Voyaga yetmaganlar huquqbuzarligi - Huquqshunoslik - Slaydlar

Voyaga yetmaganlar huquqbuzarligi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1250.5 KB

Ko'chirib olish

Voyaga yetmaganlar huquqbuzarligi

Voyaga yetmaganlar jinoiy javobgarligi xususiyatlari • Insonparvarlik va odillik prinsiplaridan kelib chiqib, O`zbekiston Respuplikasi Jinoyat kodeksi oltinchi bo`limi XV-XVI boblarida “Voyaga yetmaganlar javobgarligining xususiyatlari»ni belgilangan. Bu boblarda voyaga yetmaganlarga nisbatan tayingilanadigan jazo tizimi, jazo tayi n lash qoidalari, javobgarlikdan, jazodan ozod qilish hollari aks ettirilgan.

Voyaga yetmaganlar jinoiy javobgarligining umumiy qoidalari • Voyaga yetmaganlar tomonidan jinoyat sodir qilinganida, davlat tomonidan ularning bu qilmishiga beriladigan jazoning kattalarga beriladigan jazoga nisbatan ancha yumshoqligi qadimgi quldorlik davlatlariga ham xos bo`lganligini Rim davlatining “XII jadval qonunlari”da ham uchratamiz. Amaliyot xodimlari va olimlar o`rtasida ko`p yillardan beri voyaga yetmaganlarning javobgarligini qonunda alohida ajratib ko`rsatilishi zarurligi to`g`risida turli fikrlar mavjud bo`lib, bu masala 1994-yil qabul qilingan Jinoyat kodeksida o`z aksini topdi.

• Voyaga yetmaganlarning javobgarligi xususida jinoyat huquqi fanida turli fikrlar bildirilgan bo`lib, aybdor shaxsning ahamiyati sodir etilgan jinoyatning xususiyati va ijtimoiy xavfliligi darajasidan kam emasligi ta`kidlanadi. Jinoyat kodeksi 17-moddasi, 5-qismiga muvofiq o`n sakkiz yoshga to`lgunga qadar jinoyat sodir etgan shaxslar umumiy qoidalarga asosan va Jinoyat kode k sining oltinchi bo`limida nazarda tutilgan xususiyatlar hisobga olingan holda javobgarlikka tortiladilar.

• Jinoyat kodeksi Maxsus qismi 163 ta normasida voyaga yetmaganlar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Voyaga yetmagan shaxs deganda, Jinoyat sodir etgunga qadar 16 yoshga to`lgan, ammo 18 yoshga to`lmagan shaxs tushiniladi. Umumiy qoidaga muvofiq 16 yoshga to`lgan, aqli raso shaxslar jinoyat subyekti yoshiga yetgan hisoblanadilar. Ba`zi jinoyatlar uchun subyekt yoshi 14 yosh qilib belgilangan. Javobgarlikni og`irlashtiruvchi holatlarda qasddan odam o`ldirganlik jinoyati uchun subyekt yoshi 13 yosh belgilangan.

• 1989-yil BMTning Bosh assambleyasi tomonidan «Bolalar huquqlari to`g`risida»gi Konvensiya qabul qilingan bo`lib, u jinoiy yo`lga kirib qolgan bolalar va voyaga yetmaganlarning huquqlarini himoya qilish bo`yicha qator normalarni o`z ichiga oladi. Konvensiyaga muvofiq bolalar deganda, o`n sakkiz yoshga to`lmagan shaxslar tushuniladi. Bu ta`rif O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksidagi voyaga yetmaganlar tushunchasiga mos keladi. Konvensiya voyaga yetmaganlarni jinoiy javobgarlikka tortishning minimal muddatini belgilaydi.

• 1985-yilda qabul qilingan BMTning Minimal standart qoidalarida voyaga yetmaganlarga nisbatan jazo tayinlashda odil sudlovni amalga oshirishning qoidalari belgilangan. • Shaxsning aqliy va jismoniy rivojlanganlik darajasi shuni anglatadiki, jinoyat subyekti yoshiga yetgan, lekin o`z qilmishining xususiyati va ijtimoiy xavfli oqibatini ruhiy jihatdan rivojlanmaganligi tufayli anglab yetmagan shaxs jinoyat subyektining zaruriy belgisiga ega bo`lmaydi. Bunday shaxsga nisbatan ma`muriy tartibdagi majburlov choralari qo`llaniladi.

Skryabin M.A.ning fikriga ko`ra voyaga yetmaganlarning jinoiy javobgarligi quyidagi xususiyatlarga ega: • 1) voyaga yetmaganlarga nisbatan jinoyat qonunida nazarda tutilgan barcha jazo choralari qo`llanilmaydi; 2) voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilgan jinoyat uchun jazo tayinlashda sud ularning voyaga yetmaganligini yengillashtiruvchi holat deb hisoblaydi; 3) voyaga yetmaganlarga nisbatan tayinlanadigan ozodlikdan mahrum qilish jazosi eng og`ir jazo sifatida o`ziga xos xususiyatlarga ega.

• Kriminologik tadqiqotlar, statistik ma`lumotlar shundan dalolat beradiki, voyaga yetmagan shaxslarga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish, qamoq, va umuman jamiyatdan ajratish bilan bog`liq bo`lgan jazolarning qo`llanishi salbiy natijalarni bermoqda va kelajakda retsidiv jinoyatlarni ko`payishiga zamin yaratmoqda. Voyaga yetmagan shaxslarning jinoyat sodir etishining oldindani olish masalasi Respublikamizda barchani o`ylantirayotgan eng og`riqli, achinarli va dolzarb muammolardan biridir. Chunki kelajagimiz, yosh avlodning barkamolligi bilan bog`liqdir. Ularni tarbiyalash, jamiyat uchun foydali, ma`naviy sog`lom qilib yetishtirish har birimizning burchimizdir.

V oyaga yetmaganlar jinoyatchiligining sabablariga to`xtalib o`tadigan bo`lsak, voyaga yetmagan shaxslarni jinoyatga yetaklaydigan sabab va shart-sharoitlar quyidagilardan iboratdir: • 1) aholi turmush darajasining pasayishi; 2) ota-ona, tarbiyachilar, maktab, internat va boshqa muassasalarda bolalar tarbiyasi bilan yetarli darajada shug`ullanmaslik, tarbiyaviy, profilaktik tadbirlarning o`tkazilmasligi. Masalan, 1999-yilning birinchi yarmida jinoyat sodir etgan voyaga yetmaganlar 1105 kishini tashkil etib, 372 tasi (33.6%) hech qayerda o`qimagan, 110 tasi mast holatda jinoyat sodir etgan voyaga yetmagan shaxslardir. 3) oila, maktab va o`quv muassasalarida nazoratning sustligi; 4) voyaga yetmagan shaxs yashayotgan, o`qiyotgan mikromuhitdagi kriminologik sharoit; 5) maktablarda yuristlar va psihologlarning faoliyat olib bormasliklari; 6) oilalardagi ajrashib ketish, ota yoki onalik huquqidan mahrum qilish holatlarining yuqoriligi. Masalan, 1999- yilning birinchi yarmida voyaga yetmagan sudlanganlar 1105 kishini tashkil etib, shulardan 258 (23.3 %) tasi ota- onasiz tarbiyalanganlardir;

• 7) bosqinchilik, o`g`rilik kabi jinoyatlarga voyaga yetmagan shaxslarni jalb qilish holatlarining tez-tez uchrashi; 8) axloqqa qarshi jinoyatlar, ya`ni voyaga yetmagan shaxsni g`ayri- ijtimoiy xatti-harakatlarga jalb qilish, o`n olti yoshga to`lmagan shaxs bilan jinsiy aloqa qilish, o`n olti yoshga to`lmagan shaxsga nisbatan uyatsiz buzuq harakatlar qilish, pornografik narsalarni tayyorlash va sotish, fohishaxona saqlash yoki qo`shmachilik qilish kabi jinoyatlarning sodir etilib turilishi; 9) jazoni o`tab chiqqan voyaga yetmagan shaxslarni o`z holiga tashlab qo`yilganligi, ish bilan band qilishning sust darajada olib borilishi; 10) huquqni muhofaza qiluvchi organlar, xususan militsiya, mahalla posbonlariga voyaga yetmagan shaxslar bilan ishlash, tarbiyaviy, profilaktik choralarni ko`rish, ishga joylashtirish tadbirlari o`tkazish vazifasini yuklovchi huquqiy hujjatlarning mavjud emasligi, mavjud bo`lgan huquqiy hujjatlar ijrosini ta`minlovchi mexanizmning yo`qligi va hokazolar.

• “ Bola huquqlari to`g`risidagi” Konvensiyada bolalarning jismoniy, aqliy, ijtimoiy rivojlanishi uchun zarur sharoitlarni yaratib berish jamiyatning voyaga yetmaganlar oldidagi burchi ekanligi belgilab qo`yilgan. Voyaga yetmaganlarning jinoyat sodir etishi muayyan ma`noda jamiyat tomonidan yuqoridagi majburiyatlarining bajarilmaganligini ifodalaydi. Adolatning tiklanishi birinchi navbatda voyaga yetmaganlarning qayta tarbiyalanishida ifodalanadi. Voyaga yetmaganlarga nisbatan qo`lanadigan jazo tizimi, jinoyat qonuni bilan belgilangan va sud uchun majburiy hisoblangan jazo choralarning ro`yxati bo`lib, ular o`z navbatida muayyan tartibda joylashtirilgan va qo`llanish tartibi va chegaralari belgilangan ro`yxatdir.

• O`zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida voyaga yetmaganlarga nisbatan qo`llanadigan jazo tizimining asosiy vazifasi voyaga yetmaganlarni majburlash va tarbiyalash hisoblanadi. Voyaga yetmaganlarga nisbatan jazo tayinlashning asosiy maqsadi tarbiyalash bo`lsada, lekin og`ir jinoyat sodir etganlarga nisbatan og`ir jazo tayinlanishini istisno etmaydi. Bunday holatda og`irroq jazo tayinlamaslik, voyaga yetmaganlarda mas`uliyatsizlikni keltirib chiqaradi. «Bola huquqlari to`g`risidagi» Konvensiyada voyaga yetmaganlarga nisbatan o`lim va umrbod ozodlikdan mahrum qilish kabi jazolar qo`llanilishi mumkin emasligi belgilangan

Voyaga yetmaganlarga nisbatan tayinlanadigan jazo tizimi: • 1) davlat majburlov chorasining alohida turlaridan tashkil topgan; 2) jazo tizimi elementlari o`zaro bog`liq bo`lib, biri ikkinchisiga bog`lanib va to`ldirib keladi; 3) 3) davlatning majburlov choralari ro`yxati qat`iy bo`lib, kengaytirib talqin qilinishi mumkin emas. Shuning uchun voyaga yetmaganlarga nisbatan Jinoyat kodeksi Maxsus qismi tegishli moddasi sanksiyasida ko`rsatilgan bo`lsada, lekin 84-modda ko`rsatilmagan jazo choralari qo`llanilmaydi; 4) 4) belgilangan jazo choralari yengilidan og`iriga qarab joylashtirilgan. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 81-moddasida ko`rsatilgan jazolar voyaga yetmaganlarga nisbatan tayinlanishi mumkin bo`lgan jazo turlarining qat`iy ro`yxatidir. Ushbu moddada jazo tizimi eng yengilidan og`iriga qarab joylashtirilgan, ya`ni: 1) 1) jarima 2) 2) axloq tuzatish ishlari 3) 3) qamoq 4) 4) ozodlikdan mahrum qilish

• Axloq tuzatish ishlari — bu mahkumni sud hukmi bilan belgilangan muddatga majburiy ravishda mehnatga jalb qilib, uning ish haqidan davlat foydasiga muayyan miqdordagi foiz undirish tariqasidagi jazo chorasi. Bu jazo voyaga yetmaganlarni mehnatga jalb qilish bilan tuzatish va qayta tarbiyalashga qaratilgandir.

Voyaga yetmaganlarga nisbatan axloq tuzatish ishlarini qo`llashning quyidagi shartlari mavjud: • 1) 1) subyektiv tarkibning qat`iy cheklanganligi; 2) 2) jazoni qo`llash muddati. Axloq tuzatish ishlari faqat mehnatga layoqatli shaxslarga nisbatan qo`llaniladi. Меhnаt layoqati - bu shaxsning mehnat qila olish qobiliyatiga ega ekanligidir. Umumiy qoidaga ko`ra shaxs16 yoshga to`lgandan so`ng mehnatga layoqatli hisoblanadi.16 yoshga to`lmaganlar quyidagi hollarda mehnat shartnomasi asosida mehnatga jalb qilinishi mumkin: 1) 1) o`n besh yoshga to`lgan shaxlar ota-onasidan birini yoki ular o`rnini bosuvchi shaxsning yozma roziligi bilan ishga qabul qilinishi; 2) 2) yoshlarni mehnatga tayyorlash maqsadida umum ta`lim maktablari, hunar-texnika bilim yurtlari va o`rta maxsus o`quv yurtlarining o`quvchilarini o`n to`rt yoshga to`lganlaridan keyin ota- onasidan birining yoki ular o`rnini bosuvchi shaxsning roziligi bilan bolalarning sog`lig`iga ziyon yetkazmaydigan va ta`lim olish jarayonini buzmaydigan yengil ishlarni o`qishdan bo`sh vaqtlarida bajarish uchun ishga qabul qilinishiga yo`l qo`yiladi.

• Qoidaga ko`ra, voyaga yetmagan shaxsga axloq tuzatish ishini o`zi ishlab turgan joyda o`tash belgilanadi. Voyaga yetmagan mahkumni tarbiyalash nuqtai nazaridan axloq tuzatish ishini u ishlab turgan joyda o`tashni belgilash maqsadga muvofiqdir. Agar aybdor hech qayerda ishlamasa, jazo ijrosini nazorat qiluvchi organ belgilab bergan, lekin o`zi yashaydigan hududdagi boshqa joyda o`taladi va ish haqining o`n foizidan o`ttiz foizigacha davlat daromadiga ushlab qolinadi. Agar mahkum yashash joyiga ega bo`lmasa bunday holda hukm chiqarilgan hududdagi jazoni ijro etish inspeksiyasi belgilab bergan ish joyida jazoni o`taydi. Axloq tuzatish jazosi voyaga yetmagan mahkumning moddiy va mehnat manfaatlarini ma`lum darajada cheklab qo`yadi, mahkumning ish haqidan o`n foizidan o`ttiz foizigacha davlat daromadiga undiriladi, uzluksiz mehnat uchun beriladigan qo`shimcha ish haqi to`lash jazoni o`tash davrida to`xtaliladi.

• Umumiy qoidaga ko`ra axloq tuzatish ishlari muddati mehnat stajiga qo`shilmaydi. Jinoyat protsessual kodeksining 545-moddasiga ko`ra axloq tuzatish ishlari o`talgan vaqtni mahkumning umumiy mehnat stajiga qo`shish to`g`risidagi masala jamoat birlashmasi yoki jamoa iltimosnomasi bo`yicha, jazoni o`tab chiqqan shaxs mehnatga qobiliyatsiz bo`lgan taqdirda esa, uning iltimosnomasi bo`yicha ham mazkur shaxs turgan joydagi tuman yoki shahar sudining sudyasi tomonidan ko`rib chiqiladi.

• Qamoq jazosi Jinoyat kodeksiga kiritilgan yangi jazo turi hisoblanadi. Qamaq - shaxsni erkin hayotdan batamom ajratgan sharoitda saqlashdan iborat bo`lib, voyaga yetmaganlarga nisbatan bir oydan uch oygacha bo`lgan muddatga tayinlanadi. Voyaga yetmagan hamda qamoq jazosiga hukm qilingan shaxslar jazoni qamoq uylarida o`taydilar. Ularga har kuni bir yarim soatlik sayr qilish, bir oyda bir marta yaqin qarindoshlari bilan uch soatgacha qisqa muddatli uchrashuv imkoniyati beriladi. Ular qamoq uyining xo`jalik xizmatiga oid ishlarga haftasiga to`rt soatgacha jalb qilinishi mumkin. Voyaga yetmaganlar jazoni o`tash tartibini buzgan hollarda ogohlantirish, hayfsan, yetti sutkagacha karserga kiritib qo`yish, har kungi sayrni bekor qilish kabi intizomiy jazo choralari qo`llaniladi.

• O`n olti yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan vaqt ichida jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan jinoyatlar majmui tariqasida ozodlikdan mahrum qilish jazosi – o`n ikki yilgacha muddatga, agar sodir etgan jinoyatlarning bittasi o`ta og`ir jinoyat bo`lsa, o`n besh yilgacha muddatga tayinlanishi mumkin. Jinoyat sodir etish vaqtida o`n uch yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan shaxslarga nisbatan bir necha hukm yuzasidan tayinlanadigan ozodlikdan mahrum qilish jazosining muddati o`n besh yildan oshmasligi kerak. Agar Jinoyat kodeksi 72-moddasida belgilangan shartlar va asoslar mavjud bo`lsa, sud voyaga yetmagan shaxsga nisbatan shartli jazo belgilashi mumkin.

O'xshashlar

Voyaga yetmaganlar javobgarligining o’ziga xos xususiyatlari

Voyaga yetmaganlar o'rtasida jinoyatchilik va huquqbuzarlikni oldini olishning dolzarb vazifalari

Ma’muriy javobgarlik

Voyaga yetmaganlarning mehnat qilish huquqlari

Voyaga yetmaganlarni jinoiy javobgarlikka tortish