O'rta Osiyo mutafakkirlarining jahon madaniyatiga qo'shgan hissasi - Madaniyatshunoslik - Slaydlar

O'rta Osiyo mutafakkirlarining jahon madaniyatiga qo'shgan hissasi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

962.1083984375 KB

Ko'chirib olish

O'rta Osiyo mutafakkirlarining jahon madaniyatiga qo'shgan hissasi Reja: 1. IX-XII asrlarda O’rta Osiyo xalqlarining moddiy va ma'naviy ma’daniyatini yuksalishi. 2. XIV-XV asrda O’rta Osiyoning moddiy-ma'naviy ma’daniyat ravnasi.

Mamlakatda sodir bulgan bunday siyosiy o’zgarishlardan so’ng Movaraunnahr Xurosondan ajralib o’z mustasilligini tiklab olish imkoniga ega bo’ldi. Movaraunnahrni birlashtirib mustahkam feodal davlat tuzgan davlat arbobi Ismoil Somoniy, 900-yilda Xurosonni ham safforiylardan tortib olib ulkan davlat tuzdi. Xalifa Somoniylar davlatini tan olishga va unga hukmronlik yorishini yuborishga majbur bo’ldi. IX asr oxirlarida Movaraunnahr xalqlari Arab xalifaligidan abadiy xalos bo’ladi. VIII asr oxiri IX asr boshida xalifalikni larzaga keltirgan og’ir siyosiy vaziyat abbosiylarning Movaraunnaxr va Xurosonda olib borayotgan siyosatini o’zgartirishga majbur etdi. Birin-ketin O’rta Osiyoda Toxiriylar, Safforiylar, Somoniylar davlatlari tashkil topdi. Ismoil Somoniy

Movaraunnahrda ko’p o’tmay hatto ona tilidan ko’ra arab tili va yozuvini yaxshiroq bilgan bilimdon paydo bo’ldi. Yerli bilimdon o’z vatanidan quvg’in ostiga olinib, ko’pgina tolibi ilmlar xalifalikning Markaziy shaharlari Damashq, Kohira, Bag’dod, Kufa va Basraga borib bilim olishga va arab tilida ijod qilishga majbur bo’ladilar. Davlatni boshqarishda abbosiylar ma'muriyati ko’plab bilimdon siymolarga muhtoj edi, chunki arablar orasida shu davrda davlat ishiga yaroqli bo’lgan bilimdonlar hali oz, borlari ham zaif edi. IX-XII asrlarda mamlakat ma'naviy hayotining asosi islom mafkurasi edi. Somoniylar islom mafkurasining rivojiga katta ahamiyat berdilar. Buxoro Sharqda islom dinining eng nufuzli markaziga aylandi. Masjid, madrasa va xokazolar qurish uchun maxsus joylar ajratildi. Arab tili va uning imlosi joriy etildi.

IX-XII asrlarda arab tilida asarlar yozgan eng mashhur olimlar Ahmad Farg’oniy, Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Abusalk Masihiy, Abulhayr Xammar, Abunosir Arron va boshqalar edi. 1998 yil Ahmad Farg’oniyni 1220 yilligi nishonlandi. Ahmad Farg’oniy astronom, matematik, geograf edi. Bag’dod yaqinida Uning Astronomiya asosi, “Samoviy harakatlar”, “Yulduzlar haqidagi fan” nomli asarlari mashhurdir. Muhammad ibn Muso Xorazmiy mashhur matematik, astronom, geograf, tarixchi edi. Vatandoshimiz algebra faniga asos soldi. Uning “Al-jabr”, “Zij”, “Quyosh soati haqida risola”, “Surat ul-arz”, “Usturlob holati haqida risola” kabi asarlari Sharq va G’arb mamlakatlarida ilmiy fikrlarning rivojiga samarali ta'sir ko’rsatdi. Muhammad ibn Muso Xorazmiy

Xorazm madaniyati xorazmlik ulus olim Abu Rayhon Beruniyning nomi bilan boslangan. Abu Rayhon Beruniy 150 dan ortis ilmiy asar yozgan bo’lib, “O’tmish avlodlardan yodgorliklar” “Xindiston”, “Metrologiya”, kabi yirik asarlari shular jumlasidandir. Beruniy ilm-fanining hamma sohalarini yaxshi bilgan somusiy olim edi. U astronomiya, geologiya, gidrostatika, geografiya, tarix fanlariga katta hissa qo’shdi. Abu Nasr Farobiy Sharq falsafasining ulus mutafakkiri bo’lib, qadimgi dunyo falsafiy merosini saqlashda va rivojlantirishda katta hissa qo’shdi. U 160 dan ortiq asar yozgan, ulardan “Aristotelning” “Metafizika” asari maqsadlari haqida, “Musisa kitobi”, “Baxt- saodatga”, “Siyosat al-madaniya” shular jumlasidandir. Abu Ali Ibn Sino ikki sohaga-meditsina va falsafaga qiziqdi va bu sohalarda katta yutuqlarni so’lga kiritdi. Abu Nasr Farobiy 23

XI-XII asrlarda ijtimoiy fanlar ham anchagina taraqqiy etdi. Masalan, shoir Abu Abdullo Rudakiyning prozaik asarlari, Abulqosim Firdavsiyning “Shoxnoma”si, G’ardiziyning “Zaynulaxbor” (“Go’zal xabarlar”) asari, Majiddin Admoning “Tarixi mulki Turkiston” (Turkiston tarixi) “Nizomulmulkning” “Siyosatnoma”si, “Yusuf xos Xojibning” “Kutadg’u bilik” asarlari shu davrga oid bo’lib, undan tashqari shu davrlarda Zamaxshariy, Maxmud Koshg’ariy, Amak Buxoriy, So’zani Samarqandiy kabilar ham ijod etdilar. Bu davr O’rta Osiyo me'morchilik san'ati ham gurkirab rivojlandi. Buxoroda Dehgoron, Masjidi imom Namozgoh, Mag’ohi Attoriy masjidlari, Surxondaryodagi Jarqo’rg’on minorasi, ko’hna Urganch Faxriddin Roziy maqbarasi Marvdagi Sulton Sahjar maqbarasi, Palxojanbobo masjidi va boshqa yodgorliklar me'morchilik san'atining yorqin namunalari hisoblanadi.

XIII asrning boshlariga kelib (1206-1215) Mo’sulistonda Chingizxon hukmronligida ko’chmanchi mo’g’ullarning ulkan davlati paydo bo’ldi. Bu davrda O’rta Osiyo hududlarida Xorazmshohlar davlati mavjud bo’lib, o’zaro urushlar va boshbodoqlik oqibatida bu qudratli saltanati inqirozga yuz tuta boshlagan davr edi. Asrlar davomida moddiy va ma'naviy madaniyati rivojlanib kelgan O’rta Osiyodagi ko’pgina shaharlar Buxoro, Samarqand, Xo’jand, Termiz, O’tror, O’zgand, Urganch kabilar vayronaga aylantirildi. Dehqonchilik vohalari xarobazorga aylandi. Mo’g’ul bosqinchilari mahalliy aholiga ham ularning madaniyatiga ham hech bir shavqat qilmadilar Chingizxon bilan Muhammad Xorazmshoh o’rtasida qisqa muddat (1215- 1218) elchilik munosabatlari davom etgan bo’lishiga qaramay bu munosabatlar oxir oqibat fojiali tugadi. 16 010A 05 28 14 0D 0A 06 23 26 26 21 03 41 2D 03

Mo’gul bosqini davrida inqirozga yuz tutgan fan-adabiyot, ma'rifat va madaniyatning ayrim tarmoqlari ham tiklana boshladi. XIII asrda Buxoroda , “Mas'udiya va Xoniya” madrasalari qurildi. Jaloliddin Rumiy, Sa'diy Sheroziy, Amir Xusrav Dehlaviy kabilar adabiyot sohasida ijod etdilar. Undan tashqari Abu Umar Mirxojiddin Juzjoniyning “Tabaqoti Nosiriy”, Alouddin Otamalik Juvayniyning “Tarixchi jahon gushay”, (“Jahon fotixiy tarixi”) Fazlulloh Rashididdinning “Jome at- tavorix” (“Tarixlar to’plami”) kabi asarlari yaratiladi. XIV asrning 50-60 yillarida O’rta Osiyoda feodal tarqoqlik g’oyatda kuchayib va ular sonli urushga aylandi. Amir Bayon Qunduz Samarqandda, Amir Xoji Barlos, Keshda, Amir Bayazid Jaloir Xo’jandda, Uljoytu Yulduz Balxda, Muhammad Xo’ja Yazdiy Shibirqonda o’zlarini mustaqil hisoblaganliklari sababli ular o’rtasida doimiy nizolar bo’lib turdi. Natijada davlatni boshqaruv ishlari va xo’jalik hayoti butunlay izdan chiqqan edi.

Amir Temur xokimiyati tepasiga kelganidan keyin (1370 yil) u va uning avlodlari davri mamlakatimiz tarixida turli tarixiy ijtimoiy va madaniy jarayonlarga boy davr bo’ldi. Bu davrda O’rta Osiyoda uzoq muddat davom etgan mo’sullar istibdodiga barham berildi. Xususan bu davrda ilmiy-modaniy hayotning gurkirab rivojlanganligini kuzatishimiz mumkin. Amir Temur tibbiyot, matematika, astronomiya, tarix, adabiyot tilshunoslik, diniy ilmlarga katta e'tibor berdi. Uning saroyida Mavlono Abdujabbor Xorazmiy, Mavlono Shamsuddin Munshiy, Mavlono Abdullo Lison, Mavlono Bahriddin Ahmad, Alouddin Koshiy kabi allomalar faoliyat ko’rsatishgan. Amir Temur harbiy yurishlar, davlatni boshqarish ishlaridan bilan birga juda ko’pgina me'moriy obidalar surish ishlarini ham olib bordi.

Bu davrda adabiyot sohasida ham samarali ishlar qilindi. Bu jarayonda shoir va davlat arbobi bo’lgan Alisher Navoiyning xizmatlari katta bo’ldi.Undan tashqari Jomiy. Lutfiy, Sakkoniy kabilar o’lmas asarlar yaratdi. Kamoliddin Behzodning rassomlik faoliyati rivojlandi. XIV-XV asrlar O’rta Osiyoda musiqa san'ati taraqqiyotida ham yangi mahsuldor bosqich bo’ldi. Mahoratli sozandalar, bastakorlar, xofizlar orasidan Abdusodir Nayiy, Qulmuhammad Shayxiy, Qosim Rabboniy, Darvish Ahmad Konuniy va boshqalar yetishib chiqdilar.Umuman olganda Temuriylar davridagi madaniy taraqqiyot “Temuriylar uyg’onishi (repessansi)” atamasiga muvofiq keladi.

Mavzuga oid adabiyotlar: 1. I.A. Karimov. “Vatan sajdagoh kabi musaddasdir”. Toshkent: O’zbekiston, 1996. 2. I.A. Karimov “O’zbekiston buyuk kelajak sari”. Toshkent :O’zbekiston, 1998. 3. Abdunabiyev A. Vklad v mirovuyu sivilizasiyu. Tashkent: O’zbekiston, 1998. 4. Buyuk siymolar, allomalar (1,2 kitob). Toshkent:“Meros”, 1995-1996. 5. Nizomulmulk. Siyosatnoma. Toshkent: “Adolat”.1997.

O'xshashlar

O’zbek allomalarining jahon sivilizasiyasiga qo'shgan hissasi

Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyati

Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyat

Ellin madaniyati. Ellinizm

Chust madaniyati