Abu Rayhon Beruniyning geografiya faniga qo’shgan hissasi - Geografiya - Slaydlar

Abu Rayhon Beruniyning geografiya faniga qo’shgan hissasi

Yuklangan vaqt:

01.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2004.5859375 KB

Ko'chirib olish

Abu Rayhon Beruniyning geog rafiya faniga qo’shgan hissasi Reja: • Abu Rayhon Beruniyning hayoti • Abu Rayhon Beruniyning turli sohalaridagi ijodi • Beruniyning Geografiya va astronomiya sohasidagi ishlari • Xulosa • Foydalanilgan adabiyotlar

• Abu R ayho n Mu ham mad ibn A hmad Al-B erun iy (4- s entya br, 97 3, Ka t (ho zirgi Qoraq alpo gʻisto nnin g Ber uniy t uman i), Xo razm , – 1 3-dek abr, 1048 Gʻazn a) – I slom oltin davri ning zabar dast Xoraz mlik qomu siy a l lomal arida n bir i. Gʻa rb till arida unin g ism i Alib oron deb h am a talga n. Al- Beru niy no mi fo rsch a „bir un“ („che t“ de gan m aʼno ni an glata di) so ʻzida n olin gan b oʻlib, u Afr igʻiy X oraz msho hlar poyta xti Ka t sha hrini ng ch ekka tuma nida tugʻil gan. Al-Be runiy hayo tinin g das tlabk i 25 y ilini X orazm da o ʻtkaz di, u yerda islo m, fiq h, ilo hiyot , gram mati ka, r iyoziy ot, fa lakiy ot, ti bbiyo t va f alsafa , fizi ka va bosh qa ilm lar b ilan h am s hugʻu lland i.

• Beruniy ona tili boʻlgan xorazmiy tilidan tash qari fors, arab yunon, ibroniy va suryoniy tilla rini bilgan va 50 yoshida sanskrit tilini oʻrgan di. Iroqiylarning oxirgi vakili Abu Nasr Mansur ibn Iroq Beruniyning ustozi edi. Al-Beruniy fal akiyot, riyoziyot, geodeziya, jugʻrofiya va min eralogiya va tabiiy fanlarni yaxshi bilgan. Shu ningdek, tarixchi, xronolog va tilshunos sifati da ham ajralib turardi. U oʻz davrining deyarli barcha fanlarini mukammal oʻrgangani sabab qomusiy alloma deb nomlanadi va koʻplab il m sohalarida tinimsiz izlanishlari uchun moʻl- koʻl mukofotlangan.

• Shoh xonadoni va jamiyatdag i boshqa qudratli unsurlar Al- Beruniyning tadqiqotlarini m oliyalashtiradi. Oʻziga xos taʼs irga ega boʻlgan Al-Beruniyni ng oʻzi ham falsafani oʻrganis h davomida, boshqa xalqlarni ng olimlaridan, xususan, yun on olimlaridan ham ilhom olg an.

• U oʻzining „Geodeziya“ asarida 990-yil Kat shahrining ge ografik kengligini aniqlaganini yozadi. Maʼlumki, geografi k kenglikni aniqlash uchun geografiya, matematika va ast ronomiyadan yetarlicha bilimga ega boʻlish lozim. Ray sh ahriga (hozirgi Tehron yaqinida) keladi. U Rayda mashhur olim – matematik va astronom al-Xoʻjandiy, tabib va fayl asuf ar-Roziylar bilan tanishadi. Beruniy Rayda oʻzining „ Al-Faxriy sekstanti“ risolasini yozadi. 997-yil Beruniy Katg a qaytdi. Bu davrda Xorazmda oʻzgarishlar boʻlib, Maʼmu n vafot etib, uning oʻrniga Ali ibn Maʼmun taxtga chiqqan edi. 997-yilda mashhur tabib Abu Ali Ibn Sino ham Urgan jga keladi.

1017-yil yozida turkiy podsho Mahmud Gʻaznaviyning buyrugʻiga koʻra Beruniy asir sifatida Gʻaznaga olib ke tildi. U yerda ogʻir sharoitda yashadi. 1019-yildan keyi n ilmiy ish bilan shugʻullanish sharoitiga erishdi. 1022 —1024-yillarda Mahmud Hindistonga qilgan yurushid a Beruniyni oʻzi bilan olib ketdi. Safarda ham Beruniy ilm bilan shugʻullandi. U Panjobdagi Nandna qalʼasi y onida yer shari meridianini bir gradusining uzunligini oʻlchadi va u 110,895 km. ekanini aniqladi. Bu maʼlu mot hozirgi zamon oʻlchashlari natijasi – 111,1 km bil an taqqoslansa, Beruniy oʻlchashlarining aniqligi qay darajada ekani koʻrinadi.

O’lchashlarining aniqligi qay darajada ekani koʻrinadi. U umrining koʻp qismini hozirgi Afgʻonistonning janub iy-sharqiy qismidagi oʻsha paytdagi Gʻaznaviylar davla ti poytaxti Gʻazna shahrida oʻtkazdi. Hindiston yarimo roliga sayohat qilganda, Hindistonda amalda boʻlgan hinduiylik dinini oʻrganib chiqqandan soʻng 1030-yild a „Tarix al-Hind“ (Hindiston tarixi) nomli hind madani yati haqida risola yozdi. U oʻz davri uchun hayratlanar li darajada xolis yozuvchi edi. Turli xalqlarning urf-oda tlari va eʼtiqodlari, uning ilmiy ob’ektivligi 11-asr bosh larida Hindistonni ajoyib tasvirlagani uchun unga al-U stad („Ustoz“) unvonini berdi.

• Beruniyning boy ilmiy merosi hali toʻla oʻrganilmaga n. Beruniy yirik olim Abu Nosir ibn Iroqdan Evklid ge ometriyasi, Ptolemeyning astronomik taʼlimotlari b oʻyicha dars olgan. 995-yilgacha u astronomiya, geo grafiya, geodeziya amaliy masalalarini hal etish bila n birga Yer va osmon globusini yasadi hamda astron omiyaga oid bir necha kitoblar yozdi. Olimning ana s hunday asarlaridan biri „Geodeziya“ 1025-yilda yozi b tugatilgan.

• Bu asar „shaharlar orasidagi masofalarni aniqlash uchun jo ylarning chegaralarini belgilash“ga doirdir. Kitobning 4-bobi oxirida Beruniy Yer aylanasining kattaligini oʻlchash haqida fikr yuritgan. Qadimdan insonlar Yerning shakli va kattaligi ni bilishga qiziqqanlar va turli xalqlar Yer shaklini turlicha ta savvur qilishgan

• Milod dan avval oʻtga n Pifa gor, Arast u, Ar ximed , Era t osfen kabi buyu k olim lar Y er du malo q va shar shakl i da de gan fi krni aytga nlar. Jumla dan, milo ddan avva l gi 250 -yild a iska ndar iyalik olim Erato sfen Yer s har sh aklida deb , unin g oʻlc ham larini quyi dagic ha an iqlag an. Is kanda riya bilan Sieny a (ho zirgi Asvo n) sh aharl a ri ora sidag i mas ofani karv onlar ning yurish mu ddati bilan oʻlch aydi, keyin bu q iyma tni ik ki sha har k engli gining ayir masig a bo ʻladi v a Yer radi usini 6840 kilom etr de b ch iqara di. Bu grad us m eridia n yo yining uzu nligi e sa 11 9,44 4 boʻ ladi y oki m eridi an yo yinin g uzu nligi 7 0 12 1 ga t engli gini a niqla b, bu yoy m erid ian a ylana si uzu nligin ing 1 /50 q ismi ekan ligini hisob laga n.

• Yer meridian aylanasining uzunligi 39500 kilometrga yaqin boʻlsa kerak, degan fikrga kelgan. Eratosfenda n soʻng Misr, Xitoy va yunon olimlaridan bir qanchas i Eratosfen oʻlchagan usul bilan Yerning kattaligini a niqlaganlar. Oʻrta asrlarda Yerning hajmini aniqlashd a yurtimizdan yetishib chiqqan olimlarning xizmatla ri katta boʻlgan. Muso Muhammad al-Xorazmiy bir g radus meridian yoyning uzunligi 111,8 kilometrga te ngligini isbotlab bergan.

• Abu Rayhon Beruniy Yerning kattaligini oʻlcha shda yangi usul qoʻllab, bir gradus meridian y oyning uzunligi 111,16 kilometr ekanligini his oblab chiqargan. Beruniy Yerning radusini oʻs ha davr uchun aniq oʻlchab bergan. U Yerning meridian aylanasining uzunligini 40183 kilom etr ekanligini hisoblab chiqargan. Sulton Mah mud Gʻaznaviy Hindistonga qilgan safarining birida Beruniyni ham birga olib ketadi, yoʻlda sharqiy Pokistonning Moʻlton shahrida vaqtin cha istiqomat qilishga toʻgʻri keladi.

• U oʻzga yurtda boʻlishiga qaramay, fursatdan foydalangan holda Moʻltondan 400 kilometr gʻarbdagi Nandna qoʻrgʻonida Yer kurrasi oʻlc hamini aniqlashga kirishadi, avval shu joyning geografik kengligini oʻlchab 320001 ga teng e kanligini aniqlaydi. Soʻngra ufqning pasayish burchagini oʻlchaydi. Bu haqda olimning oʻzi quyidagicha yozadi: „Hindiston yeridagi Nand na qoʻrgʻonida istiqomat qilishimga toʻgʻri kel di.

• Qoʻrgʻonning gʻarb tomonida baland togʻ, janubiy t omonida esa keng sahroni koʻrdim va shu on (ufq p asayishini oʻlchash usulini) sinab koʻrishga kirishdim . Togʻ tepasidan turib yerning lojuvard rangdagi osm on bilan tutashganini yaqqol koʻrdim. Qarash chizigʻ i vertikalga perpendikulyar boʻlgan chiziqdan 00 341 pasaydi. Perpendikulyar boʻlgan togʻ balandligini oʻl chadim, u shu yerda qoʻllanadigan oʻlchovda 652,05 5 choʻzim (gaz)ga teng keldi“.

• Beruniy oʻlchab topgan qiymatlar boʻyicha oʻziga xo s usul bilan Yer kurrasi radiusining uzunligi 1280333 7,036 gazga teng ekanligini hisoblab chiqardi. Agar bir gaz 0,4933 metr ekanligini eʼtiborga olsak, Yer ku rrasi radiusi uzunligi, Beruniy hisobicha, 6315,886 ki lometr boʻladi. Bu raqam hozirgi vaqt¬da olingan qi ymatdan juda kam farq qiladi, yaʼni xatolik radius uz unligining 0,9 foizini tashkil etadi. Soʻngra Beruniy s hu 320 001 kenglikdagi bir gradus meridian yoyning uzunligi 223550,329 gaz yoki 110,277 kilometr ekan ini hisoblab chiqadi.

Xulosa • Al-Beruniy vafotidan keyin uning faoliy ati olimlar tomonidan asoslanmagan v a nomi eʼtirof etilmagan. Asrlar oʻtib, uning Hindiston haqidagi yozuvlari Bri taniya Rajida qiziqish uygʻotdi. • Oyning bir krateri va asteroid 9936 Al- Beruniyning sharafiga nomlangan. Ant arktidadagi Beruniy oroli ham ushbu a lloma nomi bilan atalgan. Eronda geo deziya muhandislari kuni Al-Beruniyni ng tavallud kunida nishonlanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar • Pirmat Shermuhamedov. "Dahoning tugʻilishi yoxud Abu Rayhon Beruniy qismati". Toshkent sh. • Ahmed, Akbar S. (1984). "Al-Beruni: The First Anthr opologist". RAIN (Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland) • Internet saytlari

O'xshashlar

Mirzo Ulug’bekning geografiya faniga qo’shgan hissasi

Andijon viloyati toponimlari

Geografiya metodikasi ta’limotining shakllanishi va rivojlanishi, boshlang’ich maktab geografiya fanining rivojlanish bosqichlari

O’rta Osiyoda Kartografiya fanining rivojlanishi

Siyosiy geografiya