XIX asr oxiri XX asr boshidagi iqtisodiy nazariyalar - Iqtisodiyot - Slaydlar

XIX asr oxiri XX asr boshidagi iqtisodiy nazariyalar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

339.5 KB

Ko'chirib olish

XIX asr oxiri XX asr boshidagi iqtisodiy nazariyalar

MARJINALIZM VA YANGI KLASSIK VAZIYAT  XIX asrning 70-yillariga kelib klassik siyosiy iqtisod o‘rniga marjinalizm  iqtisodiy nazariyasi vujudga keldi. Iqtisodiy fan taraqqiyotida katta o‘zgarish yuz  berdi. O‘sha davrda xo‘jalik jarayonlarini tahlil qilishga yangicha yondashuv asosini  solgan (bir-biridan mustaqil holda) uch iqtisodchining asarlari birdaniga kelib chiqdi.  Ular ingliz Stenli Jevons (1835-1882), avstryalik Karl Menger (1840-1921), asosan  Shveytsariyada istiqomat qiluvchi frantsuz Leon Valras (1834-1910). Mazkur  muammoga sal keyinroq, lekin o‘ziga xos, mustaqil yo‘l bilan yondashgan amerikalik  olim J.B.Klarek hisoblanadi Marjinalizm (inglizcha – me’yorli) ana shunday vujudga  keldi. F.Vizer, E.Bem-Baverk, A.Marshall, K.Viksell va ko‘plab boshqa atoqli  iqtisodchilar marjinalizm metodologiyasini foydalanadilar va rivojlantiradilar.  Ayni paytda matematika sohasidagi ixtirolar iqtisodiy nazariyaning  rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Marjinalistlar differentsial hisoblash metodi va me’yorli  nazariyalardan faol foydalandilar. Ularning tadqiqotidagi asosiy dastak – bu me’yorli  (marginal) tahlil bo‘lib, mazkur maktabning nomi ham shundan kelib chiqqan.  Me’yorli tahlil hanuzgacha iqtisodiy fanda keng qo‘llanib kelinmoqda.

Metodologiya  Marjinalizm nazariyasiga iqtisody jarayonlarni sub’ektiv – psixologik metod  asosida tahlil qilish xosdir. Unda iqtisodiy hodisalarning mohiyati emas, balki  ularning o‘zgarishi boshqa hodisalarning o‘zgarishiga bog‘liqligini ifodalovchi, yangi  g‘oya – me’yorli (max yoki min) miqdor yoki holat tushunchalaridan foydalanib  iqtisodiy jarayon va hodisalar tushuntiriladi. Masalan, me’yorli foydalilik nazariyasi  narxning tashkil topishini mahsulotlarni iste’mol qilishdagi samaralilik bilan bog‘lab  tadqiqot qiladi va ushbu baholanayotgan mahsulot birligi ko‘payganda ehtiyojlarning  qondirilishi qanchalik o‘zgarishini ko‘rsatib beradi (xarajatlar kontseptsiyasidan farq  qilgan holda). Marjinalizmning asosiy kategoriyalari: me’yorli foydalilik, me’yorli  unumdorlik, me’yorli xarajatlar va boshqalar. Bu nazariya ishlab chiqarish  xarajatlarini, talab, taklif, narx va boshqalarni sub’ektiv baho berish asosida  tushuntiradi.

Me’yorli foydalilik nazariyasi va buyumning sub’ektiv qimmati  Asosiy e’tibor ishlab chiqarish va taklifni o‘rganishga qaratilgan klassik  iqtisodiy nazariyadan farqli o‘laroq, marjinalistlar, eng avvalo, iste’mol va talbni  tahlil qildilar. Shu bois ular iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishni kishilarning  ehtiyojini o‘rganishdan, buyumning foydalilik mezonini qidirishdan boshladilar.  Buyumning qimmatini aniqlashda marjinalistlar klassiklarga nisbatan butunlay  boshqacha yondashdilar. Agar klassiklar tovar qiymatini (qimmatini) uni ishlab  chiqarishga ketgan xarajatlar bilan aniqlagan bo‘lsalar, marjinalistlar tovar qimmati  asosida ikki omil – foydalilik va buyumlarning kamyobligi yotadi deb hisobladilar.  Bu bilan A.Smitning buyumning qiymatini (qimmatini) foydalilik bilan aniqlash  mumkin emas, negaki hayotda eng foydali bo‘lgan havo va suvning qiymati yo‘q,  degan «Smitcha ziddiyat»ga barham berildi. «Hech bir narsa suvdan ko‘ra foydali  emas, - deb yozadi A.Smit, - lekin unga u – bu narsani sotib olish amri mahol…  Brilliant esa, aksincha, uni bevosita foydalanish nuqtai nazardan nihoyatda qimmati  kam, ammo unga juda katta miqdordagi boshqa tovarlarni olish mumkin».  Marjinalistlarning aytishicha, haqiqatan ham, havo yoki suvning umumiy foydaliligi  brilliantning umumiy foydaliligidan tasavvur qilib bo‘lmaydigan darajada ko‘p.  Lekin havo va suvga qaraganda qimmatli toshlar ancha kamyob. Shuning uchun  uning qimmati ancha yuqori. «Qimmat, - deb yozadi E.Bem-Baverk, - narsalarning  aynan cheklangan miqdorda bo‘lishini taqozo etadi, qimmatning yo‘qligi esa,  ularning mo‘l-ko‘lligini taqozo etadi». Qimmat esa umumiy foydalilik bilan emas,  balki «oxirgi birlik» bilan aniqlanadi.

Yangi tarixiy maktablar  Yangi klassik fan ikkinchi jahon urushigacha asosan uch ilmiy maktab doirasida  rivojlandi: avstriya, lozanna (matematik) va kembridj.  Avstriya maktabi (birinchi avlodi – K.Menger, ikkinchisi – F.Vizer va E.Bem-  Baverk, uchinchisi – L.Mizes va F.Xayek) vakillari shak shubhasiz iqtisodiy  liberializm tarafdori bo‘lganlar, uni tarixiy maktab va sotsialistlar bilan bo‘lgan  kurashda himoya qildilar. Ular iqtisodiy tadqiqotda matematik apparatlardan keng  foydalanishga shubha bilan qaradilar va o‘z kontseptsiyalarini og‘zaki shaklda  ifodalashni afzal ko‘rdilar.  Lozanna maktabi vakillari (ularga L.Valrasdan tashqari V.Pereto, G.Kassel,  V.Leontev kabi atoqli iqtisodchilar ham kiradi) aksincha matematik dastaklardan juda  faol foydalandilar. Umumiy muvozanat nazariyasi – «lozannaliklarning» asosiy  yutug‘idir.

Alfred Marshall  1842 – 1924  Makroiqtisodiy analizni paydo bo`lishiga va rivojlanishiga katta hissa qo`shgan.

Alfred Marshall  Yangi klassiklar, marjinalizm metodologiyasiga suyangan holda, iqtisodiy  fanning asosiy bo‘limlarini o‘z ichiga oluvchi bir butun nazariy sistema yaratdilar.  Xususan, firma daromadlarni taqsimlash, bozor muvozanati nazariyalari ancha  takomillashtirildi, iste’mol tanlovi, umumiy (barcha bozorlar uchun) muvozanat  nazariyalari yaratildi. O‘sha davrdagi yangi klassiklarning ilmiy qarashlari uning  atoqli vakillaridan biri, kembridj maktabining rahnomasi Alfred Marshallning (1842-  1924) «Ekonomiks printsiplari» (1890) kitobida ancha sistemalashtirilgan ko‘rinishda  ifodalangan. Mazkur asar birinchi katta darslik vazifasini o‘tagan. Unda talab va  taklif to‘g‘risidagi kontseptsiyalar birlashtirilgan va ayrim bozorlarni o‘rganish uchun  matematik dastaklardan keng qo‘llanilgan. A.Marshall va uning hamfikrlari xizmati  tufayli yangi klassik nazariya XX asrning 30 - yillarigacha iqtisodiy fanda etakchi  o‘rinni egallab keldi.  A.Marshall marjinalizm g‘oyalarini mustaqil (Jevonsga bog‘liq bo‘lmagan  holda) va o‘ziga xos uslubda rivojlantirdi. Klassik maktab (Smit, Rikardo, Mill) va  marjinalizm (Mengerdan

Jon Beyts Klark

 Amerika maktabining vakili Jon Beyts Klark (1847-1938) bo`lib u Kolumbiya Universiteti professori bo`lgan.  Asosiy asarlari :  Boylikning taqsimlanishi (1899)  Iqtisodiy nazariya mohiyati (1907)

Lozanna Maktabi vakili Leon Valras

 Valras foydalilik o`rniga noyoblik tushunchasini kiritdi va miqdor iste`molining kamayuvchi funksiyasini taklif etdi. Umumiy bozor muvozanati nazariyasini ishlab chiqdi va uning tenglamasini yaratdi. Valras qonuni bo`yicha bozor muvozanati sharoitida umumiy talab umumiy taklifga tengdir.

Avstriya maktabi vakili Karl Menger

Karl Menger  U Vena universitetining professori bo`lgan.  Asosiy asarlari:  Siyosiy iqtisod asoslari (1871)  Ijtimoiy fanlar va birinchi navbatda siyosiy iqtisodning metodi to`g`risida tadqiqot. (1883)

 E`TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

O'xshashlar

XX asrning 80-yillari so’ngida O’zbekistonda siyosiy, iqtisodiy ijtimoiy muammolar

Mehnat taqsimotining bo‘linishi va jahon xo‘jaligi

«Iqtisodiy ta'limotlar tarixi» fanining predmeti va uslubi

Xalqaro moliyaviy markazlar

Hozirgi zamon g'arb iqtisodiyoti va uning asosiy yo’nalishlari