Республика иқтисодиётининг тармоқ тузилиши ва устивор (базавий) тармоқларни ривожлантириш - Ўзбекистон иқтисодий мустақиллигининг асосий шартидир - Iqtisodiyot - Slaydlar

Республика иқтисодиётининг тармоқ тузилиши ва устивор (базавий) тармоқларни ривожлантириш - Ўзбекистон иқтисодий мустақиллигининг асосий шартидир

Yuklangan vaqt:

18.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.37890625 KB

Ko'chirib olish

Республика иқтисодиётининг тармоқ тузилиши ва устивор (базавий) тармоқларни ривожлантириш - Ўзбекистон иқтисодий мустақиллигининг асосий шартидир МАЬРУЗА РЕЖАСИ 1. Республика иқтисодиётини тармоқ туэилиши ва устивор тармоқлар. 2. Тармоқларни ривожлантириш таркибини такомиллаштириш иқтисодий самарадорлик гаровидир. 3. Ҳозирги замонда тармоқ ва корхоналарни ривожлантирлшнинг асосий вазифалари.

1. Республика иқтисодиётини тармоқ туэилиши ва устивор тармоқлар Ҳозирги кунда Ўзбекистон ўзининг ривожланишидан муҳим босқичида турипти. Бу босқич янги ижтимоий тузимни барпо этиш босқичи бўлиб унинг ривожланишидан иқтисодий салоҳиятига боғлиқ. Ўзбекистонда ҳозирги кунда 26 млн.дан ортик аҳоли яшаб худуди - 447,4 млн га,ташкил этади ш.ж.қишлоқ хўжалик корхоналар ва хўжаликлар тасарруфида 33,2 млн гектар давлат ер заҳиралари ва ўрмон хўжаликлари 8,9 млн.га бошқа ердан фойдаланувчиларга 2,9 млн.га Марказий Осиё давлатлари ўртасида Ўзбекистон аҳолиси энг кўп ва тез суръатлар билан ўсаётган республика ҳисобланиб 25 млн.кишидан ортиқ Қозоғистонда 17 млн аҳоли яшаса Қирғизистонда 5 млн Туркманистонда 4 млн ва Тожикистонда 5,0 млн кишини ташкил этади. Ундан ташқари мод.ций технология нуктаи назаридан Ўзбекистон жадал суръатлар билан иқтисодиётини ривожлантираётган ва кўп маҳсулотлар билан ўзини-ўзи таъминлай оладиган мамлакатдир. Бу борада Ўзбекистон Президенти И.А.Каримов АҚШ ишбилармон декралари вакиллари учун ўтказилган брифинда сўзлаган нутқларида Ўзбекистонни халқаро обрў эътибори тобора ўсиб бораётгани, мамлакатда сиёсий иқтисодий барқарорлик фуқаралар тинчлиги за миллатлараро тотувлик таъминланганлиги ва ниҳоят, бой, ноёб табиий ва минерал хом-ашё ресурсларига бойлиги уларни кўплари ҳали ишлаб чиқаришга жалб этилмаганлигини таъкидлаб ўтганлар. Масалан, ҳозирги кунда 50 дан ортиқ минерал ресурслари излаб топилган ва фойдаланилмоқда. Экспертларнинг баҳолашига тахминан 3 миллион АҚШ доллари миқдорида тенг деб баҳоланган. Кўпгина минерал хом ашё ресурсларини жойлашуви қатламларини қалинлиги, одатда очиқ ҳолда ер юзида ётгани сабабли жуда арзон кавлаб олиш мумкинлиги ва қайта ишлаш иқтисодий жиҳатдан фойдали ва истиқболли ҳисобланади.

Ундан ташқари мамлакатимиз пахта етиштириш бўйича жаҳонда учинчи ўринда, уни экспорт қилиш бўйича иккинчи ўринда, олтин қазиб чиқариш бўйича еттинчи ўринда, топилган заҳиралари бўйича эса дунёда тўтинчи ўринда эгаллаб турибти. Мис кумуш қўрғошин рух волъфрам ва баъзи бошқа фойдали қазилмалар бўйича ҳам дунёда етакчи ўринларни эгаллайди. Республикада қудратли энергетика базаси мавжуд катта миқдорда газ ва нефтъ заҳиралари топилган Ўзбекистон ривожланган, кўп тармоқли қишлоқ хўжалигига эга бўлиб ҳар йили 1,5 млн тонна пахта толаси 5 млн тонна мева сабзавот ва яна ипак жун қорақул терисидан тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқармоқда. Ижтимоий ислоҳотларни моддий базаси сифатида, Ўзбекистон иқтисодиёти мураккаб тармоқлар комплекси билан ифодаланади ва бу тармоқлар орасида саноат муҳим роль ўйнайди. Саноат моддий ишлаб чиқаришнинг етакчиси ҳисобланиб уни ривожланганлиги даражасига қараб ишлаб чиқариш кучларининг ривожланганлиги ҳақида тасаввур пайдо бўлади. Айни вақтда қишлоқ хўжалик тармоқлари ҳам муҳим роль ўйнайдики у ҳам ишлаб чиқариш кучларига катта таъсир кўрсатади. Умуман олганда, тармоқ тушунчаси нима? Одатда, бир туркумдаги маҳсулот ишлаб чиқарувчи ёки хизмат кўрсатувчи, мулкчилик шаклидан, худудий жойлашуви ёки қайси юқори ташкилотга буйсинишидан қатъийи назар корхоналар йиғиндисига тармоқ дейилади, ва тармоқлар таркиби доимо такомиллашиб ижтимоий меҳнат таҳсимоти жараёнида ажралиб чиққан ва бир бирига безосита таъсир кўрсатувчи мажмуага айтилади. Ижтимоий меҳнат тақсимоти уч шаклда намоён бўлиб бунда умумий меҳнат тақсимоти, хусусий меҳнат тақсимоти ва ниҳоят бирламчи меҳнат тақсимоти ҳосилидир. Умумий меҳнат тақсимоти бу ижтимоий ишлаб чиқаришни йирик мод дий ишлаб чиқариш сфераларига - саноат қишлоқ хўжалиги, қурилиш транспорт ва шунга ўхшаш тармоқларга бўлинишига айтилади.

Хусусий меҳнат тақсимоти юқорида келтирилган йирик мажмуаларни айрим тармоқларга ажратиб чиқишига айтилади яъни саноат ўз навбатида металлургия, металга ишлов бериш машинасозлик каби тармоқларга ажратилиши, қишлоқ хўжалигида эса- ўсимликчилик, ғаллачилик, пахтачилик чорвачилик мевасабзавотчилик каби, транспортда - эса темир йўл авиация автотранспорт газ узатиш қувурлари ва ш.ж.ва ниҳоят бирламчи ижтимоий меҳнат тақсимоти алоҳида корхоналарда меҳнат тақсимоти ва ташкил этишга алоҳида, шаклланишга айтилади. Бирор бир маҳсулотни ишлаб чиқариш мустақил ишлаб чиқариш қатор бир хилдаги корхоналар пайдо бўлиб алоҳида маҳсулотларни махсус тайёрловчи корхоналар мавжуд бўлса тармоқ пайдо бўлади. Санпат тярмпгм деб қайси вазирликка буйсунишдан ёки мулкчилик шаклидан катъий назар бир хил истеъмол товарлар маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи ёки функционал аҳамиятга эга - хўжалик фаолияти юритувчи корхоналар жамламасига айтилади. Саноатни кўпчилик тармоқлари таркибига ишлаб чиқаришни айрим турлари юқорида келтирилган белгиларга жавоб берадиган ҳолда бўлса ҳам хали тармоқ даражасига кўтарилмаган ишлаб чиқариш корхоналари жуда кўп ҳозирги кунда 350 дан ортиқ тармоқ ва ишлаб чиқариш турлари мавжуддир. Саноат таркиби деб биз айрим тармоқларнинг сон нисбати ва уларни ўзаро боғлиқлик шаклларини тушунашз тармоқ таркиби эса мустақил тармоқлар сони, саноатнинг умумий маҳсулот хажмида А груҳи билан Б груҳининг ўзаро нисбати, қазиб олувчи ва қайта ишловчи тармоқлар нисбати, халқ хўжалигида илмий техника тараққиётини таъминловчи тармоқлар салмоғи, халқ истеъмол товарлари ишлаб чиқарувчи тармоқларнинг салмоғи хом-ашё машина ва ускуналар ишлаб чиқарувчи тармоқлар нисбатига айтилади. Ўзбекистон иқтисодиётида келажакда ҳам саноат ва қишлоқ хўжалиги тармоғи кенгайтирилган ишлаб чиқаришни негизи бўлиб қолаверади. Тармоқлар таркибини режалаштириш ва ҳисоб - китоб қилиш учун амалда ҳар - бир тармоқнинг умумий маҳсулот ишлаб чиқариш хажмидаги салмоғини (ялпи, шартли - соф ва соф маҳсулотда) топиш билан аниқланади.

Ундан ташқари асосий фондларнинг умумий хажмида тармоқ асосий фондлар салмоғи билан ва мазкур тармоқда ишловчилар сонига қараб белгиланади. Мамлакат саноатининг таркиби кўп омиллар таъсири остида шаклланади ва улардан энг асосийлари: — Илмий техника тараққиёти - Умуман саноат ва унинг айрим тармоқларини режалаштирилаётган суръатлари -Ишлаб чиқаришни - концентрациялаш, ихтисослаштириш кооперациялаш ва мураккаблаштириш (комбинирование) - Меҳнаткашларни моддий фаровонлиги ва маданий даражасини ошириш - Саноатни ривожланишида ижтимоий тарихий шаройитлар - Мамлакатнинг хом ашё ресурслари - Халқаро меҳнат тақсимоти - Жаҳон бозорида Ўзбекистоннинг мавқеини мустаҳкамлаш. Шундай қилиб Ўзбекистон саноатининг тармоқ таркибида мамлакатнинг индустуциал ривожланишини даражаси ва иқтисодий мустақил янги саноатни техник томонидан жиҳозланганлиги, халқ хўжалигида бу тармоқнинг етакчи роли ўз аксини топади. Саноатнинг тармоқ таркибини такомиллашгани пировард натижада саноат ишлаб чиқариш самарадорлигини белгилайди. Саноатнинг тармоқ таркибининг такомиллашгани айрим тармоқлар ва ишлаб чиқаришларни илмий техника тараққиёти эришган ютуқлардан энг самарали фойдаланаётганлиги, меҳнат ва ишлаб чиқаришнинг ташкил этишда замонавий шакл ва услубларни, моддий ва меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланилаётганлиги билан белгиланади. Хўжалик қурилишининг ҳар - бир босқичида саноат ишлаб чиқаришнинг тармоқ таркибини ўзгартириш асосий вазифаларни ҳал этиш халқ хўжалиги ривожланишнинг олдига қўйган масалаларига қараб амалга оширилади. Ҳозирги замонда Ўзбекистон иқтисодининг тармоқ тузилишида катта таркибий ўзгаришлар рўй бермоқда янгидан янги тармоқ лар авж олдирилиб уларни мамлакат худудида жойлашуви, таркиби, аҳамияти иқтисодиётда катта роль ўйнамоқда, янгидан янги

қўшма корхоналар чет эл инвитициялар асосида ишлаётган йирик саноат машинасозлик қазиб олувчи, тармоқлар устивор суръатлар билан ривожлантирилмоқда. Бунга жуда кўп мисоллар келтириш мумкин. Кейинги йилларда Ўзбекистонда ҳам ундирма саноат ҳам қайта ишловчи саноат тармоқлари жадал суратлар билан ривожланмоқда масалан нефть қазиб олув чи, уни қайта ишловчи автомобилсозлик ва уни бутловчи корхоналар, олтин ва камъёб металлар қазиб олиш ва уни қайта ишлаш каби кўп мисолларни келтириш мумкин. Ҳозирги кунда иқтисодиётни чуқур таркибий ўзгаришларни ва иқтисодий ўсишни таъминлайдиган иқтисодий шарт шаройитлар яратилмоқда. Чет эл сармоядорларни ҳуқуқлари ва манфаатларини кафолатлайдиган иқтисодий ва молиявий хавф хатардангина эмас балки сиёсий хавф хатардан ҳам-ҳимоя қилишнинг ишончли кафолатларини таъминлаяпмиз. Бу эса Ўзбекистонни жаҳон сармояси, хорижий тадбиркорлар қизиқиб қараётган мамлакатлар қаторига олиб чиқди. Келажакда янгидан янги тармоқлар барпо этишга асос бўла оладиган манбаларимиз кўп. Масалан, маъдан хомашиёсини юздан кўп турини ўз ичига оладиган 2700 кон ва истиқболли майдонлар мавжуд бўлиб улардан фақат 60 тасидан ортиғи халқ хўжалигида фойдаианилмоқда 900дан ортиқ кон разведка қилинган уларда тасдиқланган заҳиралар қиймати 970 млр. АҚШ долларига тенг умумий маъдан хом ашё имкониятларини қиймати эса 3,3 триллион АҚШ долларига тенг. Ҳар йили республика конлари қаъридан 5,5 млрд долларни фойдали қазилмалар олинмоқда янги заҳиралар улар ёнига қўшилиб 6 - 7млрд долларлик миқдорга етказилмоқда. Ҳозирги вақтда республикада 40 дан ортиқ олтин кони разведка қилинган улардан 12 тасидан амалда фойдаланимоқда. Олтин уран мис табиий газ волъфрам калий тури фосфоритлар каолин каби муҳим фойдали қазилмалар соҳасида Ўзбекистон тасдиқ ланган заҳиралар ва истиқболли маъдан конлари бўйича ва фақат МДҲ давлатларида балки дунъёда ҳам етакчи ўринни эгаллайди.

Ундан ташқари Ўзбекистонда бир қатор нодир ва кам учрайдиган металлар - литий, рений, селен, теллур, осмий, скандий, кабиларни қазиб олиш ва қайта ишлаш учун ишончли хом ашё базасига эга. Фосфорит ва калий тузлари заҳиралари бўйича 100 йилга етарли аниқланган майдонларга эга. Йилига 5 млн тонна маҳсулот берувчи фосфорит комбината, қурилиши ниҳоясига етказилмоқда. Келгусида ушбу имкониятларга қараб республикада истиқболли ва таркиб ташкил этувчи тармоқлар ривожланиши шубҳасиздир. Республикада тез суръатлар билан ундирма (добўваюҳая) тармоқлари, мавжуд бўлган тоғ металлургия нефте газ саноат қайта ишловчи тармоқлар билан комплекс равишда транспорт алоқа тармоқлари ривожланаши. Ўзбекистонни миллий фаҳри ҳисобланган пахтачилик, дон етиштириш мева сабзавотчилик чорвачилик тармоқлари ҳам тез суръатлар билан ривожлантириш кўзда тутилганлигики улар халқ хўжалигига салмоқли ҳисса қўшиб келмоқдалар. Айтиб ўтиш керакки - меҳнатга лаёқатли аҳолининг 60% дан ортиғи ҳозир қишлоқ худудларида яшаб келмоқда. Қишлоқ хўжалигида ЯИМ нинг 31% шаклланади. Келажакда пахтачилик ва қайта ишлаш корхоналар маҳсулоти (экспорт учун) муҳим роль ўйнайди. Ушбу омилларни ҳисобга олсак, - Ўзбекистон келажаги буюк давлат дейишимизга жуда мустаҳкам асос бўлиши мумкинлиги аниқ бўлади ва бу инкор этиб бўлмас ҳақиқатдир. Мамлакатимизда устивор йўналишларни белгилаб олиш истиқболли тармоқларни ривожлантириш кур жиҳатдан етук, билимдон, замонавий категориялари билан фикр юритувчи кадрларга талаб тобора ортиб боришни тақоза этади. Ш. у. кенг фикрли, долзарб муаммоларни тўғри тасарруф этадиган иқтидорли иқтисодчиларга кенг фаолият истиқболлари очилмоқда ва келажакда Ўзбекистонни 21 асрда янги марраларга бошловчи кадрлар - магистрларга боғлиқ.

Бу ҳолатдан аниқ хулоса қилиш ва истиқболларни ўзи учун белгилаб олишни тингловчиларни ўзига ҳавола этамиз. 2. Тармоқларни ривожлантириш таркибини такомиллаштириш иқтисодий самарадорлик гаровидир Ривожланишда керакли мутакосибликка эришиш тўғри режалаш ва бошқарувни ташкил этишда тармоқларни классификациялаш муҳим аҳамият кашф этади. Саноатда тармоқларни классификациялаш асосларида қуйидаги принциплар ётади - ишлаб чиқарилаётган маҳсулотни иқтисодий моҳияти; - Ишлаб чиқариш жараёнида маҳсулотни ҳаракатланиш ҳарактери ишлатилаётган хом ашёни ва технологик жараёнларни бир хилиги ва технологик базани умумийлиги; - Меҳнат предметига таъсир этиш ҳарактери ва ш.у. Бунда энг муҳими - ишлаб чиқарилаётган маҳсулотни иқтисодий мавқейи ҳисобланади ва унга кўра барча саноат икки гуруҳга бўлинади - ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқарувчи А группасига мансуб ва истеъмол предметлари етиштирувчи Б гурух га мансуб тармоқларга Амалиётда саноат тармоқларини бирлаштирган йирик комплексларга битта ёки бир неча белгиларига қараб ажратилиш қўлланилади, маҳсулотни қай мақсадларда фойдаланиши ёки дастлабки хоми ашёни умумийлиги ёки бир бирига яқин бўлган технология қўлланишига қараб. Классификаторга қараб саноатда халқ хўжалигининг 16 йирик мажмуалари (комплекслари) алоҳида ажратилади Бунда - 1. Электроэнергетика - 7 та тармоқ 2. Ёкилги саноати - 16 та тармоқ 3. Қора металлургия - II –«- 4. Рангли металлургия - 36 –«- 5. Кимё ва нефтекимё саноати - 32 –«- 6. Машинасозлик ва металга ишлов бериш - 136 –«- 7. Ўрмон ва ёғочга ишлов бериш-целлюлоза ва қоғоз саноати-19 –«-

8. Қурилиш материаллари саноати - 32 –«- 9. Ойна фарфор фаянс - 10 –«- 10. Енгил саноат - 48 –«- 11. Озиқ овқат саноати - 34 –«- 12. Микробиология саноати - 7 –«- 13. Ун ёрма ва комбикорм - 2 –«- 14. Тиббиёт саноати - 3 –«- 15. Полиграфия саноати - I –«- 16. Бошка тармоқлар — 13 –«- Меҳнат предметига таъсир кўрсатиш бўйича саноат тармоқлари икки гурухга ундирма - ва ишлов бериш тармоқларига бўлинади. Ўз - ўзидан маълум ундирма саноатига ер қаъридан ўрмонлар ва сув хавзаларидан хом ашё ва ёқилғи ундириб олувчи ва олинган хом ашёга ишлов берувчи тармоқларга ажратилади. Ундан ташқари тармоқлар қайси вазирликка бўйсунишига қараб ҳам гуруҳларга бўлинади ва махсус вазирликлар таъсис этилган бўлади. Ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг муҳим шарти бўлиб мунтазам равишда тармоқ таркибини такомиллаштиришга айтилади. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида саноат таркибини ўзгартиришда Б груҳидаги тармоқларни А груҳига нисбатан жадалроқ устивор ривожлантириш талаб этилади, бу талаб қилинган мутаносиблик ва ижтимоий самарадорликни оширишнинг энг муҳим шартларидан биридир. Саноатни тармоқ тузилиш таркибини янада такомиллаштиришнинг муҳим йўналишлари бу - - "Б" груҳидаги тармоқларни, "А" груҳига нисбатан тез суръатлар билан ривожлантириш; - Техник тараққиётни таъминловчи тармоқларни халқ хўжалигида салмоғини ошириш — жумладан - Электр энергетика, кимё, машинасозлик каби тармоқларни; - Ундирувчи ва қайта ишлов берувчи тармоқларнинг нисбатини қайта ишлов берувчи тармоқлар ҳисобига ўзгартириш; - Ёқилғи саноати тармоқларини таркибини тубдан яхшилаш;

- Қора ва рангли металлургия саноати тармоғида тубдан сифат ўзгаришларини таъминлаш, машинасозлик ва металга ишлов бериш химия ва нефтехимия тармоқларида енгил ва озиқ-овқат саноатларида ҳам, текстил ва тўқимачилик саноати таркибида чуқур таркибий ўзгаришларни белгилайди. Саноат тармоқлари таркибини такомиллаштиришнинг бош йўналишлари халқ хўжалигининг барча жабҳаларида техник тараққиётни таъминлашни устивор суръатлар билан ривожлантиришни талаб қилади. Бундай тармоқлар қаторига биринчи навбатда электроэнергетика машинасозлик химия саноатини мисол қилсак бўлади. Саноатга илмий техника тараққиётини жормй қилиш натижасида саноат маҳсулотини материал хажмликлиги пасайиб ундирма саноати корхоналари худудий жиҳатдан оқилона жойлаштирилади, ишлаб чиқариш жараёнига ёки хомашё турлари жалб қилинади янги кимёвий усулда тайёрланган материаллар ишлатишга имкон туғилади. Маълумки илгарилари Ўзбекистон Собиқ СССР нинг хом ашё базаси ҳисобланиб кўпгина саноат тармоқлари ва қишлоқ хўжаликда ҳам асосан хомашё етказиб берар эди. Бунга ёркин мисол мамлакатда етиштирилган пахта толасини 35 % четга чиқиб кетар ва ўзимизда ишлов берилгани ҳам ярим фабрикат ҳолида четга чиқариб юборилар эди. Масалан пахтадан тола, толадан, ип-калава, калавадан мато, матодан газлама, газламадан эса кийим - кечак. Бунда ҳар - бир босқичда маҳсулотнинг қиймати орта бориб яратилган бойликни кўп қисми ўзга республикаларда қолиб кетар эди. Кейинги йилларца бундай ҳолга тескари тенденция белгиланиб олинган ундирилган хом ашёни ўзимизда чуқур чуқур ишлов бериш ва қайта ишловчи корхоналар усули ортиб бормоқда. Масалан Россияда 1996 йилда саноат ишлаб чиқаришда ундирма саноати - 25 % қайта ишлов бериш корхоналари 75 % ташкил этган, бизда эса буни акси эди. Саноат таркибини оқилона ташкил этишни таҳлил қилиб хулосалар чиқарилади. Бу таҳлилда умумий саноат маҳсулоти таркибини ҳар-бир тармоқ

салмоғини белгилаш асосида амалга оширилади ялпи саноат маҳсулотига нисбатан фоиз ҳисобида. Айрим ҳолларда тармоқ ишчилар сони ва асосий ишлаб чиқариш фондларнинг миқдори билан ҳам ўлчанади (тармоқлар бўйича). Тармоқларни айрим турлари бўйича тармоқ ичидаги корхоналарни ҳам шунга ўхшаш ҳисоб - китоблар асосида салмоғи аниқланади. Ўзаро тармоқлар боғланишини ва бир-бирига мутаносиблигини белгилашда моддий баланслар тузиш услуби билан ресурслари кўрсатилган ва тақсимланиш принциплари белгиланган усулда аниқланади. Ўзаро боғланишларнинг жами йиғиндиси тармоқлар аро балансда ўз аксини топади. Бунда тармоқлар аро баланс ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш орқали белгиланади. Тармоқлар аро баланс тузиш бу услубий жиҳатдан жуда мураккаб ва кўп хажмли иш уни тузиш учун камида 6-8 йил талаб қилинади. Тармоқлар аро баланс шахмат тахтасига ўхшаш принципда тузилиб унда қайси тармоқ -қанча маҳсулот ишлаб чиқиши ва унинг ишлаб чиққан маҳсулоти бошқа тармоқлар томонидан қай даражада истеъмол қилинишини кўрсатади. Шундай қилиб тармоқлар аро баланснинг энг оптимал муқобил ва самарали турини топиш бу мураккаб кўп вариантли ишларга ҳисобланади. Бу масала иқтисодий математик моделлаштириш йўли билан ЭҲМда топилади. Тармоқлар аро баланс тузишнинг энг муҳим аҳамияти - бу тармоқлар ривожланиши жараёнида мувозанатга эришиш турли ишлаб чиқариш тармоқлари ўртасида ўзаро боғлиқликка эришиш таҳлил этишдир - бу эса иқтисодий тизимни ташкил этувчи омиллардан бири ҳисобланади. Бошқа сўзлар билан айтганда умумий иқтисодий тизимни мувозанатли (балансированнўй) ривожланишига эришиш учун, иқтисодиётни турли хил секторлари ўртасида ўзаро боғлиқга эришган ҳолдагина ва кетган ҳаражатлар в a натижаларни таҳлил этиш асосида ёки ишлаб чиқарувчи секторлар билан истеъмол қилувчи секторларнинг ўзаро боғланишини таҳлил этиш лозим бўлади.

Нобелъ мукофоти Лауреати, машхур америкалик иқтисодчи Василий Леонтъев асарларида биринчи марта бу моделъ - "харажат ишлаб чиқариш" тизими жуда чуқур ўрганилган. Шартли белгилар асосида, ҳаражат- натижа моделлари қуйидаги жадвал билан ифодаласа бўлади. ХАРАЖАТ ВА НАТИЖАЛАРНИ ОДДИЙЛАШТИРИЛГАН МОДЕЛИ Ишлаб чиқаришни, ишлаб чиқариш секторлари Ишлаб чиқаришни истъмол секторлари Металл- ургия Маши- насозл ик Ёқилғи энергети ка / Х Ўрмон хўжали ги Ишлаб чиқаришни умумий хажми Металлургия 10 65 15 5 15 110 Машинасоз лик 40 30 30 60 50 200 Ёқилғи саноати 30 10 10 10 20 80 К/Х хўжалиги 10 20 30 30 310 400 Ўрмон хўжалиги 30 20 40 20 10 120 Жадвални изоҳлаб айтиш мумкинки металлургия саноатининг умумий ишлаб чиқарган 110 шартли бирлик маҳсулотидан металлургия тармоғининг ўзига 10 бирлик машинасозлик учун 65, ёқилғи саноати учун 15, қишлоқ хўжалиги учун 5, ўрмон саноати эса 15 бирлик сарфланади ва шу ҳар бир вертикал колонкадаги рақамлар ҳар бир ишлаб чиқарувчи секторнинг улушини қанча бўлишини акс эттиради. Масалан машинасозлик тармоғи 200 шартли бирлик ишлаб чиқиб бунинг учун 65 бирлик металл 10 бирлик ёқилғи 20 бирлик к/х маҳсулоти 20 бирлик ўрмон саноати маҳсулотини истеъмол қилар экан. Шундай қилиб саноат ишлаб чиқаришнинг таркибини муқобиллаштириш ҳар бир тармоқ билан ўзаро боғланганлигини аниқлаш билан бир қаторда ҳар бир

мамлакат, регион, иқтисодий ҳудуд ва вилоятлар орасида ҳам такомиллаштиришни талаб қилади. Бунда тармоқлар аро мутаносиблик, худудлар аро мутаносиблик билан узвий боғланиб кетиш худудлар аро меҳнат тақсимоти билан боғлиқ бўлиб кетади. Шундай қилиб иқтисодий районларга табақалашган холда ёндошиш уларни устувор йўналишда ривожланишини таъминлайди. 3. Ҳозирги замонда тармоқ ва корхоналарни ривож- лантирлшнинг асосий вазифалари Ўзбекистон Вазирлар Махкамасининг 2003 йилда мамлакатни ижтимоий иқтисодий ривожланиши якунлари ҳамда 2004 йилда иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг устивор йўналишлари бағишланган мажлисдаги Президент И.А.Каримовнинг маърузаларида қайд этилганидек 2003 йилда ҳам республика иқтисодиёти ўтган йиллардаги каби барқарор ва изчил ривожланиб бормокда. Иқтисодий ўсиш мамлакатимизда давом этаётган ислоҳатлар ва жамиятнинг янгилаш жараёнларининг ажралмас хусусиятларига айланиб колди. Хусусан 2003 йилда ялпи ички маҳсулот ишлаб чиқариш 4,4 фоизга, саноат ишлаб чиқариш хажми 6,2 фоизга к/х маҳсулотлари 5,9 фоизга кўпайди. Истеъмол моллари ишлаб чиқариш 8,4 фоиз чакана товарлар 5,1 фоиз, аҳолига пулли хизмат кўрсатиш хажми эса 7,9 фоизга ортди. Маърузада кўрсатилганидек, иқтисодий фаолият натижаларини баҳолашда бозор муносабатлари мезонларига ва энг аввало сифат кўрсаткичларига кўпроқ эътибор қаратиш муҳим аҳамият касб этади. Шунга кўра - 2004 йилда ҳам: - Мамлакатда макроиқтисодий кўрсаткичларнинг барқа-рорлиги ошди; - Корхоналарни молиявий аҳволи яхшиланди; - Банк соҳасидаги ислоҳотлар янада ривожланди; - Маҳсулот экспорт қилиш ҳажми ошди;

- Давлат тасаруффидан чиқариш хусусилаштириш ва ўрта кичик бизнесни хусусий тадбиркорликни рағбатлантириш суръатлари ва миқёслари сезиларли даражада ўсди; - 2003 йил учун мўлжалланган инвестиция дастурлари тўлиқ амалга оширилди ва мамлакат иқтисодиётига 700 млрд сўм ёки қарийб 810 млн АҚШ доллари миқдорида сармоялар киритилди, ундан 55 фоизи ишлаб чиқариш тармоқларини ривожлантиришга йўналтирилди. Хусусан енгил саноат ,транспорт алоқа тармоқлари ва ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган тармоқларга йўналтирилган инвестициялар миқдори ортди. Шунингдек йил мобайнида қатор қўшма корхоналар, саноат қурилиш темир йўл объектлари янгидан-янги завод фабрикалар ишга туширилди, йил якунларига баҳо бериш билан бир қаторда йўл қўйилган камчиликлар таҳлил этилиб ҳамда келгуси вазифаларни аниқлаб олиш кераклиги кўрсатилди. Жумладан қишлоқ хўалигида хом ашёси, шоли сабзавот полиз маҳсулотлари етиштириш ҳажмлари белгилангандан камаайди. Бу эса зарур бўлган маҳсулотларни зарур ва ҳаёти аҳамиятга эга маҳсулотларни камайиши валюта туркумлари камайишига олиб камайди. Экспор хажмлари умуман олганда ошди лекин бир қатор тармоқлар прогноз кўрсаткичларини бажарилишини таъминлай олмади. Республика иқтисодиётида муҳим рол ўйнайдиган тармоқлар олдидаги вазифаларни таҳлил этиб изларни алоҳида таъкидлай лозим - - Хорижий сармояни жалб қилган ҳолда маҳаллий хомашё асосида ишлайдиган; - Янги иш ўринларини ташкил этиш имконини берадиган қўшма корхоналарни очиш дастурида кўрсатилган ишлар қийинчилик билан амалга ошаётганини - Қишлоқ хўжалигини ривожлантириш бўйича қўрғокчилик оқибатларини бартараф этиш (Қорақалпоғистонда – кўрғокчиликдан 16 млрд зарар, Ҳоразмда - II млрд сўм зарар кўрилди,ва 26 млрд сўм суғурта маблағи тўланди. Мамлакат иқтисодиётини янада ривожлантириш тақдири шубҳасиз аграр секторга боғлиқ бўлиб қишлоқ хўжалигини тақдири энг муҳим ижтимоий

иқтисодий муаммоларни ҳал этишга, мамлакатни озиқ-овқат таъминоти хавфсизлиги билан боғлиқ бу соҳада ерларни мелиоратив ҳолатини яхшилаш, техник жиҳатдан қайта жиҳозлаш ҳудудий бошқарув органларига эркинлик бериш тармоқларни бошқариш органларини таркибан ўзгартириш, ислоҳотларни амалга ошириш суръатларини жадаллаштириш, каби тадбирларни амалга ошириш талаб қилинади. Айни вақтда ишлаб чиқарилаётган товарларни экспорт - рақобатдош бўлишини таъминлашга республикада қулай инвестиция муҳитими барпо қилиш, экспортбоп маҳсулсотларни кўплаб ишлаб чиқариш, кадрлар тайёрлаш жараёнини яхшилаш вазифалари қўйилган. Мазкур вазифалар негизида мамлакат иқтисодини ислоҳ қилишнинг янги босқичига асос солиниб таркибан ўзгартириб иқтисодий ўсишни таъминлашга янги имкониятлар яратиб берилди. Таркибий қайта қуришнинг мазмуни эски, самарасиз бозор иқтисодиёти талабларига жавоб бермайдиган ишлаб чиқариш корхоналари ўрнига замонавий, самарали рақобатга бардош бера оладиган ишлаб чиқаришлар ва фаолият турлари билан алмаштириш талаб қилинади. Давлатнинг ижтимоий иқтисодий сиёсати иқтисодиётни реал секторидаги таркибий ўзгаришларни амалга ошириш борасида мундаги тўрт бир-бирига боғлиқ бўлган йўналишларда амалга оширилади. - Иқтисодиётни ҳақиқий секторида ташкилий ва бошқарув струк турасини такомиллаштириш барча табақаларда менежмент сифатини яхшилаш бошқарувни корхоналари ислоҳ қилиш; -Эски технологилар ва асосий фондларни замонавий асосий фондлари ва технологиялар билан алмаштириб моддий ишлаб чиқаришнинг технолик таркибини яхшилаш: Бу тадбир инвестицион сиёсатга боғлиқ бўлиб инвестициялаш жараёнларнинг суръатлари ва муддатлари хажмларини ўзгартиришни талаб қилади. Бунда чет эл инвестицияларга давлат кафолатлари ўзини оқлаш муддатларини жадаллаштириш замонавий энг аввало илм ечимларидан кўпроқ фойдаланиши мумкин бўлган технологняларни жорий этишни талаб қилади;

- Ишлаб чиқариш таркибини ўзгартириш ва юқори даражада ишлов берилган технологияларни салмоқли юқори бўлган технологияларни жорий қилиш; -Иқтисодиёт инфраструктурасини ривожлантириш аввало транспорт ва алоқа каби энг муҳим тармоқларни ривожлантириш. Шу принципларга асосланиб ислоҳотлар стратегияси ва саноат соҳасидаги сиёсатни устивор йўналишлари шакллантирилади. АСОСИЙ ТАЯНЧ ТУШУНЧАЛАР 1. Тармоқ бир туркумдан маҳсулот ишлаб чиқарувчи, ҳудудий жойлашуви мулкчилик шакли ва қайси вазирликка бўйсунинишидан қатъий назар корхоналар мажмуаси. Тармоқлар ижтимоий ва ҳудудий меҳнат тақсимоти такомиллашуви оқибатида ажралиб чиққан ва бир-бирига таъсир кўрсатиб ўзаро боғламликка эга корхоналар жамламаси. 2. Иқтисодиётни тармоқ тузилиши – ижтимоий қайта қуриш-нинг моддий базаси, мамлакатни иқтисодий салоҳиятининг. 3. Тармоқларни иқтисодий классификацияси -Истиқболларни белгилашда, режалаштиришда тармоқлар аро муносабатларни такомиллаштиришда кенг қўлланиладиган, мамлакат иқтисодиётни жаҳон иқтисодиётига интеграциялашга ёрдам берилган, натижаларни таҳлил этишда қўлланиладиган – тармоқлар, хизматлар ва ишлаб чиқаришнинг асосланган таснифи. 4. Иқтисодиётни эркинлаштириш – Иқтисодий жараёнларга бозор муносабатларини жорий қилишда давлатнинг аралашувини аста секин камайтириб, хусусийлаштириш, мулкдорлар барпо қилишдаги тадбирлар мажмуаси. 5. Иқтисодиётни тармоқ тузилишидаги ислоҳотлар асосан тармоқ таркибини такомиллаштириш, замонавий талабларга кўра мулкчилик, бошқарув тизимини уйғунлаштирувчи ва бу соҳада давлат амалга оширилаётган хўжалик юритиш сиёсатига мос ўзгаришлар.

Қисқача хулосалар Иқтисодиёт таркибидаги ўзгаришлар Ўзбекистон истеъмол бозорини ислоҳ қилиш ва уни янгилашда устивор аҳамиятга эгадир. Шунинг учун ҳам таркибий ўзгаришлар иқтисодий ўсишнинг ҳал қилувчи омилига айланиб бормоқда. Таркибий ўзгаришлар бозор талабларига жавоб бермайдиган ишлаб чиқариш соҳаларининг тугатилишига ва охир-оқибатда республика иқтисодиётида вужудга келган номутоносибликларни ижобий ҳал қилиш имкон беради. Пировардида эса мукаммал бозор иқтисодиётига хос бўлган моҳиятан янги тармоқлар яратиладики, у мамлакатни келажагини буюк бўлишини таъминлайди ва унга мустаҳкам пойдевор бўлади. Ўзбекистон Республикасида таркибий ўзгаришларни бошқаришнинг узоқ муддатни кўзлаган илмий жиҳатдан асосланган Концепцияси ишлаб чиқилган. Концепцияга кўра таркибий ўзгаришлар ИТТ асосида кечади ва иқтисодиётдаги тармоқлараро ва тармоқ ички ўзгаришларига ижобий таъсир кўрсатади. Концепция инвестицион фаоллик тизимини ривожланишига ҳам таянади, шунинг учун фаол инвестицион сиёсат олиб бориш муҳим аҳамият касб этади. Назорат ва муҳокама учун саволлар 1. Тармоқ тушунчаси нимани англатади? 2. Тармоқ тузилиши деганда нимани тушунасиз? 3. Ўтиш даврида Ўзбекистон давлатининг таркибий сиёсати қандай йўналишларни ишлаб чиқишга асос бўлади? 4. Таркибий сиёсатнинг муҳим вазифалари нималардан иборат? 5. Саноат таркиби деганда нимани тушунасиз? 6. Саноат тармоқларини классификациялаш (тузилмалаш) асосларида қандай принциплар ётади? 7. Меҳнат предметига таъсир кўрсатиш бўйича саноат тармоқлари нечта гуруҳга бўлинади? 8. Тармоқлараро балансда нималар акс этади? 9. Давлатимизнинг олиб бораётган таркибий сиёсатдан кўзлаган мақсади нималардан иборат?

Асосий адабиётлар 1. Каримов И.А. – «Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби». Ўзбекистон 1997 йил Тошкент. 2. Каримов И.А. – «Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз» Халқ сўзи газетаси № 37. 17 февраль. 3. Каримов И.А. «Иқтисодиётни эркинлаштириш – фаровонлик пойдевори». Халқ сўзи газетаси №141. 22 июль. 2000 йил. 4. Видяпин В.И. Экономическая теория. Учебник М.: ИНФРА 2005 г. 5. Куторжевский Г.А. Экономика. Основў теории. Учебное пособие. М., ЗАО изд-во Экономика, 2004. 6. Коллектив. Курс экономической теории под. ред. Чипурина М.: Н. Клилевой Е.Л. из-во Аса 1995 год. 7. Чжен В.А. Бозор шароитида минтақанинг тармоқ тараққиёти. Т., «Шарқ», 1997. 8. Экономика предприятия и отраслей промўшланности. Из-во Финикс 1999 г. Ростав на под редаиҳей ДЭН. А.С. Пелиха. 9. Экономика: Учебник. М., Олеего А., 2004. 10. Fуломов С.С. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти. Т., «Меҳнат», 1997. 11. Шодмонов Ш., Жўраев Т. «Иқтисодиёт назарияси». Маърузалар матни. Тошкент 2000 йил. 12. Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни чуқурлаштириша доир қонунлари, лойиҳалари. Ўзбекистон Тошкент. 1998 йил.

O'xshashlar

Бозор иқтисодиётининг мазмуни ва асосий белгилари. Бозор ва унинг тузилиши

Жаҳон молиявий инқирози, Ўзбекистон иқтисодиётига таъсири ҳамда унинг оқибатларини олдини олиш ва юмшатишга асос бўлган омиллар

Menejmentning tashkiliy tuzilishi

Иқтисодиётни таркибий ўзгариш жараёнларни чуқурлаштириш шароитида саноат корхоналари ишлаб чиқариш тузилмасини такомиллаштириш йўллари

Хорижий инвестицияларни жалб қилишнинг илмий - услубий асослари