Bosh sahifa
Slaydlar
Kimyo
Kompleks birikmalar. Vernerning koordinatsion nazariyasi. Koordinatsion nazariyaning holatlari
Kompleks birikmalar. Vernerning koordinatsion nazariyasi. Koordinatsion nazariyaning holatlari
Yuklangan vaqt:
23.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
536.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Kompleks birikma hosil qiluvchilarning koordinatsion sonlari
Koordinatsion birikmalar kimyosi. Kimyoviy bog’lanish nazariyasining yaratilishi
Koordinatsion birikmalarni nomlash
Kompleks birikmalar reaksion qobiliyati. Ligandlarning almashinish reaksiyalari
Kompleks birikmalarning sinflanishi Akvokomplekslar ularning ionlanishi
![ Koordinatsion birikmalar hosil qilish uchun birikish, almashinish, oksidlanish Koordinatsion birikmalar hosil qilish uchun birikish, almashinish, oksidlanish – qaytarilish reaksiyalaridan foydalaniladi.– qaytarilish reaksiyalaridan foydalaniladi. Hosil qilingan koordinatsion birikmani reaksion aralashmadan ajratib olish Hosil qilingan koordinatsion birikmani reaksion aralashmadan ajratib olish ham katta ahamiyatga ega. Buning uchun : 1) erituvchini bug‘latib ham katta ahamiyatga ega. Buning uchun : 1) erituvchini bug‘latib konsentrlangan reaksion aralashma hosil qilib, uni muz va tuz aralashmasi konsentrlangan reaksion aralashma hosil qilib, uni muz va tuz aralashmasi bilan sovutib yoki unga shu moddaning kichik kristallarini tashlab, bilan sovutib yoki unga shu moddaning kichik kristallarini tashlab, koordinatsion birikmanikristallga koordinatsion birikmanikristallga оо ‘tkazishdan ; 2) reaksion aralashmaga ‘tkazishdan ; 2) reaksion aralashmaga koordinatsion birikmani eritmaydigan, lekin koordinatsion birikmaning hosil koordinatsion birikmani eritmaydigan, lekin koordinatsion birikmaning hosil bb оо ‘lishida ishtirok etgan erituvchi bilan yaxshi aralashadigan boshqa biror ‘lishida ishtirok etgan erituvchi bilan yaxshi aralashadigan boshqa biror erituvchidan oz – oz qerituvchidan oz – oz q оо ‘sha borib ch‘sha borib ch оо ‘ktirishdan ekstraksiya usulidan ‘ktirishdan ekstraksiya usulidan foydalaniladi. Ba’zi kompleks birikma juda tez hosil bfoydalaniladi. Ba’zi kompleks birikma juda tez hosil b оо ‘ladi. Masalan, CuSO4 ‘ladi. Masalan, CuSO4 eritmasiga NH4OH eritmasi q eritmasiga NH4OH eritmasi q оо ‘shilishi bilanoq t‘shilishi bilanoq t оо ‘q k‘q k оо ‘k tusli kompleks [Cu ‘k tusli kompleks [Cu (NH3)4] SO4 hosil b(NH3)4] SO4 hosil b оо ‘ladi. Reaksion aralashmaga etil spirt qushib, bu ‘ladi. Reaksion aralashmaga etil spirt qushib, bu koordinatsion birikmani kristall holida ajratib olish mumkin. Bu birikmada koordinatsion birikmani kristall holida ajratib olish mumkin. Bu birikmada Cu2+ markaziy ion, NH3 molekulalari esa liganddir. Lekin ba’zan Cu2+ markaziy ion, NH3 molekulalari esa liganddir. Lekin ba’zan koordinatsion birikma hosil qilish uchun tajribani uzoq vaqt ma’lum koordinatsion birikma hosil qilish uchun tajribani uzoq vaqt ma’lum sharoitda olib borishga tsharoitda olib borishga t оо ‘g‘ri keladi. Ba’zan, bir koordinatsion birikma hosil ‘g‘ri keladi. Ba’zan, bir koordinatsion birikma hosil qilish uchun avval shu elementning boshqa koordinatsion birikmasini olib, qilish uchun avval shu elementning boshqa koordinatsion birikmasini olib, ss оо ‘ngra u bilan tegishli reaksiyalarni ‘ngra u bilan tegishli reaksiyalarni оо ‘tkazish natijasida m‘tkazish natijasida m оо ‘ljallangan ‘ljallangan birikma hosil qilinadi. Masalan, K3 [Rh (C2O4)3 ] tarkibli koordinatsion birikma hosil qilinadi. Masalan, K3 [Rh (C2O4)3 ] tarkibli koordinatsion birikma olish uchun K2 [RnCl6] ning suvdagi eritmasini K2C2O4 eritmasi birikma olish uchun K2 [RnCl6] ning suvdagi eritmasini K2C2O4 eritmasi bilan 1000S da 2 soat qizdirishga tbilan 1000S da 2 soat qizdirishga t оо ‘g‘ri keladi.‘g‘ri keladi.](/data/documents/b54a9c76-8209-4407-9937-d4e271cdd9fc/page-3.png)
![Koordinatsion birikma xillari.Koordinatsion birikma xillari. Biz koordinatsion birikmalarni kation, anion va neytral Biz koordinatsion birikmalarni kation, anion va neytral koordinatsion birikmalar deb uch sinfga bkoordinatsion birikmalar deb uch sinfga b оо ‘lgan edik. Lekin ‘lgan edik. Lekin Verner nazariyasi yaratilgan davrda barcha koordinatsion Verner nazariyasi yaratilgan davrda barcha koordinatsion birikmalarni ularning hosil bbirikmalarni ularning hosil b оо ‘lish sxemasiga qarab quyidagi ‘lish sxemasiga qarab quyidagi ikkita katta sinfga b ikkita katta sinfga b оо ‘lingan : a) biriktirib olish ‘lingan : a) biriktirib olish mahsulotlari, b) singdirilish mahsulotlari. Masalan, agar BF3 mahsulotlari, b) singdirilish mahsulotlari. Masalan, agar BF3 ga HF q ga HF q оо ‘shilsa, biriktirib olish mahsuloti hosil b‘shilsa, biriktirib olish mahsuloti hosil b оо ‘ladi :‘ladi : BF3 + HF → H [BF4]BF3 + HF → H [BF4] Bu reaksiyada F- ioni ichki qavatda qoladi. Bu reaksiyada F- ioni ichki qavatda qoladi. Singdirilish mahsulotlari : mis xloridga ammiak Singdirilish mahsulotlari : mis xloridga ammiak qq оо ‘shilganida mis bilan ikkita xlor orasiga 4NH3 g‘shilganida mis bilan ikkita xlor orasiga 4NH3 g оо ‘yo ‘yo «pona» b«pona» b оо ‘lib joylashadi :‘lib joylashadi : CuCl2 + 4NH3 → [Cu(NH)3] Cl2CuCl2 + 4NH3 → [Cu(NH)3] Cl2 Reaksiya natijasida xlor ionlari mis ionidan Reaksiya natijasida xlor ionlari mis ionidan uzoqlashib, koordinatsion birikmaning sirtqi sferasiga uzoqlashib, koordinatsion birikmaning sirtqi sferasiga оо ‘tadi.‘tadi.](/data/documents/b54a9c76-8209-4407-9937-d4e271cdd9fc/page-9.png)
![ 3. Atsidokomplekslar. Ligandlari kislota qoldiqlaridan 3. Atsidokomplekslar. Ligandlari kislota qoldiqlaridan iborat koordinatsion birikmalar atsidokomplekslar deb iborat koordinatsion birikmalar atsidokomplekslar deb ataladi.ataladi. Masalan, K4[Fe(CN)6]: atsidokomplekslarda bir Masalan, K4[Fe(CN)6]: atsidokomplekslarda bir nechta xil kislota qoldig‘i ham bnechta xil kislota qoldig‘i ham b оо ‘lishi mumkin. ‘lishi mumkin. Masalan, K2[Pt(NO2)4 Br2].Masalan, K2[Pt(NO2)4 Br2]. QQ оо ‘shaloq tuzlar ham atsidokomplekslar jumlasiga ‘shaloq tuzlar ham atsidokomplekslar jumlasiga kiradi. Qkiradi. Q оо ‘shaloq tuzlar bilan haqiqiy koordinatsion ‘shaloq tuzlar bilan haqiqiy koordinatsion birikmalar orasidagi ayirma shundaki, qbirikmalar orasidagi ayirma shundaki, q оо ‘shaloq tuz ‘shaloq tuz suvda eritilganda suvda eritilganda оо ‘z tarkibidagi ionlari parchalanib ‘z tarkibidagi ionlari parchalanib ketadi. Masalan, karnallit KCl · MgCl2 · 6H2O ni ketadi. Masalan, karnallit KCl · MgCl2 · 6H2O ni K[MgCl3] tarkibli koordinatsion birikma deb qarash K[MgCl3] tarkibli koordinatsion birikma deb qarash mumkin. Agar bu modda barqaror koordinatsion mumkin. Agar bu modda barqaror koordinatsion birikma bbirikma b оо ‘lganida edi, eritmada K+ va MgCl3- ‘lganida edi, eritmada K+ va MgCl3- ionlariga parchalanardi, vaholanki, karnallit suvda ionlariga parchalanardi, vaholanki, karnallit suvda eritilganda K+, Mg+2 va Cl – ionlarini hosil qiladi.eritilganda K+, Mg+2 va Cl – ionlarini hosil qiladi.](/data/documents/b54a9c76-8209-4407-9937-d4e271cdd9fc/page-12.png)
![Koordinatsion birikmalar sinflari.Koordinatsion birikmalar sinflari. Xozirda koordinatsion birikmalar tXozirda koordinatsion birikmalar t оо ‘rt sinfga b‘rt sinfga b оо ‘linadi.‘linadi. A.A. Molekulyar monodentat ligandli koordinatsion birikmalar.Molekulyar monodentat ligandli koordinatsion birikmalar. Bular Bular jumlasiga ammiakatlar, gidratlar hamda metall karbonillar kiradi. jumlasiga ammiakatlar, gidratlar hamda metall karbonillar kiradi. Masalan, [Cu (NH3)4] SO4, [Al (H2O)6] Cl3, [Ni (CO)4], [Co2 (CO)8].Masalan, [Cu (NH3)4] SO4, [Al (H2O)6] Cl3, [Ni (CO)4], [Co2 (CO)8]. B. B. Ion ligandli koordinatsion birikmalar.Ion ligandli koordinatsion birikmalar. Bularga ligandlari kislota Bularga ligandlari kislota qoldig‘idan iborat atsidokomplekslar kiradi. Masalan : Na3 [AlF 6], qoldig‘idan iborat atsidokomplekslar kiradi. Masalan : Na3 [AlF 6], Na2 [HgI4], Na2 [PdBr4], K4 [Fe (CN) 6], K2 [BeF4] va hokazolar. Na2 [HgI4], Na2 [PdBr4], K4 [Fe (CN) 6], K2 [BeF4] va hokazolar. Okso – va gidroksokoordinatsion birikmalar ham shu sinfga kiradi.Okso – va gidroksokoordinatsion birikmalar ham shu sinfga kiradi. S. S. Siklik koordinatsion birikmalar Siklik koordinatsion birikmalar tarkibida bidentat va polidentat tarkibida bidentat va polidentat ligandlar bligandlar b оо ‘lishi mumkin. Masalan : [Co[NH2 (CH2)2 NH2]3] Cl3, [Co ‘lishi mumkin. Masalan : [Co[NH2 (CH2)2 NH2]3] Cl3, [Co (asas)3] va hokazo. Agar [Co (NH3)6] Cl3 tarkibidagi 6 ta NH3 ni (asas)3] va hokazo. Agar [Co (NH3)6] Cl3 tarkibidagi 6 ta NH3 ni uchta etilendiamin molekulasiga aralashtirilsa [CoEn3] Cl3 hosil uchta etilendiamin molekulasiga aralashtirilsa [CoEn3] Cl3 hosil bb оо ‘ladi. Bunda har qaysi etilendiamin molekulasi metall bilan ikkita ‘ladi. Bunda har qaysi etilendiamin molekulasi metall bilan ikkita σσ – bog‘ orqali birikadi. Natijada uchta besh a’zoli halqaga ega b– bog‘ orqali birikadi. Natijada uchta besh a’zoli halqaga ega b оо ‘lgan ‘lgan kompleks hosil bkompleks hosil b оо ‘ladi. (asas – atsetilatseton – O = C (CH3) – CH = C ‘ladi. (asas – atsetilatseton – O = C (CH3) – CH = C (CH3) – O – anioni ham 5 a’zoli halqa hosil qiladi, unda fragmentidan (CH3) – O – anioni ham 5 a’zoli halqa hosil qiladi, unda fragmentidan uchtasi markaziy atom atrofida koordinatsiya holatida buchtasi markaziy atom atrofida koordinatsiya holatida b оо ‘ladi. ‘ladi. Bunday birikmalar x ye l a t k o o r d i n a s i o n b i r i k m a l a r Bunday birikmalar x ye l a t k o o r d i n a s i o n b i r i k m a l a r deb ataladi.deb ataladi.](/data/documents/b54a9c76-8209-4407-9937-d4e271cdd9fc/page-13.png)
![ Ikkinchi misol tariqasida ichki koordinatsion birikmalarni Ikkinchi misol tariqasida ichki koordinatsion birikmalarni kk оо ‘rsatish mumkin. Agar polidentat ligandning bir atomi ‘rsatish mumkin. Agar polidentat ligandning bir atomi markaziy atom bilan kovalent (ba’zan ionli) tarzda birikib, markaziy atom bilan kovalent (ba’zan ionli) tarzda birikib, ligandning ikkinchi atomi donor – akseptor mexanizm ligandning ikkinchi atomi donor – akseptor mexanizm bb оо ‘yicha markaziy atom bilan birikkan b‘yicha markaziy atom bilan birikkan b оо ‘lsa, hosil ‘lsa, hosil bb оо ‘lgan holatni ― i ch k i k o o r d i n a s i o n b i r i k m a ‘lgan holatni ― i ch k i k o o r d i n a s i o n b i r i k m a deb ataladi. Masalan, glitsin nomli aminokislota mis sulfat deb ataladi. Masalan, glitsin nomli aminokislota mis sulfat bilan reaksiyaga kirishganida misning ichki kompleks bilan reaksiyaga kirishganida misning ichki kompleks birikmasi hosil bbirikmasi hosil b оо ‘ladi :‘ladi : 2NH2 CH2 COOH + CuSO4 → H2SO4 + [Cu (NH2CH2 COO)2 ] 2NH2 CH2 COOH + CuSO4 → H2SO4 + [Cu (NH2CH2 COO)2 ] bis bis (glitsinato) mis (II)(glitsinato) mis (II) Kompleksonlar, sendvich va Kompleksonlar, sendvich va ππ – komplekslar ham shu sinfga – komplekslar ham shu sinfga kiradi.kiradi. Etilendiamintetraatsetat kislotaning ioni polidentat Etilendiamintetraatsetat kislotaning ioni polidentat ligandlar jumlasiga kiradi.ligandlar jumlasiga kiradi.](/data/documents/b54a9c76-8209-4407-9937-d4e271cdd9fc/page-14.png)
![ D. D. Sendvich birikmalar.Sendvich birikmalar. 1951 yilda ferrotsen [Fe (C5H5)2] sintez 1951 yilda ferrotsen [Fe (C5H5)2] sintez qilindi. Keyinchalik uning sendvich (buterbrod) tuzilishga ega ekanligi qilindi. Keyinchalik uning sendvich (buterbrod) tuzilishga ega ekanligi isbotlandi. Uning tarkibida temir ioni ikkita siklopentadiyenil ioni isbotlandi. Uning tarkibida temir ioni ikkita siklopentadiyenil ioni C5H5 bilan birikkan. Uning tuzini aniqlagan E. Fisher va J. Uilkonson C5H5 bilan birikkan. Uning tuzini aniqlagan E. Fisher va J. Uilkonson nobel mukofotini olishga sazovor bnobel mukofotini olishga sazovor b оо ‘ldilar. Ferrotsenning tuzilishi ‘ldilar. Ferrotsenning tuzilishi quyidagicha. Unda temirning koordinatsion soni 6 ga teng.quyidagicha. Unda temirning koordinatsion soni 6 ga teng. Ferrotsendagi temir Ferrotsendagi temir оо ‘rnini boshqa metall, masalan, nikel egallashi ‘rnini boshqa metall, masalan, nikel egallashi mumkin, u holda nikelotsen [Ni (C5H5)2] hosil bmumkin, u holda nikelotsen [Ni (C5H5)2] hosil b оо ‘ladi. Bundan ‘ladi. Bundan tashqari ferrotsenning siklopentadiyenil halqalari ham almashinish tashqari ferrotsenning siklopentadiyenil halqalari ham almashinish reaksiyalariga kirishadi. Bu sinfga yana dibenzolxrom [Cr (C6H6)2] ni reaksiyalariga kirishadi. Bu sinfga yana dibenzolxrom [Cr (C6H6)2] ni ham kiritish mumkin.ham kiritish mumkin. Oraliq d – metallar bilan hosil qilingan karbotsiklik birikmalar qatorida Oraliq d – metallar bilan hosil qilingan karbotsiklik birikmalar qatorida dibenzolxrom muhim dibenzolxrom muhim оо ‘rin tutadi. U 1919 yilda sintez qilingan b‘rin tutadi. U 1919 yilda sintez qilingan b оо ‘lsa – ‘lsa – da, uning tuzilishi faqat 1954 yilda aniqlandi. Xayn xrom (III) xlorid da, uning tuzilishi faqat 1954 yilda aniqlandi. Xayn xrom (III) xlorid bilan C6H5 Mg Br orasidagi reaksiyani amalga oshirib, xromning bir bilan C6H5 Mg Br orasidagi reaksiyani amalga oshirib, xromning bir qancha birikmalarini olishga muvaffaq bqancha birikmalarini olishga muvaffaq b оо ‘ldi. Bu birikmalar tarkibida ‘ldi. Bu birikmalar tarkibida xrom bilan sendvich tarzida birikkan benzol C6H6 yoki denifil C6H5 xrom bilan sendvich tarzida birikkan benzol C6H6 yoki denifil C6H5 ― C6H5 molekuklalari borligi aniqlandi. Keyinchalik dibenzolxrom ― C6H5 molekuklalari borligi aniqlandi. Keyinchalik dibenzolxrom metall galogenidiga aromatik uglevodorodlarni Al kukuni va AlCl3 metall galogenidiga aromatik uglevodorodlarni Al kukuni va AlCl3 ishtirokida bevosita ta’sir ettirish orqali hosil qilinadigan bishtirokida bevosita ta’sir ettirish orqali hosil qilinadigan b оо ‘ldi.‘ldi.](/data/documents/b54a9c76-8209-4407-9937-d4e271cdd9fc/page-15.png)
