Bozor tuzilmasi mezonlari, monopoliya va mukammal raqobat - Iqtisodiyot - Slaydlar

Bozor tuzilmasi mezonlari, monopoliya va mukammal raqobat

Yuklangan vaqt:

10.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71.982421875 KB

Ko'chirib olish

Bozor tuzilmasi mezonlari, monopoliya va mukammal raqobat

Reja:  Bozorning raqobatbardosh tuzilmasi.  Bozor tuzilmalarining tahlil tamoyillari.  Mukammal raqobat modeli va uning xususiyatlari.  Raqobatli bozorning uzoq va qisqa muddatli muvozanati.  Xulosa.  Foydalanilgan adabiyotlar.

1.Bozorning raqobatbardosh tuzilmasi.  Ilmiy tilda “raqobat” so‘zining ikki xil ta’rifi mavjud. Birinchisi, bozor tuzilmasini ta’riflovchi raqobat, ya’ni, raqobatlashgan bozor, mukamal raqobat, monopolashgan raqobat. Ikkinchisi, firmalarning bozorda o‘zaro bahslashishi, kurashish usulini xarakterlovchi raqobat, ya’ni, raqobat kurashi, narxli va narxsiz raqobat.

Raqobat  bu ne’matlar miqdori va iste’mol talabi cheklangan joyda yuzaga keladigan manfaatlar to‘qnashuvi. Iste’molchilar ham, firmalar ham raqobatlashishi mumkin.

Raqobat quyidagilarga ko‘maklashadi:  • ishlab chiqarishni kengaytirish va ixchamlashtirishga  • ilg‘or yangiliklarni joriy etishga  • resurs xarajatlarini tejashga  • iqtisodiyotning umumiy samaradorligini oshirishga  • talabning qulay qondirilishiga  • narxlarni tenglashtirish va pasaytirishga.

 Bozor tuzilmalarini anglatuvchi terminlar monopoliya, monopsoniya, oligopoliya grek tilidan olingan bo‘lib, poleo – sotaman, psoneo – sotib olaman, mono – bir, oligos – bir qancha, poli – ko‘p degan ma’nolarni anglatadi.

 Bozor tuzilmasi bozorning eng muhim jihatlarini o‘zida aks ettiradi: Masalan, tarmoqdagi firmalar soni, firmalarning bozorga kirib borishi va chiqib ketish imkoniyatlari, sotib oluvchilar soni, alohida firmalarning bozordagi narxlarga ta’sir eta olish qobiliyati. Firmaning bozordagi narxlarga ta’sir eta olish qobiliyati qanchalik past bo‘lsa, mazkur tarmoq shunchalik raqobatbardosh hisoblanadi.

 Bozor tarkibini tahlil qilishni osonlashtirish uchun iqtisodiy nazariyada raqobatning quyidagi 4 ta modeli alohida ajratib ko‘rsatiladi.  Mukammal raqobat  Monopolistik raqobat  Sof monopoliya  Oligopoliya.

2.Bozor tuzilmalariningtahlil tamoyillari.  Bozor tuzilmalarini tasniflashda quyidagi tamoyillardan foydalaniladi:  Tarmoqdagi firmalar soni (bitta, bir qancha, ko‘p).  Bu tamoyil nafaqat faoliyat ko‘rsatayotgan firmlar soni balki, ular o‘rtasidagi bog‘liqlik, raqobat munosabati qanday ekanligini ko‘rsatib beradi. Agarda tarmoqda firmalar soni ko‘p bo‘lsa, unda firmalar ishlab chiqarayotgan mahsulot bir-biriga nisbatan ko‘p bo‘lmaydi, firmalarning xech biri ustunlikni o‘z qo‘liga ololmaydi va boshqa raqobatchilar uchun xavf solmaydi.  Agarda firmalar bozorga nisbatan yirik va raqobatchilar uchun jiddiy xavf solayotgan bo‘lsa, unda ishlab chiqaruvchilar kam hisoblanadi. Eng kami bu monopoliya bo‘ladi, ya’ni bitta firma.

2. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot xususiyati (bir turdagi, differensiallashgan, yagona). Mahsulotning sifati uni iste’molchi qanday qabul qilishiga qarab aniqlanadi. Agarda iste’molchi qandaydir bir firma savdo belgisiga xohish-istak bildirmay, barcha tovarlarni absolyut o‘rinni bosuvchi tovarlar deb, qabul qilsa, bu tovarlar bir turdagi tovarlar bo‘ladi. Agarda tovar firma savdo belgisiga, o‘ziga xos dizayni, qadoqlash usuli, reklamasi va tayyorlanish sifatiga ega bo‘lsa, bu tovar differensiallashgan tovar bo‘ladi. Agarda tovarning hech qanday o‘rnini bosuvchisi bo‘lmasa, u iste’molchilar ko‘z o‘ngida yagona, unikal tovar bo‘lib gavdalanadi va bu tovar shu nomni oladi.

3. Firmalarning bozordagi narxlarga ta’sir eta olish darajasi  Bu ko‘rsatkich firmaning bozordagi narxlarga nisbatan o‘rtacha xarajatlarini oshib ketishi bilan aniqlanadi.  Firmaning olgan natijasi qanchalik yuqori bo‘lsa, u shunchalik yuqori darajada bozordagi narxlarga ta’sir eta oladi, natijada qo‘shimcha daromad olishi mumkin.

4. Yangi firmalar uchun bozorga kirib borish imkoniyati va biznesdan chiqib ketish xarajatlari.  Bularni ikki guruhga ajratilgan tarmoqdagi to‘siqlar orqali aniqlash mumkin.  1) Sun’iy to‘siqlar (institusional). Faoliyat turi bo‘yicha cheklangan firmalar uchun patent va lisenziyalar berish.  2) Tabiiy to‘siqlar. Ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish uchun kerak bo‘ladigan investision xarajatlar, bozordagi mahsulotlarning yuqori darajada diversifikatsiyalashganligi, iste’molchilarning mavjud firma savdo belgisiga bo‘lgan ishonchi, mahsulotlarni taqsimlash kanallariga bo‘lgan yo‘llar.

3. Mukammal raqobat modeli va uning xususiyatlari  Real bozorlar, odatda, nomukammal raqobat muhitida bo‘ladi va ularni oligopoliyaga yoki monopolistik raqobatga kiritish mumkin. Bu vaziyatga qaramasdan, bozor tuzimalalarini tadqiq qilish mukammal raqobat modelini tahlil qilishdan boshlanadi.

Birinchidan Ikkinchidan  bu model, raqobat sharoitlariga (ya’ni, firmalar tarmoqqa erkin kirib chiqa oladigan, asosan, bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchilar bozori) yaqin bozolarni tadqiq qilish imkonini beradi.  mukammal raqobat bozori misolida xar bir firma oldida turgan asosiy masala, ya’ni, o‘z daromadini maksimallashtirish uchun qancha miqdorda mahsulot ishlab chiqarish kerak, firmaning iqtisodiy muvozanat sharoiti qanday degan muammolari hal qilinadi. uchinchidan , mukammal raqobat modeli real tarmoqlar samaradorligini va ularning monopollashuv darajasini baholash imkonini beradi

Mukammal raqobat modelining xususiyatlari:  1. Firmalar mahsuloti bir turdagi bo‘ladi , shuning uchun iste’molchilarga qaysi ishlab chiqaruvchidan mahsulot sotib olishning farqi yo‘q. Tarmoqdagi barcha tovarlar absolyut o‘rinni bosuvchi tovarlar hisoblanadi. Bu degani, bir ishlab chiqaruvchi tomonidan narxlarni bozorga nisbatan kam miqdorda bo‘lsa ham, oshirish uning mahsulotiga bo‘lgan talabning nolga tenglashishiga olib keladi.

 2 . Bozordagi iqtisodiy subyektlar soni cheklanmagan miqdorda ko‘p ,  ularning yalpi tarmoqdagi ulushi nisban past. Mukammal raqobat sharoitida firma tarmoqning ko‘zga ko‘rinmas oz qisminigina bozorga taklif qilishi mumkin. Alohida firmaning (alohida iste’molchining) sotuv (xarid qilish) xajmini o‘zgartirish haqidagi qarori mahsulotning bozordagi narxiga ta’sir qilmaydi. Bozordagi narx sotuvchilar va xaridorlarning birgalikdagi xarakatlari natijasida shakllanadi.

 3 . Bozorga kirish va chiqishning erkinligi .  Bozorda turli xildagi cheklovlar va ta’qiqlashlar umuman bo‘lmaydi. Davlatning talab va taklif mexanizmiga aralashuvi ham umuman bo‘lmaydi. Bozorga kirish va chiqishdagi erkinlik barcha resurslarni absolyut tarzda minataqalar aro va tarmoqlararo erkin xarakatlanishiga yordam beradi.

 4 . Bozordagi barcha subyektlarning mukammal bilim va axborotga egaligi .  Barcha qarorlar aniqlik sharoitida qabul qilinadi. Bu degani barcha firmalar o‘z daromadlar va xarajatlari, barcha resurslarning narxlari, mavjud texnologiyalar haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘ladi, iste’molchilar esa, xamma firmalardagi narxlar haqida to‘liq ma’lumot ola oladi. Shu bilan birga, axborot tezlik bilan va mutlaqo bepul tarqatiladi.

Bozor mukammal raqobatlashgan bozor bo‘ladi, agar unda quyidagi shartlar bajarilsa:  sotuvchi va xaridorlar bozorda mahsulot narxi qanday bo‘lsa, shunday qabul qiladilar va ular narxga ta’sir qila olmaydilar;  bozorga yangi sotuvchilarni kirishi cheklanmagan;  sotuvchilar birgalikda harakat qilish strategiyasini ishlab chiqmaydi.

Mukammal raqobat quyidagi xususiyatlarga ega:  ko'p sonli xaridorlar va sotuvchilar, shu jumladan kichik va o'rta biznes vakillari;  sotuvchilar va ishlab chiqaruvchilar bir hil tovarlarni taklif qiladilar;  bozorga hatto kichik kompaniyalar uchun ham oson kirish, davlat tomonidan hech qanday to'siqlar yo'q;  bozorning barcha ishtirokchilarining undagi ishlarning holati, jarayonlar, sub'ektlar va boshqalar to'g'risida yuqori darajada xabardorligi, ma'lumotlarni har kim muammosiz va cheklovlarsiz olishi mumkin;

Mukammal raqobatning afzalliklari  Mukammal raqobatga intilish bozor iqtisodiyotining yuqori samaradorligiga erishish imkonini beradi. Ko'pchilik ushbu modelni ideal deb atashiga qaramay, uning shubhasiz afzalliklari va ba'zi kamchiliklari bor.

Mukammal raqobatning afzalliklari :  bozorni o'z-o'zini tartibga solish;  tovarlarning etishmasligi;  resurslarni samarali taqsimlash;  yuqori ishlab chiqarish samaradorligi;  oshirilgan narxlarning yo'qligi;  bozor ishtirokchilari uchun imkoniyatlar tengligi;  tadbirkorlikni rivojlantirish erkinligi;  davlat bozor jarayonlariga aralashmaydi;  Bu erda xaridor ham, sotuvchi ham g'alaba qozonadi.

Mukammal raqobatning kamchiliklari  Ko'p sonli afzalliklarga qaramay, sof raqobat ham ma'lum kamchiliklarga ega:  bozor tizimi beqaror;  ortiqcha ishlab chiqarish xavfi;  bozor ishtirokchilari turli natijalarga erishadilar;  Har bir bozor ishtirokchisi ommaviy manfaatlarga e'tibor bermasdan, shaxsiy manfaatlarga yo'naltirilgan.

 sotuvchilar va xaridorlar savdo shartlariga ta'sir o'tkaza olmaydi va ularni odatiy hol sifatida qabul qila olmaydi;  resurslarning yuqori harakatchanligi.  Agar model ushbu xususiyatlardan kamida bittasiga ega bo'lmasa, bu mukammal raqobat emas. Har qanday bozor ushbu tuzilishga intiladi. Bu jarayonda davlatning asosiy vazifasi normativ-huquqiy bazani shakllantirish orqali tegishli shart-sharoitlarni yaratishdan iborat.

Xulosa  Shunday qilib, raqobatlashuvchi firmaning uzoq muddatli o‘rtacha xarajati narxga teng bo‘lsa ham (nolga teng iqtisodiy foyda olsa ham), u o‘z ishini (normal foyda olgani uchun) to‘xtatmaydi.  Raqobatlashgan bozorda tarmoqqa kirish va undan chiqish erkin bo‘lgani uchun va tarmoqning o‘zi ham raqobatlashuvchi bo‘lgani uchun firmalarning iqtisodiy foydasi nolga yaqinlashish tendensiyasiga ega.

 Umuman olganda uzoq muddatli muvozanat holatga erishish juda ko‘p vaqt talab qiladi, lekin qisqa muddatli oraliqda firma katta foyda olishi ham mumkin yoki katta zarar ko‘rishi ham mumkin. Biror bir mahsulot turini ishlab chiqarishda birinchi bo‘lgan firma undan keyin shu ish bilan shug‘ullangan firmaga ko‘ra ko‘proq qisqa muddatli foyda olishi mumkin. Xuddi shunday zarar bilan ishlayotgan tarmoqdan birinchi bo‘lib chiqqan firma investisiyalarining ancha mablag‘ini iqtisod qilib qolishi mumkin. Uzoq muddatli muvozanatlik konsepsiyasi firmani qanday va qaysi tomonga qarab harakat qilishini ko‘rsatib beradi.

O'xshashlar

Raqobat va monopoliya

Mukammal bo’lmagan raqobat bozori ta’limotlari

Raqobat va monopoliya. Narxlarning mohiyati va shakllanish xususiyatlari

Mikroiqtisodiyot terminlari

Raqobat