Koordinatsion birikmalar kimyosi. Kimyoviy bog’lanish nazariyasining yaratilishi - Kimyo - Slaydlar

Koordinatsion birikmalar kimyosi. Kimyoviy bog’lanish nazariyasining yaratilishi

Yuklangan vaqt:

14.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

977.5244140625 KB

Ko'chirib olish

Koordinasion birikmalar kimyosi. Kimyoviy bog’lanish nazariyasining yaratilishi Reja: 1. Koordinasion birikmalar kimyosi 2.Kimyoviy bog’lanish nazariyasining yaratilishi.

Vеrnеr koordinatsion nazariyasi asosidagi K 2 [PtCl 6 ] (IV) komplеks birikmasining tuzilishi.

Aqliy hujum metodi 1.Koordinasion birikmalar kimyosi bo’yicha kimning nazariyasini bilasiz? 2.Koordinasion birikmalar kimyosi bo’yicha O’zbekistonda qaysi olimlar ish olib borishgan? 3. Koordinasion birikmalar hosil bo’lishiga sababchi kuchlar nima?

 Vaqt о‘tishi bilan yuqori tartibdagi birikmalarning soni ko’payib bordi. Keyinchalik, yuqori tartibli birikmalarning nisbatan barqarorlari kompleks (koordinatsion) birikmalar deb ataladi. Tasser 1798 yilda birinchi bо‘lib kompleks birikma (CoCl 3 · 6NH 3 ) ni hosil qildi.  Kompleks birikmalarni о‘rganish shuni kо‘rsatdiki, kompleks hosil bо‘lish hodisasi ayrim elementlardagina uchramasdan, balki D.I.Mendeleyev davriy sistemasining kо‘pchilik elementlariga xos bо‘lgan hodisadir.  Тошпўлатов Ю.Т., Исҳоқов Ш.С. Анорганик кимё. Т.: Ўқитувчи. 1992. 31-бет

A.Verner nazariyasi. 1893 yilda A.Verner kompleks birikmalarning tuzilishi haqida yangi nazariya yaratdi. Bu nazariya quyidagi uch banddan iborat :  ayrim elementlar о‘zining asosiy valentliklaridan tashqari, yana qо‘shimcha valentlik namoyon qila oladi;  har qaysi element о‘zining asosiy va qо‘shimcha valentligini tо‘yintirishga intiladi;  markaziy atomning qо‘shimcha valentligi fazoda ma’lum yо‘nalishga ega bо‘ladi. A.Verner nazariyasi koordinatsion nazariya deb ataladi. Vernerning fikricha birinchi tartibdagi birikmalar asosiy valentlik hisobiga, koordinatsion birikmalar esa qо‘shimcha valentlik hisobiga hosil bо‘ladi. Koordinatsion birikmadagi markaziy atom bilan bevosita birikkan ligandlar orasidagi barcha bog‘lanishlar soni markaziy atomning koordinatsion soni deb ataladi. Koordinatsion birikmada markaziy atom bilan ligandlar orasidagi barcha bog‘lanishlar bir xil kuchga ega bо‘ladi .

 Bu fikr tо‘g‘ri ekanligi keyinchalik boshqa tadqiqotlar asosida tasdiqlandi. Yana shuni ham aytib о‘tamizki, A.Verner nazariyasining yaratilishidan ilgari kimyo sohasida S.Arreniusning elektrokimyoviy nazariyasi, Y.Vant – Goff hamda Le Belning stereokimyoviy tasavvurlari, D.I.Mendeleyevning kimyoviy elementlar davriy sistemasi kashf etilgan edi

oksidlanish darajasi I II III IV V VI VII VIII Qo’shimchasi а о и е ан он ин ен

 1893 yili anorganik kimyo jurnalining 3 sonida shvetsariyalik olim A. Verner(1866-1919 yy.) "Anorganik moddalarning tuzilishi haqida" nomli maqolasini e’lon qildi. Bu maqolada u kompleks birikmalar haqida original g’oyalar va butunlay yangi tushunchalarni e’lon qildi. Bu davrga kelib koordinatsion birikmalar nazariyasi yaratilishining asosiy manbai va turtki bo’lgan fan yutuqlari quyidagilar hisoblanadi:  1. Organik kimyodagi stereokimyoviy tushunchalarning aniqlanishi;  2. S.Arreniusning elektrolitik dissotsilanish nazariyasi kimyoda tasdiqlandi;  3. Moyillik va uning o’lchami haqidagi ta’limot rivojlandi  4. Co, Pt, Cr, Ir, Cu, Ni, Fe va boshqa metallarning kompleks birikmalari kimyosi haqida juda katta ma’lumotlar ularning tarkibi va tuzilishi orasidagi bog’liqlik haqida tushuncha berdi.

 1827 yildа dаniyalik dоrishunоs Sеyzе hоsil qilgаn sаriq rаngli K[Pt(C 2 H 4 )Cl 3 ] vа pushti rаngli [Pt 2 (C 2 H 4 ) 2 Cl 4 ] birikmаlаr kirаdi. Sеyzе suyultirilgan xlorid kislota eritmasidagi K 2 [PtCl 4 ] ga etilen ta’sir ettirib, bu moddalarni hosil qilishga muvaffaq bo’ldi. Sеyzе tuzlarini tuzilishini 1951 yilda Dyuar aniqladi.  Kаlоmеl (Hg 2 Cl 2 ) vа bir vаlеntli simоbning bоshqа birikmаlаridа ikkitа mеtаll оrаsidа kimyoviy bog’lаnish bоrligi ХХ аsr ning bоshlаridа аniq bo’ldi. Kеyingi 25-30 yil mоbаynidа tаrkibidа mеtаll-mеtаll yog’lаnish mаvjud bo’lgаn ko’p nеgizli kооrdinаsiоn birikmаlаr-k l а s t е r l а r kimyosi kеng rivоjlаndi.  L.А.Chugаеv 1906 yildа tаrkibidа bеsh vа оlti а’zоli halqalаri bo’lgаn kооrdinаsiоn birikmаlаr eng bаrqаrоr bo’ladi, dеgаn qоidаni tа’riflаdi.

 Vernerning koordinatsion nazariyasidagi asosiy va qo’shimcha valentliklar tabiatini aniqlashda L.Poling hamda N.Sidjvikning aytgan fikrlari muhim ahamiyatga ega ekanligini aytish mumkin. N. Sidjvik kompleks birikmalardagi markaziy atom bilan ligandlar orasida donor-aktseptor o’zaro ta’sir bog’lanishni hosil qiladi degan fikrga keladi. Kompleks birikmalardagi kimyoviy bog’lanishni kvant-mexanik talqin qilish ham komplekslarning donor-akseptor mexanizm bo’yicha hosil bo’lishi va valent bog’lanishlar metodi asosida ularning tuzilishi va xossalarini yaxshi tasvirlaydi.

 A. Vernerning tarixiy xizmatlari shundaki, u Ya. Vant-Goff va A. Le- Belning organik birikmalarning tuzilishi haqidagi nazariyasini koordinatsion kimyoda qo’llab, kompleks birikmalarning fazoviy tuzilishini o’rganuvchi - stereokimyoni yaratdi. Shu nazariyaga ko’ra kompleks birikmalarning izomeriyasini tushuntirdi. Bu ishlarning barchasi Blomstrand- Iergensenlarning zanjirli nazariyasini chipakka chiqardi. Uning yutuqlari butun olimlar tomonidan tan olinib, 1913 yili Nobel mukofoti laureati bo’ldi. 1922 yili P. Sherrer birinchi bo’lib K 2 [PtCl 6 ] va [Ni(NO 3 ) 6 ]Cl 2 kompleks birikmalarining kristall strukturasi rasmini olib, A. Vernerning stereokimyoviy nazariyasi to’g’riligini tasdiqladi.  P.L.Soni, Vandna Soni, Coordination Chemistry, United Kingdom, 2012, 144

 Rossiyada A. Vernerning nazariyasini qabul qilib, rivojlantirgan olim L.A. Chugaev (1873-1922 yy.) hisoblanadi. U 1906 yili "Kompleks birikmalar sohasidagi tadqiqotlar" nomli doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. L.A. CHugaev yaratgan kompleks birikmalar maktabi ikkiga bo’linib, Leningradda A.A. Grinberg, Moskvada I.I. Chernyaev o’z yo’nalishlarini rivojlantirdilar. A.A. Grinberg (1898-1966 yy.) asosan kompleks birikmalar sohasida ishlagan. Pt(II), Pt(IV) ionlari komplekslarining stereokimyosini o’rganib, ularda oksidlanish potentsiali mexanizmini isbotladi. 1926 yili I.I. Chernyaev (1893-1966 yy.) bilan hamkorlikda trans-ta’sir qonuniyatini yaratishda hissa qo’shgan. I.I. CHernyaevning fikricha, kompleks birikmalarning ichki sferasidagi ligand o’ziga nisbatan trans-o’rinbosarga ta’sir etadi

 Koordinatsion birikma shunday birikmaki, uning molekulasi yoki ioni markaziy ion yoki atomga ega bо‘lib, buni bir necha ion yoxud molekulalar, ya’ni ligandlar qurshab turadi.  Hozirgacha koordinatsion birikmalarga aniq ta’rif berilmagan. Akademik Y.N.Kukushkin kompleks birikmalarga quyidagi ta’rifni berdi : «Kompleks birikma deganda kristall holatda bо‘lmasin, eritmada bо‘lmasin, tarkibida ligandlar bilan qurshalgan markaziy atomi mavjud birikmalarni tushunmoq kerak».  Koordinatsion birikmalar hosil qilish uchun birikish, almashinish, oksidlanish – qaytarilish reaksiyalaridan foydalaniladi.  1916-1922 yillarda nеmis olimlari Kossеl va Magnuslar komplеks birikmalarning hosil bo’lishini tushuntirish uchun o’zlari yaratgan ion bog’lanish nazariyаsidan foydalandilar.

 A. Vernerning fikricha, kompleks birikmalar ikki sferadan tarkib topgan: Olim haligacha fanda ma’lum bo’lmagan koordinatsion son haqida tushuncha kiritdi. A. Verner ta’kidlaydiki, oddiy birikmalar uchun valentlik qanday katta ma’noga ega bo’lsa, kompleks birikmalar uchun koordinatsion son ham xuddi shunday ahamiyat kasb etadi. Uning yana bir muhim kashfiyoti-kompleks birikmalarning fazoviy tuzilishi haqidagi g’oyasidir. O’z nazariyasini asoslash uchun Verner kimyoviy va fizikaviy tadqiqot usullarini birga olib borishni qo’lladi. A. Miolati bilan birga kompleks birikmalarning elektr o’tkazuvchanligini o’lchash usuli bilan uning tashqi sferasidagi ionlar sonini aniqlash mumkinligini isbotladilar: 1. Kompleks birikmalarning ichki sferasi - noelektrolit ya’ni elektr tokini o’tkazmaydi. 2. Kompleks birikmalar eritmalarining elektr o’tkazuvchanligi ularning ionlarga dissotsilanishi bilan belgilanadi

O’zbekistonda kompleks birikmalar kimyosi ilmiy izlanish ishlari 1930 yillarda ToshDUning anorganik kimyo kafedrasida boshlandi. Dastlab bu sohada Pozner E.I., Asomov K.A., Fayziev M.K., keyinchalik Shamsiev A.Sh., Raximov X.R., Muftaxov A.G., Nigay K.G., Timoxina N.I. kabi olimlar samarali ishlab, o’zbek kimyogar olimlarining o’ziga xos yo’nalishini yaratishda hissalarini qo’shdilar. 1943 yilda O’zbekistonda Fanlar akademiyasi tashkil etildi, uning qoshidagi Kimyo instituti (hozirgi umumiy va anorganik kimyo instituti)da bu ishlar rivojlandi (akad. N.A. Parpiev maktabi). ToshFarMIda prof. M.A. Azizov rahbarligidagi ilmiy yo’nalish shakllantirildi, bular koordinatsion birikmalar kimyosining kompleks rivojlanishiga munosib hissalarini qo’shdilar. Azizov M.A. kamqonlik kasalligiga qarshi "koamid", "ferramid" preparatlarini yaratdi va hozirgacha ular dori-darmon sifatida ishlatilmoqda. Akad. N.A. Parpiev Olmaliqdagi o’tga chidamli va yuqori haroratda suyuqlanadigan metallar kombinatida volfram, vanadiy, reniy kabi elementlarni sof xolda ajratishning sanoat usulini joriy qildi.

O'xshashlar

Kompleks birikmalar. Vernerning koordinatsion nazariyasi. Koordinatsion nazariyaning holatlari

XX asr kimyosining xarakterli belgilari va XXI asr kimyosining rivojlanishi

Kimyoviy bog’lanish va molekulalarning tuzilishi dars ishlanma

Koordinatsion birikmalarni nomlash

Polimerlarning sintezida neft fraktsiyalaridan monomerlar olishda foydalanishning kimyoviy reaktsiyalari turlari