“Gidrotexnikaga kirish” fanining predmeti. Suv resurslari. Suv xo‘jaligi va uning tarmoqlari - Melioratsiya - Slaydlar

“Gidrotexnikaga kirish” fanining predmeti. Suv resurslari. Suv xo‘jaligi va uning tarmoqlari

Yuklangan vaqt:

03.06.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

18463.762695312 KB

Ko'chirib olish

“ Gidrotexnikaga kirish” fanining predmeti. Suv resurslari. Suv xo‘jaligi va uning tarmoqlari. Gidrotexnika inshootlari qurilishining qisqacha tarixi.

Reja Suv resurslari va ulardan foydalanish. 01 Gidrotexnika inshootlari qurilishning qisqacha tarixi va mamlakatimiz rivojlanishi bilan bog‘liq kelajagi02 Suv resurslarining viloyatimizda paydo bo’lishi.03

Adabiyotlar: 1. Bakiev M.R., Majidov J., Nosirov B., Xo’jaqulov R., Raxmatov M. Gidrotexnika inshootlari. 1- jild. Toshkent, “Yangi asr avlodi”, 2008. 2. Bakiev M.R., Majidov J., Nosirov B., Xo’jaqulov R., Raxmatov M. Gidrotexnika inshootlari. 2- jild. Toshkent, IKTISOD-MOLIYA, 2009. 3. Розанов Н.П., Бочкарёв Я.В., Лапшенков В.С., Журавлёв Г.И., Каганов Г.М., Румянцев И.С. «Гидротехнические сооружения», под ред. Н.П. Розанова - М.Агропромиздат, 1985. 4. Хусанхужаев З.Х. “Гидротехника иншоотлари”. Ўқитувчи-наширёти, Т.1968 5. Хусанхужаев З.Х. “Сув омборидаги гидротехника иншоотлари”. Ўқитувчи, Тошкент. 1986. 6. Бакиев М.Р., Янгиев А.А., Кодиров О, “Гидротехника иншоотлари”. Фан. Тошкент. 2002. 7. Волков И.М., Кононенко П.Ф., Федичкин И.К. “Гидротехнические сооружения” М: Колос, 1968 8. Бакиев М.Р., М-Г.А.Кодирова, Ибраймов А. “Гидротехника иншоотлари” фанидан курс лойихалари ва амалий машғулотларни бажариш бўйича методик кўрсатма. 1,2 қисмлар. Т.,2009. 9. Бакиев М.Р., Кириллова Е.И., Коххоров Ў. “Гидротехника иншоотлари” фанидан лабаратория ишларини бажариш бўйича методик кўрсатма. Т.,2007.

1. Suv resurslari va ulardan foydalanish O‘zbekiston Respublikasi Evroosiyo qit’asining markaziy qismi, Sirdaryo va Amudaryo daryolari oralig‘ida joylashgan. Mamlakatimizning eng shimoliy nuqtasi Ustyurt pasttekisligining shimoliy-sharqi (450 36 shimoliy kenglik) eng janubiy nuqtasi Termiz shahri yaqini (370 11 shimoliy kenglik) lar eng g‘arbiy nuqtasi Ustyurt (560 sharqiy uzunlik) va eng sharqiy nuqtasi Farg‘ona vodiysining janubi-sharqi (730 10 sharqiy uzoqlik) hisoblanadi. Respublikaning kenglik joylashuvi Ispaniya, Gretsiya va Italiya singari O‘rta Yer dengizi davlatlari qatoriga kirsa-da, tabiiy shart-sharoiti dengizlardan juda uzoqda bo‘lganligi sababli ushbu subtropik mamlakatlarnikidan ancha farq qiladi.

Tekislikda yog‘inli kunlar miqdori bir yilda o‘rtacha 35–60, tog‘ oldi va tog‘larda 70–90 kunni tashkil etadi. Kuchli yog‘in kam kuzatiladi: 15 mm/ 12 soat va undan ko‘proq yog‘in miqdori tekislikda har yili ham bo‘lavermaydi tog‘larda esa bu holat 10–15 marta ro‘y beradi.

Havza Tojikiston, O‘zbekiston, Turkmanistonning barcha hududini, Qirg‘iziston Respublikasining 4 ta viloyati (O‘sh, Jalolobod, Norin, Botken), Qozog‘istonning janubiy qismi (ikki viloyati Qizil-O‘rda va Janubiy Qozog‘iston) hamda Afg‘oniston, Eronning shimoliy qismlarini qamrab oladi.

Markaziy Osiyoda qishloq aholisining asosiy bandlik sohasi bo‘lib qishloq xo‘jaligi hisoblanadi, hozirgi paytda undan aholining 60% ga yaqini ishlaydi va shunga ko‘ra, mintaqadagi mamlakatlar rivoji uchun agrar sektor samaradorligi alohida o‘rin tutadi. Markaziy Osiyoning agrar mintaqa sifatida gullab-yashnashi qadimdan yerdan foydalanish bilan uzviy bog‘liq bo‘lib kelgan.

Orol dengizi havzasida mavjud suv resurslari. Havzadagi suv resurslari yer ustidagi va yer ostidagi kelib chiqishiga ko‘ra tabiiy, shuningdek, antropogen kelib chiqishiga ega qaytar suvlardan iboratdir. Barcha suv resurslari Sirdaryo va Amudaryo havzalariga tegishli. Faqat Qashqadaryo, Zarafshon, Murg‘ob va Tejen daryolari mustaqil (biror joyga quyilmaydigan, Amudaryo daryosiga intiladigan) havzalarni hosil qilishadi.

Amudaryo havzasi 13 ta SXST (Vaxsh, Panj, Kofirnigon, Surxandaryo, Qashqadaryo, Qarshi, Zarafshon, Buxoro, Qoraqum, Turkman qirg‘og‘i, Xorazm, Doshhovuz, Qoraqalpog‘iston) va 21 ta rejalashtirish zonasiga bo‘lingan. Sirdaryo havzasi xuddi shunga o‘xshash 6 ta SXST (Norin, Qoradaryo, Farg‘ona vodiysi, O‘rta qism, Chakir, Quyi qism- Chordara suv omboridan keyin) va 23 ta rejalashtirish zonasiga bo‘lingan.

Yer osti suvlari. Orol dengizi havza hududida jami bo‘lib yer osti suvlarining 339 ta manbasi qidirib topilgan va foydalanish uchun tasdiqlangan, ularning umumiy mintaqaviy zaxirasi 31,17 km3 deb baholanadi va shundan 12,7 km3 Amudaryo havzasiga va 16,4 km3 esa Sirdaryo havzasiga to‘g‘ri keladi.

2. Gidrotexnika inshootlari qurilishning qisqacha tarixi va mamlakatimiz rivojlanishi bilan bog‘liq kelajagi Sug‘orish va u bilan bog‘liq kanallar, inshootlar qurilish ishlari Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon daryolari vodiysida olib borilgan. Olingan tarixiy ma’lumotlar va arxeologik qazishmalar natijalariga ko‘ra, Markaziy Osiyoda sug‘orish ishlari bilan eramizdan avvalgi IX–VII asrlarda ham shug‘ullanishgan. Qadimgi Baqtriya, Sug‘diyona, Xorazm davlatlari, Farg‘ona vodiysida sug‘orish ishlari olib borilganligi, sug‘orish tarmoqlari, suv to‘plash inshootlari qurilganligi bunga misol bo‘la oladi.

XII–XIII asrlarga kelib, Xorazmda irrigatsiya ishlarining biroz jonlanganligini guvohi bo‘lamiz: G‘aznaobod (g‘azavot) kanali Chermen – Yab arig‘i orqali Shohsanamgacha, Girya kanali Qavatqal’a tumanigacha yetkaziladi. Qadimiy kanallardan hozirgi paytda Markaziy Osiyoda eng yirik kanal hisoblangan Toshsaqa kanalining tarmoqlari bo‘lgan va Shovot, Polvon va G‘azovot kanallarini ayni kunlarda ham faoliyat ko‘rsatayotganligini aytib o‘tish mumkin.

Taniqli sharqshunos V.V.Bartoldning fikriga ko‘ra, Farg‘ona vodiysidagi sug‘orish kanallari Xorazm vohasidagi, Zarafshon, Chirchiq, Angrendagi inshootlarga nisbatan ancha keyinroq, ya’ni XVI–XVII asrlarda paydo bo‘lgan. Bu davrlarda, Xitoy bilan o‘zaro savdo-sotiq ishlari juda rivojlangan edi va ayni shu paytlarda irrigatsiya qurilishida ham katta yutuqlarga erishilgan. Uning yozishicha, tarixda birinchi marta ana shu davrda Qoradaryo va Norin daryolaridan kanal qazib chiqarilgan, avvallari esa, hatto Somoniylar davrida ham bu joylar Sirdaryoning shimoliy va janubiy irmoqlaridan chiqarilgan kanallardan sug‘orilgan, Qo‘qon xonlari davrida o‘tkazilgan kanallardan sug‘orilgan maydonlar o‘z o‘lchamiga ko‘ra, Turkiston tarixida beqiyos o‘rin tutadi.

Nurota tog‘ tizimlarining Forish va qo‘shni tuman hududidagi soylarda suv omborlarini bunyod etish maqsadida qurilgan bir necha katta va kichik to‘g‘onlarni uchratish mumkin. Forish tumanidagi X asrda Osmon soyida qurilgan Xon to‘g‘oni, Kattaqo‘rg‘on tumanida XII asrda qurilgan g‘isht to‘g‘on va Nurotaning sharq tomonidagi Axchop soyida qurilgan Abdullaxon to‘g‘onlari bunga misol bo‘la oladi.

Abdullaxon to‘g‘oni XVI asrda qurib bitkazilgan bo‘lib, o‘zining tuzilishi va konstruksiyasi jihatdan juda hayratlanarlidir. To‘g‘onning balandligi 15 m, ustki qismining uzunligi 73 m, eni 4,5 m,tag qismining uzunligi 73 m va eni 15 m ni tashkil etadi. To‘g‘on oldidagi suv chuqurligi 15 m bo‘lganida suvning dami 1250 m masofagacha suv omborida to‘plangan suv 2,5...3,0 ming ga yerni sug‘orish imkonini bergan. Abdullaxon to‘g‘oni inshootlar majmuasidan iborat bo‘lib, uni to‘g‘onning o‘zi, ortiqcha suvlarni chiqarib yuborgich (tashlama) va sug‘orish ehtiyojlari uchun suv berish quvuri tashkil etgan. Mazkur to‘g‘on ham hozirgi paytgacha saqlanib qolgan.

3. Suv resurslarining viloyatimizda paydo bo’lishi. Ma’lumotlarga qaraganda, hozirgi kunda yer yuzida 2-2,5 milliard aholi suv taqchilligidan aziyat chekmoqda. Dunyo aholisini soni tobora ortib, suv zahiralari kamayib borayotganligini inobatga olsak, mavjud resurslardan tejab-tergab, samarali foydalanish bugungi kunning eng dolzarb vazifalaridan biridir. Qashqadaryo viloyati qishloq xo‘jaligi ekinlarini yetishtirish va dehqonchilik sohasida Respublikaning asosiy bo‘g‘ini hisoblanadi.

Viloyatda suvning qadr-qimmati yuqori bo‘lib, ekin maydonlarini sug‘orish uchun foydalaniladigan suvning 83 foizi qo‘shni Respublikalardan jumladan, 75 foizi Amudaryo orqali Turkmaniston davlati chegaralaridan va 8 foizi Tojikiston davlati tog‘ va daryo irmoqlaridan shakllanib, og‘ir qiyinchiliklar va mashaqqatlar bilan katta mablag‘lar evaziga olib kelinmoqda. Ushbu suv resurslari Amudaryo kaskadidan 7 ta ulkan nasos stansiyasi bilan jami 45 ta katta hajmdagi nasos agregatlari orqali 79,6 km masafada 132 metr balandlikda suv ko‘tarilib, Talimarjon suv omboriga tashlanadi va viloyatning Nishon, Mirishkor, Qarshi, Kasbi, G‘uzor, Koson tumanlaridagi jami 335 - 340 ming gektar sug‘oriladigan yer maydonlariga yetkazib beriladi.

Amu-Qashqadaryo irrigatsiya tizimlari havza boshqarmasi Qashqadaryo viloyatida sug‘oriladigan maydonlar 514114 gektarni tashkil etadi. Viloyatda 26 ta suv xo‘jaligi tashkiloti bo‘lib, shundan 20 ta suv xo‘jaligi tashkilotlari Amu- Qashqadaryo irrigatsiya tizimlari havza boshqarmasiga qarashlidir. Havza boshqarmasiga qarashli irrigatsiya tizimi boshqarmasi va uning tizimi hisobida 10 bo‘lim, jami 2467,5 km uzunlikda 253 ta magistral va xo‘jaliklararo kanallar bo‘lib, shundan, magistral kanallar 431,1 km va xo‘jaliklararo kanallar 2036,1 kmni tashkil etadi.

Irrigatsiya tizimi boshqarmasi va uning hisobidagi 2467,5 km kanallarning 1592,7 km beton qoplamali, 858,7 km tuproq o‘zanli, 16 km lotok tarmoqlari hisoblanadi. Ushbu kanallarda jami 3691 dona gidrotexnik inshoot, 2017 dona gidropost, 1269 km ekspulatatsiya yo‘llari va 0,5 km dambalar mavjud. Bundan tashqari, viloyatdagi SIU va fermer xo‘jaliklari hisobida 20449 km uzunlikdagi xo‘jalik ichki sug‘orish tarmoqlari bo‘lib, shundan, tuproq o‘zanli tarmoqlar 10791 km, beton qoplamali tarmoqlar 3756 km, lotok sug‘orish tarmoqlari 5440 km va yopiq tarmoqlar 463 kmni tashkil etadi. Ularda, 13383 ta gidrotexnik inshootlar, 15131 ta gidropostlar va 12732 ta fermer xo‘jaligi suv olish quloqlari mavjud.

SCAMPER savollari Vision Nimalarni o‘zgartirish mumkin? Yana qanday holda qo‘llash Mumkin? Nimani qayta tiklash mumkin?Nima bilan almashtirish mumkin? Nima bilan birlashtirish mumkin? Nimaga moslashtirish kerak? Qanday yaxshilash mumkin?S C A M P E R SCAMPER savollari (yangi g‘oyani ishlab chiqish) Suv resurslari va GTI inshootlari hamda ularning tarixi

E’tiboringiz uchun rahmat

O'xshashlar

Sug’orish tarmog’ida suv isrofgarchiligi va uning oqibatlari

Suv manbalaridan samarali foydalanish va suv ishlatishni rivojlantirish

Suv omborlari

Suv omboridagi inshootlar bo’g’ini. Minorasiz va tunnelli suv chiqazgichlar

Suv o’lchash nasadkalari yordamida suv sarfini aniqlash