XIX asr oxiri XX asr boshidagi iqtisodiy nazariyalar

XIX asr oxiri XX asr boshidagi iqtisodiy nazariyalar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

339.5 KB

Ko'chirib olish

XIX asr oxiri XX asr boshidagi iqtisodiy nazariyalar

MARJINALIZM VA YANGI KLASSIK VAZIYAT  XIX asrning 70-yillariga kelib klassik siyosiy iqtisod o‘rniga marjinalizm  iqtisodiy nazariyasi vujudga keldi. Iqtisodiy fan taraqqiyotida katta o‘zgarish yuz  berdi. O‘sha davrda xo‘jalik jarayonlarini tahlil qilishga yangicha yondashuv asosini  solgan (bir-biridan mustaqil holda) uch iqtisodchining asarlari birdaniga kelib chiqdi.  Ular ingliz Stenli Jevons (1835-1882), avstryalik Karl Menger (1840-1921), asosan  Shveytsariyada istiqomat qiluvchi frantsuz Leon Valras (1834-1910). Mazkur  muammoga sal keyinroq, lekin o‘ziga xos, mustaqil yo‘l bilan yondashgan amerikalik  olim J.B.Klarek hisoblanadi Marjinalizm (inglizcha – me’yorli) ana shunday vujudga  keldi. F.Vizer, E.Bem-Baverk, A.Marshall, K.Viksell va ko‘plab boshqa atoqli  iqtisodchilar marjinalizm metodologiyasini foydalanadilar va rivojlantiradilar.  Ayni paytda matematika sohasidagi ixtirolar iqtisodiy nazariyaning  rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Marjinalistlar differentsial hisoblash metodi va me’yorli  nazariyalardan faol foydalandilar. Ularning tadqiqotidagi asosiy dastak – bu me’yorli  (marginal) tahlil bo‘lib, mazkur maktabning nomi ham shundan kelib chiqqan.  Me’yorli tahlil hanuzgacha iqtisodiy fanda keng qo‘llanib kelinmoqda.

Metodologiya  Marjinalizm nazariyasiga iqtisody jarayonlarni sub’ektiv – psixologik metod  asosida tahlil qilish xosdir. Unda iqtisodiy hodisalarning mohiyati emas, balki  ularning o‘zgarishi boshqa hodisalarning o‘zgarishiga bog‘liqligini ifodalovchi, yangi  g‘oya – me’yorli (max yoki min) miqdor yoki holat tushunchalaridan foydalanib  iqtisodiy jarayon va hodisalar tushuntiriladi. Masalan, me’yorli foydalilik nazariyasi  narxning tashkil topishini mahsulotlarni iste’mol qilishdagi samaralilik bilan bog‘lab  tadqiqot qiladi va ushbu baholanayotgan mahsulot birligi ko‘payganda ehtiyojlarning  qondirilishi qanchalik o‘zgarishini ko‘rsatib beradi (xarajatlar kontseptsiyasidan farq  qilgan holda). Marjinalizmning asosiy kategoriyalari: me’yorli foydalilik, me’yorli  unumdorlik, me’yorli xarajatlar va boshqalar. Bu nazariya ishlab chiqarish  xarajatlarini, talab, taklif, narx va boshqalarni sub’ektiv baho berish asosida  tushuntiradi.

Me’yorli foydalilik nazariyasi va buyumning sub’ektiv qimmati  Asosiy e’tibor ishlab chiqarish va taklifni o‘rganishga qaratilgan klassik  iqtisodiy nazariyadan farqli o‘laroq, marjinalistlar, eng avvalo, iste’mol va talbni  tahlil qildilar. Shu bois ular iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishni kishilarning  ehtiyojini o‘rganishdan, buyumning foydalilik mezonini qidirishdan boshladilar.  Buyumning qimmatini aniqlashda marjinalistlar klassiklarga nisbatan butunlay  boshqacha yondashdilar. Agar klassiklar tovar qiymatini (qimmatini) uni ishlab  chiqarishga ketgan xarajatlar bilan aniqlagan bo‘lsalar, marjinalistlar tovar qimmati  asosida ikki omil – foydalilik va buyumlarning kamyobligi yotadi deb hisobladilar.  Bu bilan A.Smitning buyumning qiymatini (qimmatini) foydalilik bilan aniqlash  mumkin emas, negaki hayotda eng foydali bo‘lgan havo va suvning qiymati yo‘q,  degan «Smitcha ziddiyat»ga barham berildi. «Hech bir narsa suvdan ko‘ra foydali  emas, - deb yozadi A.Smit, - lekin unga u – bu narsani sotib olish amri mahol…  Brilliant esa, aksincha, uni bevosita foydalanish nuqtai nazardan nihoyatda qimmati  kam, ammo unga juda katta miqdordagi boshqa tovarlarni olish mumkin».  Marjinalistlarning aytishicha, haqiqatan ham, havo yoki suvning umumiy foydaliligi  brilliantning umumiy foydaliligidan tasavvur qilib bo‘lmaydigan darajada ko‘p.  Lekin havo va suvga qaraganda qimmatli toshlar ancha kamyob. Shuning uchun  uning qimmati ancha yuqori. «Qimmat, - deb yozadi E.Bem-Baverk, - narsalarning  aynan cheklangan miqdorda bo‘lishini taqozo etadi, qimmatning yo‘qligi esa,  ularning mo‘l-ko‘lligini taqozo etadi». Qimmat esa umumiy foydalilik bilan emas,  balki «oxirgi birlik» bilan aniqlanadi.

Yangi tarixiy maktablar  Yangi klassik fan ikkinchi jahon urushigacha asosan uch ilmiy maktab doirasida  rivojlandi: avstriya, lozanna (matematik) va kembridj.  Avstriya maktabi (birinchi avlodi – K.Menger, ikkinchisi – F.Vizer va E.Bem-  Baverk, uchinchisi – L.Mizes va F.Xayek) vakillari shak shubhasiz iqtisodiy  liberializm tarafdori bo‘lganlar, uni tarixiy maktab va sotsialistlar bilan bo‘lgan  kurashda himoya qildilar. Ular iqtisodiy tadqiqotda matematik apparatlardan keng  foydalanishga shubha bilan qaradilar va o‘z kontseptsiyalarini og‘zaki shaklda  ifodalashni afzal ko‘rdilar.  Lozanna maktabi vakillari (ularga L.Valrasdan tashqari V.Pereto, G.Kassel,  V.Leontev kabi atoqli iqtisodchilar ham kiradi) aksincha matematik dastaklardan juda  faol foydalandilar. Umumiy muvozanat nazariyasi – «lozannaliklarning» asosiy  yutug‘idir.

Alfred Marshall  1842 – 1924  Makroiqtisodiy analizni paydo bo`lishiga va rivojlanishiga katta hissa qo`shgan.

Alfred Marshall  Yangi klassiklar, marjinalizm metodologiyasiga suyangan holda, iqtisodiy  fanning asosiy bo‘limlarini o‘z ichiga oluvchi bir butun nazariy sistema yaratdilar.  Xususan, firma daromadlarni taqsimlash, bozor muvozanati nazariyalari ancha  takomillashtirildi, iste’mol tanlovi, umumiy (barcha bozorlar uchun) muvozanat  nazariyalari yaratildi. O‘sha davrdagi yangi klassiklarning ilmiy qarashlari uning  atoqli vakillaridan biri, kembridj maktabining rahnomasi Alfred Marshallning (1842-  1924) «Ekonomiks printsiplari» (1890) kitobida ancha sistemalashtirilgan ko‘rinishda  ifodalangan. Mazkur asar birinchi katta darslik vazifasini o‘tagan. Unda talab va  taklif to‘g‘risidagi kontseptsiyalar birlashtirilgan va ayrim bozorlarni o‘rganish uchun  matematik dastaklardan keng qo‘llanilgan. A.Marshall va uning hamfikrlari xizmati  tufayli yangi klassik nazariya XX asrning 30 - yillarigacha iqtisodiy fanda etakchi  o‘rinni egallab keldi.  A.Marshall marjinalizm g‘oyalarini mustaqil (Jevonsga bog‘liq bo‘lmagan  holda) va o‘ziga xos uslubda rivojlantirdi. Klassik maktab (Smit, Rikardo, Mill) va  marjinalizm (Mengerdan

Jon Beyts Klark

 Amerika maktabining vakili Jon Beyts Klark (1847-1938) bo`lib u Kolumbiya Universiteti professori bo`lgan.  Asosiy asarlari :  Boylikning taqsimlanishi (1899)  Iqtisodiy nazariya mohiyati (1907)

Lozanna Maktabi vakili Leon Valras

 Valras foydalilik o`rniga noyoblik tushunchasini kiritdi va miqdor iste`molining kamayuvchi funksiyasini taklif etdi. Umumiy bozor muvozanati nazariyasini ishlab chiqdi va uning tenglamasini yaratdi. Valras qonuni bo`yicha bozor muvozanati sharoitida umumiy talab umumiy taklifga tengdir.

Avstriya maktabi vakili Karl Menger

Karl Menger  U Vena universitetining professori bo`lgan.  Asosiy asarlari:  Siyosiy iqtisod asoslari (1871)  Ijtimoiy fanlar va birinchi navbatda siyosiy iqtisodning metodi to`g`risida tadqiqot. (1883)

 E`TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

O'xshashlar

«Iqtisodiy ta'limotlar tarixi» fanining predmeti va uslubi

Hozirgi zamon g'arb iqtisodiyoti va uning asosiy yo’nalishlari

Iqtisodiy indekslar

Iqtisodiy o'sish

Iqtisodiy tahlil