Joytun madaniyati - Madaniyatshunoslik - Slaydlar

Joytun madaniyati

Yuklangan vaqt:

25.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1205.048828125 KB

Ko'chirib olish

Joytun madaniyati

Eng qadimgi dehqonchilik madaniyat ildizlari Janubiy Turkmanistonning Kopetdog’ tizmasi shimoliy tog’ bag’irlaridagi tekislik hududlarda yaxshi taqdim qilingan. Bu mintaqa Markaziy Osiyoda dastlabki dehqonchilik tashkil topgan markazlardan biri ekanligi isbotlangan. Bu muzofotlarda yashagan jamoalar turmushida neolit davrining dastlabki bosqichlaridayoq dehqonchilik muhim o’rin tutgan. Bu sohani tadqiq qilishda avval B.A.Kuftin, A.A.Marushenko, keyinchalik esa 1955 yildan V.A.Masson, D.Durdiyev, O.K.Berdiyev kabi olimlar katta kashfiyotlar qildilar

Joytun madaniyati — Oʻrta Osiyoning neolit davriga oid eng qadimgi oʻtroq dehqonchilik madaniyati markazlaridan biri (mil. av. 6—5-ming yillik). Ashxoboddan 30 km shim.da joylashgan qadimgi oʻtroq dehqonlar qishlogʻi harobasi nomidan olingan. 1952 yildan Janubi y Turkmaniston arxeologiya kompleks ekspeditsiyasi qazish ishlari olib borgan. 10 dan ortiq yodgorliklar (Chagʻillitepa, Pessejiktepa, Chopontepa, Nayzatepa, Joytun va boshqalarni.)tekshirgan. Bu urugʻdoshlik manzilgoxlarining har biri 0,5— 2 ga maydonni egallagan. Somonli guvaladan qurilgan bir xonali uylar (25—45 m²) sahni oq ganchli loy bilan suvalgan, ayrimlari qizil va qora rangga boʻyalgan. Har bir xonada oʻchoq, gʻalla oʻrasi, supa boʻlgan. Ayrim xonalar oʻrtasida katta otashkada boʻlib, umumiy sajdagoh vazifasini oʻtagan. Manzilgoxlarda ombor, sopol idishlar pishiriladigan maydonchalar boʻlgan. 3 madaniy qatlamdan iborat Joytun manzilgohi (Joytun madanyati shu nomdan olingan) toʻla oʻrganilgan.

Joytun Turkmaniston

Uning maydoni 0,5 ga, yuqori qatlami 35— 40 xonadan, oʻrta qatlami 29 xonadan iborat. Manzilgohlardan bolalar suyagi topilgan, kattalar tashqariga koʻmilgan. Aholi, asosan, dehqonchilik, chorvachilik, ovchilik bilan shugʻullangan. Aholi chaqmoqtoshdan qirgʻich, oʻroq, randa, pichoq suyakdan igna, bigiz; tosh oʻtir va boshqa buyumlar yasagan. Sopol idishlar somonli loydan ishlanib, baʼzilarining sirti qizil angob bilan boʻyalgan. Tosh va loy (sopol)dan ishlangan ayol va hayvon haykalchalari, tosh, suyak va chigʻanoqlardan yasalgan tumor, munchoq va b. turli taqinchoqlar keng tarqalgan.Joytun madanyati Kaspiy boʻyidagi mezolit davri madaniyati asosida vujudga kelgan. U — ibtidoiy dehqonchilik madaniyatining jaxondagi noyob obidalaridan biri.

Ma’lum bo’lishicha, Joytun qishlog’i uchta davriy qatlamdan iborat bo’lib, bu jarayon esa kishilarning uzoq zamonlar muqim tarzda o’troqlashib yashaganligidan guvohlik beradi. Bu yerda qazish usuli bilan ochilgan uy-joylari, hovli va xo’jalik binolari neolit davrida kishilarning me’morchilikda erishgan yutuqlaridan dalolat beradi. Binolar deyarli to’rtburchak shaklda bo’lib, qurilish materiallari sifatida tuxumsimon, silindr shaklidagi loy g’ishtlardan (guvala) foydalanilgan. Ammo kishilar o’z me’morchiligini rivojlantirish borasida qo’llanilgan «g’isht» shakllari doimiy takomillashtirib borilgan. Aslida qishloq dastlab bir necha uylardan tashkil topgan bo’lib, ularning har birining maydoni 25-30 m2 ni tashkil etgan. Ayrim uylar paxsadan qurilgan. Paxsa loyiga maydalangan somon qo’shilgan bo’lib, bu esa bino devorining mustahkamligini oshirgan.

Joytunning ilk neolit davri rejasi Masson tomonidan o’zgartirilgan

Joytun madaniyati rivojlanishi bosqichiga qarab 3 guruhga bo’lingan 1.Ilk bosqich 2.Rivojlangan bosqich 3.So’nggi bosqich

Joytun madanyatining ilk bosqichida topilgan manzilgohga tegishli ma’lumotlar. Joytun ilk bosqichiga oid manzilgoh 5,5 metr balandlikdagi tepalikdan iborat, 2,5 metr qalinlikda 5 ta madaniy qatlam aniqlangan. Manzilgohda kvadrat shaklidagi 30 ta uylar o'rganilgan. Uylar hajmi 60-70 sm. Hajmdagi gishtlar va paxsadan barpo qilingan. Xom gisht va paxsaga samon qoshilgan. Uylarning sathi va devorlari loysuvoq qilingan va oxra bilan bo'yalgan. Betartib qurilgan uylar yagona rejaga asoslangan: kichkina xona, o'rtasida ochoq joylashgan, xona atrofida xojalik xonalari va kichkina hovli mavjud. Uylarning hajmi 13-39 kv.m. ni tashkil etadi. Arxeolog olim V.M.Massoning taxminlariga ko'ra ularning har birida 5-6 nafar a'zolardan tashkil topgan oila istigomat qilgan. Hovlida joylashgan o'ralarda galla saqlangan.

1989 yilda qazilgan Joytundagi to'rtburchak g'ishtli uyning ichki qismi ko'rsatilgan. pechka, qo'shni platforma eshik va uyning tashqarisidagi "hovli" joylari.

Joytun madanyatining rivojlangan bosqichiga tegishli Qadimtepa manzilgohiga tegishli ma’lumotlar. Joytun madaniyatining rivojlangan bosqichiga oid qadimtepa yodgorligida olib borilgan qazishma ishlari davomida paxsadan qurilgan togri to'rtburchak uylar va xojalik maqsadlarida foydalanilgan yordamchi xonalarning o'rni ochib o'rganilgan. Uylarning har birida xojalik maqsadida foydalanilgan ochoq bo'lgan. Uylari ichki tomondan sathi ganch bilan suvoq qilinib, sirti ohaklangan va unda qizil oxra izlari ham uchraydi.

Joyitun madaniyati Janubiy Turkmanistondagi eng qadimgi dehqon va chorvador ajdodlarimizning madaniyatidir. Joyitun qishlog’idan hamda shu tipdagi ko’pgina yodgorlikdardan bu madaniyatli qabilalarning xo’jalik turmush faoliyatlari taraqqiyot darajasini belinlovcin ko’pgina boshqa topilmalar ham qo’lga kiritildi. Shlardan mehnat qurollari, turmush buyumlari hamda san’at namunalari qiziqarlidir. Joyitunliklar o’z mehnat qurollarini asosan turli tosh jismlaridan, ko’pincha esa chaqmoqtoshlardan hamda suyak va yog’ochlardan yasashganlar. Biroq suyak va yogoch qurol-aslahalar bizgacha juda kam yetib kelgan. Tosh topilmalari tarkibidan o’zaklar keng joy oladi.

Bunday tosh o’zaklardan turli hajmdagi, asosan pichoqsimon paraqalar ajratib olinib, ulardan qurol tig’lari yasashganlar. Tosh paraqalar Joyitun industriyasining asosiy komponenti hisoblanadi. Ibtidoiy joyitunliklar tosh paraqalaridan turli qurol-aslahalar yasashning yetuk ustalari bo’lganlar. Jumladan shu tipdagi yodgorliklardan topilgan qadamatosh o’roq tig’lari, turli shakldagi randalar, qirg’ichlar, arra tishli buyumlar, payrahasimon qurollar bundan guvohlik beradi. Ayniqsa, qadamatosh qurol qoldiqlari serob uchraydi. Bu tarzdagi tosh qurollar aslida o’roq tig’lari bo’lib, joyitunliklarda dehqonchilik kasbi yetakchi xo’jaliklardan bo’lganligini bildiradi. Yodgorlikllar zaminidan ko’pgina geometrik shakllardagi mikrolitlar topildi, ular o’rim-yig’im hamda turli narsalar kesuvchi asboblarning qadama tig’lari sifatida qo’llanilgan. Bu yerda geometrik shakldagi mikrolitlarning keng tarqalishi Joyitun madaniyatining muhim xususiyatlaridan hisoblanadi. Bunday qurollarning suyakdan yoki yog’ochdan dastalari bo’lgan. Kaspiy dengizi bo’yida joylashgan Jabal g’oridan shunga o’xshash qurol-aslaha qoldiqlari topilgan edi.

Hayvon haykalchasi va "konus" (ehtimol o'yinda hisoblagich sifatida ishlatiladi) dan yasalgan pishirilgan loy; 1993 yilda Joytun shahrida qazilgan

Joytun madaniyatining so'nggi bosqichiga oid Chagiltepa manzilgohiga tegishli ma‘lumotlar. Chagiltepa manzilgohi arxeologik jihatdan yaxshi o'rganilgan. Yodgorlikning 13 ta madaniy qatlamlari 6,5 metrni tashkil etadi. Manzilgohda 12 ta uyning o'rni ochib o'rganilgan. Imoratlar to'rtburchak gishtlardan barpo qilinib, uylarda kvadrat va to'rtburcha ochoqlar o'rin olgan. Uylarning sathi loysuvoq qilinib, ayrimlari bo'yalgan, ba'zan bo'yra to'shalgan. Umumiy hovlida xojalik xonalari va o'ralar ajralib turadi. Manzilgohning markaziy qismida nisbatan kattaroq o'lchamdagi imoratning o'rni aniqlangan. Uy qurilishi hiyla murakkab. Uy ichida joylashgan ochoq qarshisidagi devorda oqsuvoq ustiga qora va qizil boyoqlarda geometrik bezaklar, qoplon va boshqa bir o'tlovchi hayvon va darah tasvirlari chizilgan. Unda uy- ro'zgor buyumlari uchramaydi, aksincha, ko'plab loydan yasalgan antropomorf va zoomorf haykalchalari, kam sonli ayol haykalchalari topilgan. Tadqiqotchi olimlarning hisobariga ko'ra imorat manzilgohda yashagan barcha a'zolarni sigdirishi mumkin ekan. Bu imorat shubhasiz qadimgi dehqon jamoasining ibodatxonasi bo'lgan. Unda shuningdek, echki tasviridagi haykalchalar, tosh va suyak, chiganoqlar, xususan, hind okeanida uchraydiganlaridan ishlangan munchoq ham topilgan.

Ibtidoiy qurollarning funksiyalarini aniqlashda olimlarimiz katta yutuqlarga erishdilar. Xullas, Joyitun madaniyati tosh industriyasining muhim xususiyati qurollarning paraqalardan ishlab chiqarilishidadir. Ammo bu yerda tosh parchalaridan (otshep) yasalgan qurollar ham uchraydi va ikkinchi bor, ya’ni qayta o’kirlanmagan qirrali paraqalardan ham kesuvchi asbob sifatida foydalanilgan. Joyitun tipidagi yodgorliklardan topilgan tosh randalar burg’ular va shu kabi ko’pgina qurol turlari boshqa qo’shni territoriyalardan topilgan arxeologik komplekslardan katta farq qilmaydi. Joyitunliklar silliqlash usuli bilan boltalar dyasashni bilganlar. Jumladan, bu yerdan topil¬gan teshasimon va bolta qurollar bundan dalolat be¬radi. S. A. Semyonovning tajribalari natijalariga ko’ra, yumshoqroq toshdan silliqlanib, yasaladigan bitta tosh bolta uchun 2,5—3 soat vaqt va shunday usulda nefritdan tayyorlanadigan bitta bolta uchun 10—15 soat vaqt sarflanadi. Demak, joyitunliklarning ish faoliyatini hisobga olganda, oddiy qurollarni ishlab chnqarish uchun uncha ko’p vaqt talab qilinmagan. Yodgorlik zami¬nidan topilgan palaxmon toshlari, keli, ya’ni o’g’ir hamda oddiy qo’l yorg’uchoq asboblar ham joyitunliklar turmushida keng qo’llanilgan ekan.

Joytun qishloqlari zaminidan topilgan tosh buyumlarning 37 % i va Chag’allitepada esa 31 % i o’roq qadama tig’lari tashkil qiladi. Bu har bir xonadon a’zolari deyarli shunday asboblar bilan ta’minlanganligidan guvohlik beradi. Masalan, Joyitun 30 ta oiladan tashkil topgan qishloqdan iborat bo’lib har bir uy xonasidan o’roq qadama tig’lari, Chag’allitepadagi bunday uylarning ko’pidan esa o’roq, yorg’uchoq keli dastalari kabi asboblar topildi. Joyitun madaniyati qabilalari bug’doy, arpa kabi boshoqli don ekinlarini bilganlar. Masalan, Cho’pontepa, Bami, Chag’allitepalardan shunday don qoldiqlari alomati topildi. Bu dehqonlar dastlab boshog’i ikki qator donli arpa bilan tanish bo’lganlar. Aslida madaniylashtirilgan olti qator donli arpa ham mana shu ikki dator donli arpa navidan kelib chiqqan. Ikki qatorli donga ega bo’lgan arpa navi yomg’ir suvi bila sug’oriladigan yoki selob toshqin suvli yerlarda ko’proq ekilgan

Joyitun madaniyatining vujudga kelishida mahalliy mezolit Kaspiy bo’yi ovchi va terimchi qabilalarining ta’siri kuchliroq bo’lib, ularni joyitunliklarning o’tmish ajdodlari deb hisoblash xato bo’lmaydi. To’g’ri, Kaspiy bo’yi mezolitini Joyitun madaniyatining tashkil topishida birdan-bir manba bo’lgan deb qat’iy aytib bo’lmaydi. Yuqorida qayd qilganimizdek, bu madaniyatning tashkil topishida boshqa qo’shni mezolit va neolit jamoalarining ham ma’lum ishtiroki bo’lishi ehtimoldan uzoq emas. Joyitun qadimgi dehqonchilik madaniyati taraqqiyotini O’rta Osiyoning kelgusi tarixiy bosqichlarida, ya’ni eneo¬lit va bronza davri yodgorliklarida yaqqol ko’ramiz. Joyitun madaniyatining kelgusi avlodlari miloddan avvalgi IV minginchi yillarga kelib, bu yerda o’ziga xos yuqori madaniyatli eneolit qadimgi dehqonchilik xo’jaligini vujudga keltirdi.

Foydalanilgan adabiyotlar: Жўрақулов М.Ж. Ўрта Осиё урбонизацияси тарихи. Самарқанд.: СамДУ. 2008 Жўрақулов М.Ж. Ўрта Осиё ибтидоий археологияси. Т.: “Ўқитувчи”. 1984. Исомиддинов М.Сополга битилган тарих. Т.: “Фан”. 1993. Кабиров Ж.,Сагдуллаев А.С. Куфтин Б.А.Ўрта Осиё археологияси // Тошкент: «Ўқитувчи», 1990. Полевой отчёт о работе XIX отряда ЮТАКЭ по изучению культуры первобытных оседлоземледельческих поселений эпохи меди и бронзы в 1952 г. // Тр. ЮТАКЭ, Т. VII. -Ашхабад, 1956.

O'xshashlar

Koreya madaniyati

Misr madaniyati

Hindiston madaniyati

Chust madaniyati

Sarazm madaniyati