Andijon viloyati toponimlari - Geografiya - Slaydlar

Andijon viloyati toponimlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1593.5771484375 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI GEOGRAFIYA TA’LIM YO’NALISHI BITIRUVCHISI Teshaboyeva Mohinur Mavzu: Andijon viloyati toponimlari www.arxiv.uz

Mavzuning dolzarbligi. Yer yuzida millionlab geografik nomlar mavjud. Yer yuzasidagi xar bir geografik voqea va xodisaning nomi bor. Biz xayotimizni geografik nomlarsiz tasavvur eta olmaymiz. Chunki qayerda yashashimiz, qayer- ga borishimiz, qaysi joyda voqea va xodisalarni kuzatish biz uchun muximdir. Shu sababli geografik nomlar va ularni o’rganish xayotimizni ajralmas qismidir. Chunonchi, geografiyani xam geografik nomlar va atamalarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. BMIning ob'ekti Andijon viloyati bo’lib, u O’zbekiston Respublikasining eng sharqiy viloyati xisoblanai.Viloyatlar orasidagi eng kichik viloyatlardan bo’lsa-da, ko’p xususiyatlari bilan ajralib turadi. Tadqiqot predmeti . Viloyatning joy nomlari ya'ni gidronimlari, oronimlari, aykonimlari kabilarnio’rganishning asosiy jixatlari xisoblanadi. www.arxiv.uz

• “ Ma’naviyat o‘z xalqining tarixini, uning madaniyati va vazifalarini chuqur bilish va tushinib yetishiga suyangandagina qudratli kuchga aylanadi. Tarixga murojat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo‘lmaydi”, - degan fikrlari joy nomlarini o‘rganish, tadqiqi etish, ularni saqlash, muhofaza qilishga ham bevosita taalluqlidir. • I.A. Karimov www.arxiv.uz

• BMIning maqsadi. Andijon viloyatidagi geografik joy nomlarini xududuiy jixatdano’rganib taxlil etish asosida ularning xududiy muammolarni aniqlash va uni xal etishni muxim yo’nalishlarini belgilashdan iborat. Maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi va xal etildi. • 1) Andijon viloyati joy nomlarini kelib chiqish sabablari • 2) Andijon viloyati joy nomlarini shakllanishida tumanning tabiiy sharoitlari va insonlarning yashash sharoitini ta'sirini aniqlashdan iborat • 3) Andijon viloyati joy nomlarinio’rganishdagi muammolar va uning yechimlari xaqida ilmiy va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. • BMIni tayyorlashdao’zbekiston Respublikasi prezidenti ma'ruzalari, toponimik isloxotlar to’g’risidagi Vazirlar Maxkamasi xamda xukumat qarorlariga asoslangan bir qator tushuncha va qoyalarga tayanildi. Shu bilan birga tizim-tarkib, kartografik usullardan foydalanildi. www.arxiv.uz

• BMIning dolzarbligi shundaki, geografik joy nomlarinio’rganish orqali o’quvchilarda o’z tug’ilib o’sgan joy nomlari xaqida tushunchaga ega bo’lishini ta'minlashdan iborat. Yana bundan tashqari milliy qadriyatlarimizga xos bo’lgan joy nomlarini tiklashni yo’lga qo’yish lozim. • Tadqiqotning yangiligi shundan iboratki, geografik joy nomlarini geografik jixatdan Andijon viloyati misolida o’rganildi. Andijon viloyatidagi joy nomlarini kompleks xoldao’rganildi xamda ularning izoxli luqati tuzildi. • Bitiruv malakaviy ishi toponimika faniga oid bo’lganligi sababli, bu mavzuga yaqin bo’lgan mavzular ko’p o’rganilgan. Toponimika faniga katta xissa qo’shgan .Xasanov, P.G’ulomov, S.Qoraev, Mirzaev, Mirakmalov kabi geograf olimlarni aytibo’tish zarur deb o’ylayman. • O’rganilganlik darajasi. Universitetimiz miqyosida filologiya fakultetini 2000- yilda tamomlagan Raxmonova B. "Andijon viloyati gidronimlari" mavzusida yana bir shu fakultetni xuddi shu yili tamomlagan Meliboeva xam "Andijon viloyatining etnotoponimlari" mavzusidagi BMIlari bajarilgan. • Bitiruv malakaviy ishi tarkibiga ko’ra kirish, ikki bob va uning rejalari, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, ilmiy va amaliy axamiyati tadqiqotning ob'ekti va predmeti, maqsad va vazifalari ifoda etilgan. BMIni birinchi bobida Joy nomlarining geografik asoslari yoritilgan. Ikkinchi bobida esa • Andijon viloyati toponimlari misolida o’rganildi va taxlil qilindi. BMIning xulosa qismida taxlillar natijasidan kelib chiqqan xolda tegishli taklif va tavsiyalar ilgari surilgan. www.arxiv.uz

• Bu vazifalarni ado etish o‘rta maktablarining V- VI- VII- sinflarida amalga oshrishni maqsadga muvofiq deb xisblaymiz. Buning uchun biz avvalo tadqiqot predmeti bo‘lgan Andijon viloyati tabiiy sharoiti, tabiiy resurslar, aholini hamda iqtisodiy ijtimoiy taraqqiyoti bilan tanishib chiqdim. Yer yuzida millionlab geografik nomlar mavjud. Yer yuzidagi har bir geografik voqea va hodisning nomi mavjud. • Biz hayotimizning geografik nomlarsiz tasavvur eta olmaymiz. Chunki qayerda yashashimiz, qayerga borishimiz, qaysi joyda voqea va hodisalarni kuzatilishi biz uchun muhimdir. Shu sababli geografik nomlar va ularni o‘rganish hayotimizni ajralmas qismidir. www.arxiv.uz

• Toponimlar paydo bo‘lishida birinchi va eng keng tarqalgan tamoyil aholi maskani joylashgan xududining tabiiy geografik xususiyatini e’tiborga olinishidir unda joyning xususiyatininig aks ettiruvchi umumiy geografik tushuncha hamda iboralarning konkretlashuvi va individuallashuvi qonuniyati yuz beradi. Masalan, "jar" so‘zi tabiiy geografik termin sifatida “uyilgan, salbiy relefga ega bo‘lgan joy” ma’nosini bildiruvchi turdosh ot bo‘lsa, uning muayyan bir ob’ektga bog‘lanishi natijasida toponim yasaladi. Viloyatdagi Anorjar, Jarariq, Yorboshi, Yorqishloq,, Kuyganyor kabi joy nomlari ushbu qonuniyat asosida vujudga kelgan. www.arxiv.uz

Gidro,Fito,Zoooykonimlar • Suv bilan bog’liq toponimlar tarkibida anxor (aqir), ariq, buloq, jo’y, ko’l, ob, soy, quduq, iboralari keng tarqaladi. Oltinko’l, Qorasuv, Buloqboshi, Ko’kbuloq, Qaynarbuloq, So’ngalbuloq, Baliqko’l, Damko’l, Shahrihonsoy shular jumlasidandir. Chor-atrof cho’l yoki paxta maydonlari bilan qoplangan xududlarda daraxtlar ham kishilar diqqatini tortishi shubxasiz, viloyatda Behizor, Bodomzor, Do’lanazor, Qayrag’ochzor, Mevazor, Nokzor, Olmazor, Olchazor. Terakzor, Tokzor, Tolzor, Tutzor, Uzumzor, O’rikzor, Chamanzor, Chilonzor, Shaftolizor kabi qishloq va maxallalar nomi ham mazkur qonuniyat asosida yaratilgan. • Viloyatda keng tarqalgan o’simlik va xayvonot olami nomi bilan bog’liq nomlar ham anchagina uchraydi, jumladan, Mingchinor, Qatortol, Alichali, Qo’shchinor, Jiydamozor, Yakkatut, Quruqqayrogoch, Qorajiyda, Baliqchi, Oqlaylak, Bo’rilik kabi. Biroq bu nomlarni ham xar doim o’z ma’nosida tushunish to’g’ri bo’lavermaydi. Chunki bu nomlar ko’chma ma’noda ishlatilgan bo’lishi, urug’ yoki qabila nomini anglatishi mumkin. www.arxiv.uz

• Andijonda -tepa affiksi qatnashgan Qo’rg’ontepa, Uchtepa, Dardoqtepa, kabi qishloq nomlari keng tarqalgan. Bu affiks qishloq, shahar yoki aholi maskaniga nisbatan ishlatilib, aholi yashaydagan maskanlarning yangiligini, tuproq tarkibini ifodalashi mumkin. • Toponimikada - obod affiksi qatnashgan toponimlar soni eng ko’p tarqalgan. Obod so’zi tojikcha ob-suv, obod-suvli, suv yetarli joy degan ma’noni bildiradi. Bu so’z shaxar, qishloq, umuman, aholi manzilgohlariga nisbatan ishlatiladi. Asosiy ma’nosi «gullagan» demakdir. Viloyatda «obod» affiksoidini kishilar ismiga qo’yilishidan Sultonobod, Xonobod, Mamirobod, Safarobod, Kampirobod, Yo’ldoshobod, Matqulobod, Mirzaobod, Sattorobod, Solijonobod, Usmonobod, Xaydarobod, kabi qishloq nomlari yaratilgan bo’lsa, kishilarning amaliy, mansabi kasb-koridan kelib chiqib Amir obod, Bekobod, Sultonobod, Xonobod , Mamir- • obod nomlari yaratilganligini ko’rish mumkin. Viloyatimizdagi qishloq va mahalla nomlari orasida Bekobod uch marta takrorlanadi. www.arxiv.uz

• Yurtboshimiz I.A. Karimovning «Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch» asarida, O‘tmishimiz davrlar darakchisi bo‘lmish xalqona taponimlarning ahamiyatiga alohida diqqat qilingan, bu xususda muhim fikrlar bayon etilgan. www.arxiv.uz

• Andijon Farg’ona vodiysining qadimiy shaharlaridandir. Uning nomi yozma manbalarda "Andugon”, ’’Andigon”, XV-XVI asrlardan boshlab "Andijon” shaklida yozilib kelinadi. Nomning lug’aviy va toponimik ma’nosiga dastlab rus tadqiqotchisi V. Nalivkin o’zining "Kratkaya istoriya kokandskogo xanstva” (Kazan’, 1886 g.) asarida e’tibor qaratgan edi. Muallif bu asarida shaharning paydo bo’lishi xaqida mushohada yurgizib, bu yerda go’yo o’zbek urug’laridan "Andi” nomlisi o’rnashib qolgani va shundan "Andijon” nomi paydo bo’lgani xaqidagi naqlni keltiradi. Shunisi ham borki, bu og’zaki naql Andijonda emas, namanganliklar orasida ma’lumligini yozadi (o’sha asar, 5- bet). • V, Nalivkin asari chiqqanidan buyon, mana, 115 yil vaqt o’tdi, ammo tekshirishlarda bu og’zaki xabar isbotlanmadi. Ilmiy adabiyotda e’lon qilingan 92 ta o’zbek urug’i ro’yxatida ham "andi” nomlisi yo’q. Mahmud Qoshg’ariyning mashhur “Devoni Lug’oti -turk” mo’tabar asarida sanab o’tilgan turkiy urug’lar orasida ham bunday nom uchramaydi. www.arxiv.uz

• Ammo, afsuslanadigan joyi shundaki, ilmiy jihatdan isbotlanmagan Nalivkin taxmini keng tarqalib ketdi (Bu haqida S. Jalilov, Andijon (tarixiy- o’lkashunoslik ocherk), Toshkent, ’'O’zbekistan”, 1989 y.). • Bunday xom, taxminiy fikr - mulohazalarning kitobdan kitobga, spravochnik va maqolalarga ko’chib yurishiga sabab "Andijon” toponimi haqida maxsus tadqiqot qilinmaganidir. • Nihoyat, bu haqida yangi muloxaza aytildi. Tarixchi arxeolog olim, akademik A. Muhammadjonov fikricha, "Andijon” nomidagi "Andi” qismi daryo, soy bo’yida yashab dehqonchilik bilan shug’ullangan va bir-biriga yaqin odamlar guruhini bildiradi. Ushbu kalima xalq iborasida "quda- anda”, ”quda-andachilik” so’z birikmasida hamon saqlangan (Qarang: A. Muhammadjonov, ’’Andi” toponimi haqida. "Sharqshunoslik” (to’plam) 1991 yil 2- son). Ushbu ilmiy maqolaning ommabop nusxasi 2007 yili "Andijonnoma” gazetasida ham e’lon qilingan. Fikrimizcha, "Andijon” nomi toponimi haqidagi ushbu mulohaza ilmiy jihatdan to’g’ridir (Ammo turkshunos olim, professor Qozoqjon Mahmudov ushbu fikrga qo’shilganicha yo’q. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Prezidentimiz I. A. Karimovning 2005 yil 14 iyuldagi «O‘zbekiston Respublikasi aholi punktlarining ma’muriy-hududiy tuzilishini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PK-120- sonli hamda Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 13 martdagi «O‘zbekiston Respublikasi aholi punktlarining ma’muriy-hududiy tuzilishini takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi 68-sonli qarorlari ham bu masalaga chuqurroq yondoshib xalqning o‘tmishi kechasi va bugunini ilmiy adabiy tarixiy asoslab berishni kelgusi avlod uchun yetkazib berishni bizning zimmamizga yuklaydi. • Andijon viloyati misolida yuqoridagi masalani ko‘rib chiqadigan bo‘lsak ma’muriy-hududiy jixatdan 14 ta tuman ( Andijon, Asaka, Baliqchi, Buloqboshi, Bo‘z, Oltinko‘l ,Ulug‘nor, Izboskan ,Marhamat ,Shaxrixon, Paxtaobod, Jalaquduq, Qo‘rg‘ontepa, Xo‘jaobod) 11 ta shahar (Andijon, Asaka, Marhamat, Paxtaobod, Qo‘rg‘ontepa, Xo‘jaobod, Xonobod, Qorasuv, Shahrihon , Poytug‘, Ohunboboyev ) shahar hamda 83 ta shaharcha 90 ta qishloq fuqarolar yig‘ini va 458 ta aholi punktlari mavjud. (01.01.2014). www.arxiv.uz

• BALIQCHI - Shu nomli tuman markazi joylashgan. Shuningdek, Buxoro- • ning Koson tumanidagi qishloq. • Baliq - eng qadimgi turkiy so’zlardan biri bo’lib, shahar - ma’nosida keladi. VII-X asr yozma yodgorliklarida "Baliq”, "Baluq” shaklida yozilgan. Maxmud Qoshg’ariyda ham Shunday uyg’urlarning eng katta shaxri ’’Beshbaliq" deb atalgan. "Yangi baliq," degan shahar ham bo’lgan ("Yangi shahar”). Qadimgi turkiy xalqlar Pekinni ”Xon baliq” deb atashgan va yozishgan, Shuningdek, "Kuzbaliq”, ’’Baybaliq”, «Urdu baliq» nomli qadimiy shaxarlar bo’lgan. • Yozilish shakli baliq (rыba) so’ziga o’xshash bo’lgani sabab keyinchalik kundalik xayotda uning asl ma’nosiga e’tibor kamaygan. Chunki X-XI asrlardan "Baliq” (shaxar) atamasi arxaiklashgan. • ’’ Baliqchi” - shaxar, qal’a qo’riqchisi ma’nosida keladi. Yana bir ma’nosi o’zbek urug’laridan birining nomidir (X. Doniyorov, ’’o’zbek xalqining shajara va shevalari”. T. 1968 y.). Boshqa turkiy xalqlardan turkmanlarning Ersari qabilasida "baliqchi”, boshqirdlarda "bapыksы” urug’i uchraydi. Ammo xozir ma’lum bo’lgan 92 ta o’zbek urug’i nomida "baliqchi” yo’q. • Tilshunos olim T. Nafasov fikricha, tojikcha ’’Panjikent” ham ’’Beshbaliq” nomining tarjimasidir. "Baliqchi” toponimi bilan professor A. Nurmonovning munosabati ham Shunday. www.arxiv.uz

• MAYGIR - Izboskan tumanidagi qishloq. Asli nomi ”Moxigir”, ya’ni baliq tutadigan joy ma’nosida. Uzoq tariximizdan Shu ham baliq ovlab, keyinchalik o’troqlashib qolgan va shu nomda qishloq paydo bo’lgan. ”Boburnoma”da «Mohixona» deb yozilgan, ya’ni baliq tutadigan joy nomi bor.(”Suv to’kilur joylarda uy o’rnicha yerni chuqurrok qilib... (atrofiga) tosh qalarlar. Bu yerga suv quyidan bir eshik qo’yarlar... Ushbu bir eshikdin xech bir baliq chiqa olmas, kerak bo’lsa bu chuqurlarning birini ochib, qirq- ellik baliqni bir zamonda (bir vaqtda - S.J.) (tutib) keltirurlar” ”Boburnoma”dan). MAYGIR - Izboskan tumanidagi qishloq. Asli nomi ”Moxigir”, ya’ni baliq tutadigan joy ma’nosida. Uzoq tariximizdan Shu ham baliq ovlab, keyinchalik o’troqlashib qolgan va shu nomda qishloq paydo bo’lgan. ”Boburnoma”da «Mohixona» deb yozilgan, ya’ni baliq tutadigan joy nomi bor.(”Suv to’kilur joylarda uy o’rnicha yerni chuqurrok qilib... (atrofiga) tosh qalarlar. Bu yerga suv quyidan bir eshik qo’yarlar... Ushbu bir eshikdin xech bir baliq chiqa olmas, kerak bo’lsa bu chuqurlarning birini ochib, qirq- ellik baliqni bir zamonda (bir vaqtda - S.J.) (tutib) keltirurlar” ”Boburnoma”dan). www.arxiv.uz

• Qumtepa- tepa geomorfaloggik termin sifatida rel’ef shaklini (balandlikni) bildiradi. Tepalikni tashkil etgan jinslarning rangi va xususiyatiga qarab Qumtepa, Qoratepa, Oqtepa, Do‘ngsaroy kabi joy nomlari tashkil topgan. Albatta bir tepalarning egasini o‘ziga xos xususiyatini, son sanog‘ini bildiradi. • Ye ttiqashqa- aholi punkti qishloq aholisi, Arab urug‘iga mansub. Qishloqda yer osti suvlari yaqin. Shuning uchun buloqlar ko‘p. “ Ettiqashqa ” nomini kelib chiqishini shunday ta’riflaydi. Qashqa so‘zi “oq” ma’noni anglatadi, otning peshonasiga oq joyi bo‘lsa, uni qashqa ot deyiladi. Shunga ko‘ra qishloqdagi ot ishqbozorlari shunday qashqa otlari bilan mashhur bo‘lgan. Ma’lumotlarga ko‘ra yetti otning hammasi qashqa otlar ekan. nomi “Ettiqashqa”-otning nomidan kelib chiqqan deyiladi. www.arxiv.uz

• Geogarafik joy nomlari insoniyatning ma’naviy asosini tashkil etdi. Joy nomlarini bilish xar birimizning qiziqtirishi aniq. • Xalqimiz tarixi, taqdiri va turmush tarzining o‘ziga xos qomusi hisoblanadigan joy nomlari ajdodlarimiz qoldirgan yodgorliklardir. Shunday ekan, toponimlarni milliy madaniyatimizning qandayligini belgilovchi vositalardan biri sifatida hamisha targ‘ib etishimiz zarur. • Viloyatimiz joy nomlarini o’rganish davomida o’zbeklarning 92 urug’i haqida ko’pgina ma’lumotlar to’ladim.Kelgusi magistirlik ishlarimda ham shu mavzuni davom ettirishni hohlayman. Muallimlik faoliyatimda ham asqotadi deb o’ylayman Geografiya darslarida mavzu yuzasidagi nomlardan tashqari, O‘quvchilarni o‘zi tug‘ilib o‘sgan joylari haqida ham bilimlari berib borilsa o‘quvchilarni geografik dunyoqarashi kengayib boradi. www.arxiv.uz

• Hozirgi zamon jamiyatini geografik nomlarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Shuning uchun toponimka fani va undagi muammolarni kishilarni qadimdan qiziqtirib kelgan. Ajdodlarimizdan Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Qashg‘ariy, Zahrddin Muhammad Bobur va boshqa buyuk olimlar o‘z zamondoshining joy nomlari izohi tarixi va to‘g‘ri yozilishiga katta e’tibor berganlar. • Beruniyning aniqlshicha ayrim joylar o‘sha yerda uchrmaydigan buyumlar nomi bilan atalar ekan. Masalan: Hind okeanidagi Yoqut orolida yoqut mutloq yo‘q, faqat u yerda ayollarning go‘zalligi tufayli orolning nomi, Yoqut bo‘lib qolgan. www.arxiv.uz

• Har qanday nom o‘z zomonasining mahsuli, tarix qarorligi o‘zgartirilmasa xalqlardan qolgan estaliklardir. Joy nomlarini o‘rganish mavzusi juda qiziqarli mavzu bo‘lib, har bir inson o‘zi tug‘ilib o‘sgan joyning tarixi, nomining kelib chiqishi bilan qiziqishi ortishi bilan uning dolzarbligi ham ortib boradi. • Geografiya darslarida mavzu yuzasidagi nomlardan tashqari, O‘quvchilarni o‘zi tug‘ilib o‘sgan joylari haqida ham bilimlari berib borilsa o‘quvchilarni geografik dunyoqarashi kengayib boradi. • Xullas shu mavzu yoritish mobaynida shunday xulosaga keldimki, joy nomlari insoniyat hayotining bir qismi bo‘lib, uni o‘rganish orqali o‘z ko‘nikmalarimizni shakllantirib borishimiz zarurdir. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Andijon viloyati 2

Samarqand viloyati

Sirdaryo viloyati

Jizzax viloyati o’lkashunosligi

Navoiy viloyati muzeylari