Jahon xalqlari etnografiyasi - Geografiya - Slaydlar

Jahon xalqlari etnografiyasi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1485.5 KB

Ko'chirib olish

Jahon xalqlari etnografiyasi

Amerika q it'asi  Amerika q it'asi o` zining territoriyasi bilan fa q at Osiyodan bir oz kichikro q . Uning maydoni Grelandiya bilan 44,5 mln. kv. km.ni tashkil q iladi. Atlantik va Tinch okeanlari oralig ` ida joylashgan shimoldan janubga 15,5 ming km uzunlikka ch o` zilgan bu q it'a aslida ikkita musta q il q uru q likdan iborat. Uning 24,3 mln. kv.kmga ega b o` lgan shimoliy q ismi trapesiya shaklida, janubiy q ismi katta noteksi uchburchakka o` xshaydi. Amerikaning shimoldagi eng keng q ismi ekvatordan pastro q da 4,5 ming km.ga h am yetmaydi. XX asrda shu yerda q azilgan 80 kmlik Panama kanali Tinch va Atlantik okeanlarini bog ` lagan mu h im xal q aro savdo y o` liga aylangan edi.

SHIMOLIY AMERIKA XALQLARI H ozirgacha algonkin va atapask q abilalarida h am matrilokal, h am patrilokal niko h tartiblari sa q lanib kelgan. Bir necha juft oilalardan tashkil topgan kichkina urug-jamoa ko` chib yurishga odatlangan. Ayrim vaktlarda bayram yoki diniy marosim munosabati bilan muayyan joyda bir necha niko h dagi guruxlar t o` planishganlar. Odat bo` yicha, nikoxdan keyin ma'lum davr kuyov xotin urugida yashab, kelin h a q i uchun xizmat q ilgan. Jamoa ekzogamiya tartiblariga rioya q ilishi shart b o` lgan. Barcha q abilalarda mu h im masalalarni mu h okama va xal q ilishda h amma teng h u q u qq a ega b o` lgan. Ammo eng keksa donishmand kishilar ra h barlik q ilganlar. Ichki jamoa munosabatlarida “xar kim o` ziga o` zi “ x o` jayin” degan axlo q q oidasiga rioya q ilinadi.

 Eski q adimiy dunyo h isoblangan Yevropa, Osiyo va Afrikaga nisbatan Yangi Dunyo deb atalgan Amerikaning tabiati va i q limi ni h oyatda rang-barang. Tinch okean so h illari b o` ylab shimoldan janubga tomon butun ikki kit'aga ch o` zilgan Kordilyer nomli eng yirik tog tizmalari Tinch okeanida ruy berayotgan tektonik jarayon bilan bog ` li q . Bu yerda eng baland togliklar va h ozirdan notinch h isoblanadi. Bu yerda eng baland tog ` liklar va xozirgacha q aynab turgan vul q onlar mavjud. K i t'aning ichki q ismidagi bepoyon tayga, tundra va tropik urmonlar, cheksiz dashti biyobon va preriylar, katta-kichik k o` llar va daryolar inson uchun zarur maxsulotlar yetkazib beradi.

MARKAZIY AMERIKA XALQLARI  Amerika qit'asining AQSH bilan Meksika chegarasidan janubiy qismini odatda Lotin Amerikasi deb ataydilar. Ba'zan etnogeografik jihatdan Meksika, Markaziy Amerika va Vest-Indiya maxsus rayoni qilib ajratilgan va unga Mezoamerika (O'rta yoki Markaziy Amerika) deb nom berilgan. Bu yerda 30 ta mustaqil davlat va bir necha hozirgacha mustamlaka holatdagi mamlakatlar mavjud. Lotin Amerikasi 20,1 million km kvadrat maydonni egallagan.  Latin Amerikasi aholisining etnik qiyofasi ham turlicha.Uzoq yillar davomida mahalliy tub axoli bilan kelgindi yevropaliklar va millionlab qul qilib keltirilgan afrikaliklar avlodlari aralashmasidan paydo bo'lgan hozirgi mamlakatlar aholisining o'ziga xos milliy madaniyat, mehnat va xalq ijodi an'analarini shakllantirgan. Regionning rang- barang tabiati, ularning xo'jalik tiplari madaniyat xususiyatlariga zo'r ta'sir o'tkazgan. Nixoyat zo'r tabiiy boyliklarga ega bo'lgan mazkur regionni " jaxonning xazinasi " deb xam ataganlar. Ammo boy tabiatli Latin Amerikasi umuman ancha qashshoq va qoloq o'lkalardan. Rasmiy ma'lumotlarga qaraganda bu yerda yashovchi aholining yarmiga yaqin och yoki yarim och, ya'ni to'yib ovkat yemaydi. Ayniqsa mahalliy indeyslar og'ir ahvolda. Hozirgi Latin Amerikasida 40 mln.ga yaqin indeyslar yashaydi.

Yuksak madaniyat  Maxalliy tub axoli o'tmishda yuksak madaniyat yaratib, faqat latin amerikaliklargagina emas, balki jaxon madaniyatiga xam zo'r xissa qo'shganlar. Indeys qabilalari birinchi bo'lib jaxonga birinchi bo'lib kartoshka, pomidor, makka, anioka, paxta; kungabaqar, kakao va boshqa muxim ekinlarni ekib tanilgan. Ular dastlab kauchuk shirasidan foydalanish, kurare zaxarini ishlab chiqarish va medisinada foydalanishni o'rgatganlar, gamakni kashf qilib jaxonga yoyganlar. Ajoyib, go'zal, qadimiy arxitektura, katta xashamatli shaxarlar va dabdabali piramidalar, afsonaviy o'yma va bo'rtma ramlar bilan bezatlgan ko'shku saroylar, turli shakl va xajmdagi go'zal xaykallar, rang-barang bo'yoqlar sopol idish va buyumlar, tilladan qo'yilgan xar xil xaykallar indeyslarning jaxon madaniyatiga qo'shgan zo'r xissasidir. Latin Amerikasi indeyslari yaratgan ko'y va o'yinlari xam uzoq elatlarga ilk sinfiy jamiyat, yuksak san'at va xunarmantchilik ega bo'lgan davlatlar paydo bo'lgan.

Qudratli asteklar davlati Qudratli asteklar davlatining poytaxti Tenochtitlan katta ko'lning o'rtasidagi orolda qurilgan va o'zining go'zalligi, ulug'vorligi va xashamatliligi bilan ispan istilochilarini xayratda qoldirgan. Poytaxtni ko'l soxili bilan uchta 10 metr kenglikdagi damba bog'lab turib, ikkita maxsus tarnov orqali suv o'tkazilgan. Ko'l atrofida asosiy ekin dalalari joylashgan, qishloqlar xam dalalar bilan o'ralgan.  Asteklarning uylari odatda qamishdan qirilib, devorlari loy bilan suvalgan, tomi somon bilan yopilgan. Boy tabaqalar uylarini xom g'ishtdan, tekis tomli, ichki va tashqi xovlili qilib qurganlar. Poytaxtdagi ba'zi uylar ustinlarga tiklangan. Piramida shaklidagi ibodatxona va jamoa inshootlari toshdan dabdabali qilib qurilgan, xaykallar va o'yma naqshli toshlar bilan bezatilgan. Qishloq jamoasi (kalpulli) umumiy yerga ega bo'lgan va bu yerlarni ayrim oilalarga taqsim qilganlar.

 Erkaklarning kiyimlari etakli belbog' va kamzuldan iborat, ayollar yubka, yengsiz uzun ko'ylak kiyganlar. Poyabzal teridan tikilgan. Kiyimlari bezatilgan, bilaguzuk va bulokilar takkanlar, badanini bo'yaganlar. Taomlari xam turli xilda, xar xil zira aralashtirib, xushxo'r qilingan. Tosh yorg'ich bilan makkadan un tortib taom pishirganlar. Asteklar shokoladni kashf etganlar. Ammo ular “chokalatl” ni ichimlik sifatida iste'mol qilganlar.

 Mayya ancha rivojlangan dehqonchilik xo'jaligiga ega bo'lib, o'rmonlarni toshboltalar bilan kesib, daraxtlarni kuydirganlar, kul bosgan dalani yog'och bilan ishlab urug' sepganlar. Asosiy ekini makkajo'xori xisoblangan, undan tashqari loviya, pomidor, kalampir, qovoq va paxta ekilgan. Go'shtga it va kurka boqilgan, bundan tashqari ov qilib ham go'sht yetkazganlar. Baliqchilik va asalchilikni ham bilganlar. Mayya indeyslari birinchi bo'lib kakao daraxtini o'stirib, mevasidan ichimlik tayyorlagan. Bu yerda metall rudasi bo'lmaganligidan qurollarni mis bilan oltin qorishmasidan yoki sof oltindan yasalgan bezaklarni Meksikadan va qo'shni mamlakatlardan keltirganlar. Paxta va agava tolalaridan nozik matolar to'qigan. Savdo-sotiq ancha rivojlangan, loviya va kakao urug'lari pul vazifasini bajargan. Qul savdosi ham bo'lgan.

 Qishloqlar yengil to'qima yopilgan, cho'qqaygan tomli uylardan tashkil topgan. Qishloq markazida toshdan qurilgan ibodatxona qad ko'targan, unda zolagon va koxinlar yashagan. Jamoa yeri uylangan erkaklar soniga qarab ya'ni har oilaga uch yilgacha taqsimlangan. Zodagonlarga ajratilgan maxsus dalalarda jamoa a'zolari xizmat qilgan va hatto sadaqa berib turganlar, urushda ishtirok etganlar. Soliq to'lashdan bosh tovlaganlar xudo yo'liga qurbonlik qilingan. Qullar zodagonlarning xo'jaligida, jamoat inshootlarini, ko'shk, saroylar va yo'llar qurishda, yuk tashishda ishlatilgan. Qullar asirlardan, qarzdorlardan, hukm qilinganlardan va xatto yetimlardan to'ldirilgan.

Ijtimoiy munosabatlar Ijtimoiy munosabatlarda ota urug'i xukmronlik qilgan, ular jamoa bo'lib joylashgan va katta oilalarga bo'linganlar. Poligamiya keng tarqalgan, zodagonlar o'nlab xotin va cho'rilarga ega bo'lgan. Qullar paydo bo'lgan va sinfiy munosabatilar o'rnatilgan. Boy tabaqalar bezatilgan ko'shklarda yashagan, oddiy jamoa a'zolari esa loy bilan suvalgan to'qima kulbalarda yashagan. Bezaklarni faqat zodagonlar taqishga muyassar bo'lgan. Ayniqsa bosh xokimga itoat kilganlar, unga turli sovg'a salomlar keltirib, huzuriga kirganlar. Xokimni saylash marosimi turli afsonalar bilan bog'liq. Xokim smola surtilgan badaniga oltin qum sepib, solga tushib ko'lning o'rtasiga suzib borib cho'milar emish. U xudoga atab oltin va zumraddan yasalgan xaykalchalarni suvga tashlar ekan. Bunday rivoyatlar Muisk davlatini "oltin odam" deb nom chiqarishga va mustamlakachilarni " oltinga boy" o'lkaga ko'plab kelishiga sabab bo'lgan.

Janubiy Amerika  Janubiy Amerikadagi And tog'larining hozirgi Kolumbiya, Ekvador, Peru, Boliviya, Shimoliy Chilida, ya'ni katta xududda kechua til oilasiga oid turli elat va qabilalardan tashkil topgan yuksak madaniyatli Ink davlati bo'lgan. Bu yerda 1 minginchi yillikda kechua va aymara tillaridagi ko'plab mayda qabilalar yashagan. Rivoyatlarga karaganda,XIII asrlarga kelib shu kabilalardan Kusko vohasida joylashgan Inklar kuchayib 1438 yildan qabilalar ittifoqiga bosh bo'ladi va oliy kasta deb taniladi. Boshqa barcha qabilalar unga bo'ysunib soliq to'lab turgan.

 Andlik indeyslar Amerika qit'asiga mansub chorvachilikni bilgan yagona elatlardan biridir. Kechua va aymara xalqlari lama va alpaka hayvonlarni ko'lga o'rgatib, yuk tashishda foydalanganlar. Gushti, yogi, terisi, juni va suyagidan xo'jalikda keng foydalanganlar. Lama yovvoyi turini 3 yilda bir marta mol qo'ralarga kamab, junini olib, keyin qo'yib yuborganlar. Dengiz cho'chqasi va o'rdaklarni ovlaganlar, go'shtini iste'mol qilganlar. Uy hayvonlaridan faqat it saqlaganlar.

Metall qazib olish  Ink davlatida hunarmandchilik rivojlangan. Metall qazib olishni bilganlar. Mis, kumush, oltin, simob va boshqa rangli metallarni, xatto jezni ham ishlab chiqarganlar, turli qurol( o'rok, bolta, pichoq), bezaklar va diniy buyumlar yasaganlar. Charxsiz naqsh berilgan ajoyib sopol idishlar va xaykalchalar ishlaganlar, paxta va jundan chiroyli, nozik matolar tukiganlar. Hech qanday qorishmasiz yirik kesilgan tosh bo'laklaridan dabdabali ibodatxona va qasrlar tiklaganlar. Oddiy kishilarning uylari toshdan yoki g'ishtdan qurilib, qamish yoki somon bilan yopilgan, oynasiz va chipta eshikli kichkina xonalardan iborat bulgan.

 Asosiy ijtimoiy birlik qishloq jamoasi (aylyu) hisoblangan. Yer bosh hokimning mulki hisoblansa ham, har yili jamoa a'zolari (oilalar) ga taqsim qilib berilgan. Oliy hokim va kohinlarga maxsus yerlar ajratib berilgan, uni jamoa a'zolari ishlab hosilini yig'ib berganlar. Davlat tuzumi uziga xos quldorlik, imperiya xisoblangan. Inklar yuqori tabaqa deb tanilib, mehnatdan ozod bo'lib, boshqa qabilalar hisobiga yashaganlar. Soliqdan kechua qabilasi ham ozod bo'lgan, boshka qabilalar inklarga qaram bo'lib, soliq to'laganlar, qul yetkazib berganlar. Ammo, urugchilik munosabatlari (fratriylik) saqlangan. Inklar hatto kiyim va bezaklari bilan ajralib, hukmron kastaga aylangan, hokim va kohinlar ham ulardan saylangan. Oliy inka quyosh o'gli hisoblangan. Unga boshqalar itoat kilgan. Inklar davlatida politeistik (ko'p xudolik) dinlar keng tarkalgan. Quyoshga ibodat qilish eng muhim xisoblangan, shuning uchun oliy inka ham xudo darajasiga ko'tarilgan.

O'xshashlar

Okeaniya xalqlari

Afrika xalqlari

Osiyo xalqlari

Sharqiy Osiyo xalqlari

Janubiy Afrika xalqlari