddiyat-larning keskinlasha borishi ekologik muammoni ham yuzaga keltirdi. Ushbu jarayon tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonunini bilish asosida ishlab chiqaruvchi kuchlarning, ularni tashkil etish uslublarining rivojlantirilishi bilan bevosita bog’liq va aloqadordir. Chuqurroq o’ylab ko’rsak, gap fan va texnika yutuqlarini xalq xo’jaligiga tatbiq etish xususida bora-yotganiga amin bo’lamiz.Darhaqiqat, fan va texnika taraqqiyoti, bir tomondan, in-son qo’lini uzun qilgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, tabiatdagi muvozanatning buzilishiga sabab bo’lmoqda. Tabiat haqidagi bilimlarning asta-sekinlik bilan orta borishi ilmiy qarashlar, g’oyalar dunyosining tubdan o’zgarishiga sabab bo’ldi. Natijada mutlaqo yangi ilmiy sistema yuzaga kel-di. Ushbu o’zgarishlar ikki bosqichda ro’y berdi. Birinchi bos-qichda mehnat vositalari asta-sekinlik bilan o’sib bordi. Bunda texnik vositalar va ularning tabiiy-ilmiy asoslari tubdan o’zgarmagani bois, fan va texnika yutuqla-rining xalq xo’jaligiga tatbiq etilishi sistemaviy xarakterga ega bo’lmadi. Shu sababdan ham ushbu bosqichda energiya zahiralarining kamaya borishi tashvishli vaziyatni yuzaga keltirmadi.

Yigirmanchi asrda ushbu o’zgarishlar ikkinchi bosqichga qadam qo’ydi. Bu bosqichda ilmiy bilimlar hajmi va diapazoni shu qadar kengaydiki, endilikda fan ishlab chiqaruvchi kuchga aylandi, ilmiy bilimning yuqori darajasiga asoslangan meh-nat vositalari shakllana boshladi. Fan va texnika inson ama-liy faoliyatida qo’llanadigan quvvatning diapazonini kengay-tirib yubordi. Chunonchi, u 0,1x10-18 vatt quvvatga ega bo’lgan eng zaif signalni ilg’ashga qodir asboblarni yaratishning uddasi-dan chiqdi. Ikkinchi tomondan esa kosmik qudratga ega vodorod bombasini barpo etdi. Bunday mislsiz kashfiyotlarning qilinishiga eng avvalo ilmiy informatsiyalar hajmining kengayib borishi zamin tayyorladi. D.Praysning hisob-kitoblariga qaraganda, 1665 yilda jahonda atigi 1ta ilmiy jurnal chop etilgan bo’lsa, 1750 yilda 10 ta, 1800 yilda 100 ta, 1850 yilda 1000 ta, 1900 yilda 10 mingta, 1960 yilda 100 mingta jurnal nashr qilingan.(30,95) Bugungi kunda ularning soni millionga yaqinlashib qoldi. Faqatgina 1860-1960 yillarda tabiatshunoslik fanlariga doir 6 milliondan ortiq ilmiy publikatsiyalar yaratildi. E‘-tiborli joyi shundaki, ana shu publikatsiyalarning teng yarmi 1946-1960 yillarda dunyoga kelgan.(26,41) Ko’rinib turibdiki, XIX asrning oxiri – XX asrning birinchi yarmida ilmiy in-formatsiyalar hajmi geometrik progressiya asosida ko’payib bordi. XX asrning birinchi yarmi ilmiy informatsiyalar hajmi har 13,5 yilda ikki barobar oshib borgan bo’lsa, XXI asr ara-fasiga kelib har 2-3 yilda 100 foizga ko’paya boshladi.

Ilmiy-tadqiqot ishlari uchun ajratilgan mablag’lar miq-dori ham orta bordi. Masalan, 1971 yilda A+SHda ilmiy-tad-qiqotlarga 27,3 mlrd. dollar ajratilgan bo’lsa, GFRda 4 mlrd. dollar, Angliyada 2,6 mlrd. dollar, Frantsiyada 2,8 mlrd. dollar, Yaponiyada 4,8 mlrd. dollar sarflandi.(31,102; 32,812) Yigirma birinchi asr arafasida bu raqamlar bir necha foizga oshib ket-di. Xuddi shunday tendentsiya zbekistonda ham kuzatilmoqda. Chunonchi, zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining ma‘- lumotlariga qaraganda, davlat byudjetining 34,2 foizi ijti-moiy sohaga, xususan ilmiy- tadqiqot ishlarini rivojlan-tirishga sarflanadi.(27,18-19) Ayni paytda Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini joriy etish uchun davlat byudjetidan 65 mlrd. so’m ajratildi.(15,326) Ana shu mablag’ning salmoqli qis-mi tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlari to’g’risidagi yan-gi fundamental va amaliy bilimlarni shakllantirish, zamona-viy ilm-fan va texnologiyalarning eng muhim muammolarini hal etish uchun mo’ljallangan. Fan va texnikaning bunday taraqqiyoti, uning yutuqlarining xalq ho’jaligi tarmoqlariga zudlik bilan kirib borishi ishlab chiqarishning avtomatlashtirilishiga olib keldi. Avtomatlashtirish deganda ijtimoiy ishlab chiqarish jarayo-nining samaradorligi darajasini oshirish, turli xom ashyolar va materiallardan unumli foydalanish imkonini beradigan texnika vositalarini joriy etish jarayoni tushu-niladi. Avtomatlashtirishning rivojlanishi insonning ishlab chiqarish jarayonidagi ishtirokini batamom tugatmaydi, u xalq xo’jaligining turli sohalaridagi mehnat jarayonini o’zgartiradi, mehnat faoliyatini intellektualizatsiyalashtiradi, xolos.

Fan va texnikaning bunday taraqqiyoti insonni butun say-yoraning qiyofasiga ta‘sir eta oladigan geologik qudratga ay-lantirdi. Buning natijasida inson va jamiyatning tabiatga ta‘siri umumbashariy tus oldi, qator umumbashariy, xususan ekologik muammolar yuzaga keldi. Bizning fikrimizcha, ekologik muammoning shakllanishi tabiatda yangi bifurkatsiya holati yuzaga kelayotganidan dalolat beradi. Uning mohiyatini quyidagicha ifodalash mumkin: bugungi kunga kelib inson va jamiyat faoliyati tabiatdagi muvozanatning buzilishiga sabab bo’lmoqda. Ekologik muammo quyidagilarda o’z ifodasini top-moqda: - jamiyat taraqqiyoti ijtimoiy ishlab chiqarishning yangi bosqichiga qadam qo’ydi. Bu bosqichda insoniyat tomonidan qo’llaniladigan texnika vositalari miqdori shu qadar ko’pay-diki, buning natijasida tabiatning ifloslanishi me‘eri ham behad oshib ketdi. Shu boisdan insoniyatning atrof-muhitni muhofaza qilishga bo’lgan ehtiyoji yil sayin o’sib bormoqda; -turmush tarzi va halq xo’jaligining turli sohalarida turli texnika vositalari qanchalik ko’p ishlatilgani sari atrof-muhitning ifloslanishi shuncha orta borayotir. -yaqin kelajakda sodir bo’ladigan «demografik portlash» ekologik muammolarning yanada keskinlashishiga sabab bo’ladi. Demograflarning bashorat qilishlaricha, XXI asr o’rtalariga borib Yerdagi aholi soni 9,4 milliard kishiga yetadi. zbekis-tonda esa aholi 2015 yildayoq 30 millionga yetishi kutil-moqda.(7,49) Sholbuki, sayyoramizda 5,7 milliard kishi, ya‘ni har 1km2 da 57 kishi yashaganidagina uning imkoniyatlaridan maq-sadga muvofiq foydalansa bo’ladi.

-an‘anaviy energetik resurslardan foydalanish kislo-rodning haddan ziyod sarflanishiga va tabiiy muhitning ifloslanishiga sabab bo’lmoqda. Masalan, ko’mir, gaz va neftning yoqilishi oqibatida atmosferadan 20 tonna kislorod sarf etilayapti, uning o’rniga esa millionlab tonna karbonat angidrid gazi va boshqa zaharli moddalar chiqarilmoqda; ekologlar ishlab chiqqan tavsiyalar o’zini oqlamayotir. XXI asrda insoniyatning taraqqiyoti ko’p jihatdan biz yuqorida tilga olgan vazifalarning bajarilishiga borib taqa-ladi. Yuqoridagi mulohazalarimizdan xulosa qilsak, XX asr fan va texnika taraqqiyoti asri bo’ldi. Uning kommulyativ taraqqi- yoti insonni qudratli geologik kuchga aylantirdi. Buning oqi-batida insonning tabiatga ta‘siri kuchayib bordi va ekologik muammolarning yuzaga keldi.

EKOLOGIK MUAMMONI BARTARAFEKOLOGIK MUAMMONI BARTARAF ETISH YLLARIETISH YLLARI XXI asrda tabiat va jamiyat orasidagi munosabatlarni uyg’unlashtirishning muhim omili ekologik muammoni har to-monlama bilish bilan bog’liq bo’ladi. Biroq buning uchun eng avvalo XX asr intihosida «tabiat-jamiyat» tizimidagi munosabatlar tubdan o’zgarganini anglab yetishimiz zarur. tmishda jamiyat va insonning tabiatga ta‘siri lokal xarak-terga ega bo’lgan bo’lsa, ushbu ta‘sir XX asr 90-yillariga kelib global xarakter kasb etdi. Gap shundaki, XX asrning oxirgi o’n yilligiga kelib, mamlakatlar va xalqlar o’rtasidagi ijti-moiy-iqtisodiy, siyosiy va ma‘naviy-madaniy munosabatlar nihoyatda tezlashib ketdi. Fan va texnika taraqqiyoti nati-jasida hosil bo’lgan vositalar insonlararo o’zaro munosabat-lar sifati va chastotasini mutlaqo o’zgartirib yubordi. Buning pirovard natijasi o’laroq umumsayyoraviy tsivilizatsiya shakl-lana boradiki, ushbu tendeniyaning asosini xozirgi zamon ki-shilik jamiyatini birlashtirib turgan iqtisodiy, siyosiy, ma-daniy va kommunikatsion aloqalar tashkil etadi. Zero, aynan ana shu aloqalar umumsayyoraviy tsivilizatsiyaga sistemaviylik va yaxlitlik ato qildi.

SHu sababdan ham har qanday umumbashariy xarakterga ega bo’lgan muammoni, jumladan energetik muammoni bartaraf et-moqchi ekanmiz, masalaga umumashariy tsivilizatsiya nuqtai-na-zaridan yondashmog’imiz zarur. Alqissa, ekologik muammo umum-bashar ahamiyatiga molik muammo ekan, uni faqat umumbashariy tsivilizatsiya ato etgan imkoniyatlar yordamida, umumsayyoraviy jamiyatni shakllantirish yordamidagina bartaraf qilish mumkin. Ekologik muammoning bartaraf qilinishi fan va texnika taraqqiyoti sharofati bilan yuzaga kelgan universalizatsiya, ma-tematizatsiya, informatizatsiya tendentsiyalariga borib taqaladi. Zero, aynan ana shu tendentsiyalar an‘anaviy ekologik vaziyatni sog’lomlashtirish uchun shart-sharoit yaratmoqda. Atrof-muhitga chiqarilayotgan chiqindilar miqdorini ka-maytirish uchun texnika vositalarini universallashtirish zarur. Ma‘lumki, hozirgi zamon tabiatshu-nosligida bilimlar differentsiyasi bilan integratsiyasi orasidagi o’zaro aloqadorlikka alohida e‘tibor beriladi. Shozirgi zamon texni-kasida ham qariyb shunga o’xshash jarayonlar sodir bo’lmoqda. Mashinalar ixtisoslashuvining rivojlanishi turli ko’ri-nishdagi, turli vazifalarni bajarishga moslashtirilgan vositalar miqdorining oshi-shiga olib keldi. Ushbu jarayon mehnatni ijtimoiy taqsimlashning texnik analogi bo’ldi.

XXI asrda texnikani universallashtirish tendentsiyasi shu paytga qadar mavjud bo’lmagan xususiyatlarni ham qamrab olmog’i lozim. Xususan, texnika vositalarini universallash-tirish jarayonida nafaqat alohida agregatlar yaxlit sistema-larga birlashib boradilar, balki mashinalarni avtomatik boshqarish va muvofiqlashtirish ham konstruktsiyaning o’zidayoq nazarda tutilgan bo’ladi. Boshqacha aytadigan bo’lsak, o’tgan asrlardagi konstruktsiyalarda alohida agregalarni yagona bir sistemaga birlashtirish nazarda tutilgan, ularni boshqarish masalalari esa keyin hal qilingan bo’lsa, XXI asrda ushbu har ikkala masala mashinani konstruktsiyalash paytida ko’rib chi-qiladi. Buning natijasida, birinchidan, mashinani yaratishda ketadigan material tejaladi, ikkinchidan esa, shu mashinaning atrof-muhitni ifloslantirishi me‘erini aniqlash imkoni tug’iladi. Hozirgi zamonda loyihalashtirish masalalari qanchalik muhim bo’lsa, ularning parametrlarini hisob-kitob qilish metodikasi ham shunchalik muhim ahamiyat kasb etayotir. Texnika vositalarining parametrlarini hisoblash metodikasini atigi 10 foizga takomillashtirsak, tabiatning ifloslanishi me‘e-rini 12-15 foizga kamaytirgan bo’lamiz. Demak, bugungi kunda texnika vositalarining parametrlarini hisoblash metodikasi ekologik muammoni bartaraf etish manbaiga aylanmoqda. Matematizatsiya tendentsiyasining ekologik muammoni hal etishdagi muhim ahamiyatini e‘tirof etar ekanmiz, matematika imkoniyatlarini to’g’ri, xolis baholay bilishimiz darkor. Gap texnika vositalarining turli xususiyatlarini hisob-kitob qilgan holda atrof-muhitning ifloslanishi me‘erini kamaytirish imkonini beradigan matematik nazariyalar, uslub va usullar ishlab chiqish xaqida borayotir.

Ekologik muammoning bartaraf etilishi uchinchi tendentsiya, informati-zatsiya bilan ham bevosita bog’liq. Bugungi kunda in-soniyat hayotini saqlab qolish imperativi agroneolitik va in-dustrial taraqqiyotdan ijtimoiy rivojlanishning noan‘ana-viy strategiyasiga o’tishni talab qilmoqda. Ushbu strategiya yangi informatsiyalar ishlab chiqarish va tarqatish bilan bog’liq. Bu-ning natijasida yangi ijtimoiy tartib yuzaga keladiki, uni iqtisodchi olim F.Mashlup «informatsion jamiyat» deb ataydi. Informatizatsiya tendentsiyasi xaqida fikr yuritganda nafaqat informatsiyalarga bo’lgan ehtiyojning o’sib borayotgani, balki informatsiyalarning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati ortayotgani ham nazarda tutiladi. Darxaqiqat, informatsiya o’zga ne‘mat va qadriyatlardan-da qadrliroq bo’lib borayotir. Kompyuterlashtirish tendentsiyasi, yangi informatsion texnolo-giyalarning vujudga kelishi informatsiyalarning qadrini yanada oshirmoqda. Rivojlangan mamlakatlarda ish bilan mashg’ul aholining 80 foizi turli informatsiyalarni o’zlashtirish bilan mashg’ul.(25,6) Ko’rinib turibdiki, informatsiyalarning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati mutassil oshib borayotir. Bunday sharoitda ekologik muammoni bartaraf etish uchun zudlik bilan jamiyatni ekologik vaziyatga doir informatsiyalar bilan ta‘minlash, ya‘ni ekologik informatsiyalar bankini vu-judga keltirish zarur. Buning uchun esa oshkoralik printsip-lariga rioya qilmoq, uni ekologiya sohasiga tatbiq etmoq kerak. Oshkoralik bo’lmas ekan, ekologik muammoning asl tabiati, uni bartaraf etish yo’llari, uslublari va usullari xususida sama-rali mulohaza yuritib bo’lmaydi.

• Vujudga kelgan vaziyatdan qutulishning yagona yo’li terroristik informatsiya va dezinfor-matsiyadan foydalanishning, informatsiyaning soxtalashtirish-ning oldini olgan holda gumanistik va progressiv xarakterga ega bo’lgan informatsiyalarning erkin va oshkora tarqatilishi uchun imkoniyat yaratishdan iborat. Bunday imkoniyatning yuzaga kelishi turli mintaqalardagi ekologik vaziyat to’g’risida, ekologiyaga doir ilmiy-tadqiqot ishlari haqida haqqoniy va xolis tasavvur hosil qilishda qo’l keladi. • Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, ekologik muammoning bar-taraf etilishi insoniyatning XXI asrdagi muhim vazifala-ridan biriga aylanmoqda. Chunki kishilik jamiyatining kel-gusidagi taraqqiyoti aynan ana shu muammoning hal qilinishi bilan bog’liq. Buning uchun fan va texnika taraqqiyoti nati- jasida yuzaga kelgan universalizatsiya, metematizatsiya, infor-matizatsiya tendentsiyalari yaratayotgan imkoniyatlardan samarali foydalanishimiz zarur.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLARFOYDALANILGAN ADABIYOTLAR  Karimov I.A.zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, Karimov I.A.zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.- Toshkent, 1997. barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.- Toshkent, 1997.  Karimov I.A. Barkamol avlod – zbekiston taraqqiyotining poydevori. Karimov I.A. Barkamol avlod – zbekiston taraqqiyotining poydevori. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. Tom 6.- Toshkent, 1998.Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. Tom 6.- Toshkent, 1998.  Markov V.N. Nauchno-texnicheskaya revolyutsiya: analiz, Markov V.N. Nauchno-texnicheskaya revolyutsiya: analiz, perspektivo’, posledstviya.- Moskva, 1971.perspektivo’, posledstviya.- Moskva, 1971.  Umarqulov K. Yengil sanoat: yutuq va muammolar.- zbe-kiston Umarqulov K. Yengil sanoat: yutuq va muammolar.- zbe-kiston iqtisodiy axborotnomasi, 1999, №12.iqtisodiy axborotnomasi, 1999, №12.  Ursul A.D. Na puti k informatsionno-ekologicheskomu obhestvu.-Ursul A.D. Na puti k informatsionno-ekologicheskomu obhestvu.- Filosofskie nauki, 1991,№5.Filosofskie nauki, 1991,№5.  CHemiris A.T. Sootnoshenie sotsialnogo i nauchno-tex-nicheskogo CHemiris A.T. Sootnoshenie sotsialnogo i nauchno-tex-nicheskogo progressa. V kn. «Nauchno-texnicheskaya revolyu-tsiya i progressa. V kn. «Nauchno-texnicheskaya revolyu-tsiya i obhestvenno’y progress» - Moskva, 1969.obhestvenno’y progress» - Moskva, 1969.  Erkinova F. Aholini ijtimoiy himoyalashni moliyalashning tashkiliy Erkinova F. Aholini ijtimoiy himoyalashni moliyalashning tashkiliy jihatlari.- jihatlari.- Iqtisod va hisobot, 1998, №1.Iqtisod va hisobot, 1998, №1.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT!

O'xshashlar

Milliy g’oyaning jamiyat hayoti sohalari bilan bog’liqligi

Milliy g’oya - o’z-o’zini anglash mahsuli

G’oyaviy tahdidlarning yo’nalishlari 2

Vayronkor g’oyalarga qarshi kurash zarurligi

Mamlakatimiz siyosiy hayotining xotin-qizlar tashkilotlari o`rni va roli