Jizzax viloyati o’lkashunosligi - Geografiya - Slaydlar

Jizzax viloyati o’lkashunosligi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3498.05078125 KB

Ko'chirib olish

JIZZAX VILOYATI O’LKASHUNOSLIGI

Asosiy qism Jizzax toponimikasi Jizzax etnografiyasi Jizzax tarixiy obidalari

Viloyat haqida  “ Jizzax viloyati o‘zining go‘zal va betakror tabiati, boy tabiiy resurslari, ishlab chiqarish va qishloq xo‘jaligidagi ulkan salohiyati bilan mamlakatimiz taraqqiyotida muhim o‘rin tutadi. Fermerlik harakatini rivojlantirish borasidagi keng qamrovli chora-tadbirlar samarasini Jizzax viloyati misolida yaqqol ko‘rish mumkin. Viloyatda yetishtirilayotgan g‘allaning 98, paxtaning yuz foizi fermerlar hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. “O‘zEksayd”, “Jizantep”, “For-Teks” singari korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligi tobora ortib borayotir. Yosh avlod ta’lim-tarbiyasi, kamolotiga ko‘rsatilayotgan doimiy e’tibor va g‘amxo‘rlik tufayli jizzaxlik yigit-qizlar ham mamlakatimiz taraqqiyotiga o‘zining munosib hissasini qo‘shmoqda.  Islom Karimov

Viloyat Tarixi  O’zbekistonning markaziy qismida joylashgan Jizzax qadimiy voxa. Ming bir buloqlari qaynar tog’-u qirlari, ko’ksini xosilga to’ldirgan dala-yu bog’lari, qadim-qadimlarda qad tiklagan turgonu rabotlari, tabiat mezonidan yaralgan istiroxat boglari bilan mashxur maskan. Xali siru sinoati, kurashlariyu shijoati yetarli ukilmagan, moddiy va ma’naviy xotiralari kaddini tiklab ulgurmagan, ajdodlar maskani, ruxi poklari bulgan obidalar kariyb "ukilmagan" tarix. Bu tarixda ne bir gorlar, ungirlar, rasm yozuvlari, she’riy va tarixiy bitiklarni asragan koyatoshlar, kadimiy shaxtayu temir eritilgan koliplar, yilning boshlanishiga nisbat bergan Molguzardagi Uttosh, Gallaoroldagi kuyosh kalendari bor. Shark va Garb urtasida kadimiy savdo-aloka yuli utgani, islom madaniyatiga oid tabarruk obidalar karor topganida xam katta bir xikmat bor.

Viloyat tarixi manbalarda  Bu voxa kadim tarixdan uki xato ketmaydigan, jasur, uyushgan, boylikka berilmaydigan" ajdodlarga, erk va istiklol uchun jon olib jon bergan elga maskan buldi. Uning gayratli jasoratlari, oltindan osoriatikalar, temirdan ikki uchli oybolta, utkir tig, yoy-uklari yasaganliklari kadimiy yunon manbalarida — Gerodot, Strabon, Efor, Klavdiy, Arrnanlar kitoblarida bayon kilindi. Voxa xalki Aleksandr Makedonskiy istilosiga osonlikcha buyin egmadi. Sugdiyonaga chegaradosh birinchi kal’ada 30 ming togli saklardan uchdan ikki kismi kirilib ketsada, kolganlari tokka chikib ketadi. Biron-bir kal’a axli jangsiz buysun-maganliklari va xatto makedoniyalik zobit salkam 20 kunda Sirdaryo buyida uz istexkom shaxrini kurib ulgurmay butun Usrushona kuzgalon kutarganligi ma’lum. Sugdiyonada Spitamen boshlik xalk kuzgolonini bostirishdan oldin Usrushonadagi isyonni bartaraf kilish xam oson kechmadi. Kirapol, Gazo, Kiroshat (Xuroson) shaxarlarida shiddatli janglar bulib utgan. Yunon solnomachilari Kirapol (Zomin) va Gazoni aloxida tilga olishadi. Kadimshunoslar Gazo shaxrining urnini anik va asosli tayin etmasalarda, tarixiy manbalarda Samarkand va Toshkent oral i gida, daryoning uzanida joylashganligi xakida ma’lumot uchraydi. Shunga kura ayrim olimlar tilga olganidek, Gazo — bu kadimiy Jizzax bulsa, ne ajab. Darvoke, "Dizak" sugdiyda "Kal’a". Ayni paytda "Jizzax" mavjud tabiiy belgilariga kura "Sak takvimi" ma’nosini anglatishi xakida fikr xam mavjud. Muximi, Sangzor ming yillar osha uz uzanida okib turgan ekan, tog tugab chul boshlangan joyda sugorma dexdonchilik va xunarmandchilikka tayangan kadimiy manzilgoxning bulganligiga shubxa kilmasa buladi. Bunday tabiiy kulaylik Zominga xam xos.

Davlatchiligimiz tarixida Jizzax  Voxa tarixi va xayotiga oid ma’lumotlar "Boburnoma"da xam mavjud. Xususan, Bobur Jizzax, Zomin, Pishogar, Raboti xujada, Yor yaylok atalmish noxiyada (bosh kurgoni Sangzor) bulganligini yozib koldiradi. Uning "Kech namozdigar Ilon Utida tushub, ot ulturub etini shishlab, kabob kilib, ogni laxza tindirib otlanduk. Tongdin burunrok. Xaliliya kentiga kelib tushtuk, Xaliliyadan Dizak kelildi, ul fursatta Dizakta Xofiz Muxammadbek duldoyning ugli Toxir duldoy edi. Semiz etlar va mayda etmaklar arzon, chuchuk kovunlar va yaxshi uzumlar farovon... Umrumizda muncha farogat kilmaydur eduk, Muddatulumr omonlig va arzonlig kadrini bilmaydur eduk ("Boburnoma", T., 1989, 86-bet), suzlari Jizzaxda chorva, bogdorchilik va poliz maxsulotlarining boy va arzonligi, xalkining mexmondustligiga ishoradur. Jizzax voxasi Temuriylar davrida yuksaladi. Elda arzonchilik barkaror buldi. Ammo XVI—XIX asrlarda juda kup jangu jadallar, talonchiliklarni boshdan kechirdi. Mugullar davrida inkirozga yuz tutgan kurgonlar, istexkomlar Shayboniyxon davridan boshlab vayron bula bordi. Ayniksa fsodallar, xokimlar urtasidagi uzaro urushlar, Dashti kipchok xonlarining boskinlari, Abdullaxon, Imomkulixon xukmronligi yillarida tuknashuvlarning ogir zarbalari, solik, va ulpon tulovlari Jizzax voxasi xalkiga juda kimmatga tushdi. Xususan, 1571 yilda Abdullaxonning Dashti Kipchok xoni Boboxon va Toshkent xokimi Darvishxonga karshi Jizzaxdagi beadad tuknashuvi juda talafotli buldi. Kariyb ikki yuz minglik kushinlar Jizzax xududida kirginbarot jang kilishdi. Ming-minglab insonlar koni tukildi. Sangzor kon bilan loykalandi. Ushbu jangdan sung Abdullaxon Temir darvozadagi koyatoshga "tarix" yozdirdi.

Xonliklar davrida Jizzax  Keyingi asrlarda Jizzax voxasi Buxoro va Kukon xonliklari urtasida talash bulib, bir necha bor konli tuknashuvlar azobini tortdi. Shuning uchun xam voxa xalki erk va ozodlik uchun xar safar ganimlarga karshi turar, kanchadan-kancha jasur farzandlari bu yulda kurbon bular edi. Bu jixatdan 1866 yil Jizzax tarixida juda ogir yil buldi. Toshkentni bosib olgan rus armiyasi asosiy e’tiborni Buxoro xonligiga va birinchi navbatda katta strategik axamiyatga ega bulgan Jizzaxga karatdi. 12-19 yanvarь kunlari Jizzax tomon yurish boshlandi. 8 mayda general Romanovskiy boshlik rus kushinlari Erjarni bosib oldi. Nixoyat iyunь oyi boshida Jizzaxga xujum boshlandi. 7 iyunь kuni bulib utgan ogir jangda jizzaxliklar galaba kozonib, rus kushinlarini chekinishga majbur kiladi. Shundan sung rus armiyasi butun kuchni tuplab Jizzaxni zabt etishga karatish maksadida avval Xujand va Uratepani (24 may, 2 oktyabrь) bosib oladi va oktyabrь boshidan Zomin va Erjar orkali Jizzaxga ikki tomonlama xujumni boshlaydi. Jizzax kal’asi 9 paxsali devor bilan uralgan va un ming kishidan ortik. Uz ximoyachisi bor edi. Nixoyat 12-18 oktyabrь kunlari Jizzax uchun juda shiddatli janglar bulib utadi. Bu janglar shu darajada daxshatli bulganki, odam koni arik.dagi suv kabi okdi, shaxar ximoyachilarining jasurligiga dushmanlar xam koyil koldi. Dushmanning xarbiy ustunligi tufayli jizzaxliklar 18 oktyabrda taslim buldilar. Nafakat amir kushinidan 8 ming kishi, balki maxalliy axolidan un mingga yakin kishi xalok buldi. Ikki mingdan ortik kishi asir tushdi. Ayni vaktda rus kushinlari xam juda katta talafot kurdi. Natijada ularning Samarkand tomon istilochilik xarakati 1868 yil baxoriga kadar tuxtab koldi.

Mustaqillik davrida Jizzax  O’zbekistan mustaqilligi Jizzax viloyati xayotida yangicha rivojlanish, qo’shni va xorijiy davlatlar bilan bevosita iqtisodiy-savdo va madaniy alokaning kuchayishiga keng imkoniyatlar yaratdi. Viloyatda amalga oshirilayotgan isloxotlar o’zining dastlabki samarasini bermokda. Xususiylashtirish va kup ukladli iktisodiyotni, tarkib toptirish, bozor munosabatlariga boskichma-boskich utishda tabiiy va ichki resurslarni ishga solish borasida jiddiy uzgarishlar yuz beryapti. Iqtisodiy-ijtimoiy xayotda xorijiy fir¬ma va korxonalar bilan teng huquqli alokalar tobora kengaymoqda. Bunda, ayniksa, viloyatning qulay tabiiy sharoiti, katta mexnat resurslari, xalk xujaligining eng muxim tarmoklari buyicha maxsulot ishlab chiqarishning mavjudligi, rivojlangan kommunikatsiyaga egaligi, savdo-moliyaviy tizimning shakllanganligi muxim axamiyatga ega. Natijada, viloyatda qator qo’shma korxonalarga asos solindi, kichik va xususiy korxonalar, firmalar, xissadorlik jamiyatlari, fermer va shirkat xujaliklari tashkil topdi. Qisqa vaqt ichida kupgina soxalarda xom ashyoni kayta ishlash, tayyor maxsulot ishlab chikarish boshlandi.

Viloyat Xaritasi

Shahar ko’rinishi

Viloyatdagi tuman va shaharlar Arnaso y Baxma l Zarbdo r Zomin Forish Mirzacho’l Jizzax shahriG’all aoro l Jizza x Do’stlik Zafarobo d Paxtako r Yangiob od

Жиззах шаҳри  Жиззах вилоятининг маъмурий, иқтисодий ва маданий мар- кази. Катта Ўзбекистон тракти ёқасида, Сангзор дарёси бўйида жойлашган. Майд. 0,7 минг км2. Аҳолиси 136,5 минг киши (2005; 1939 й. - 9 минг; 1959 й-15 минг, 1970 й. - 35 минг; 2000 й.—132,5 минг киши;), асосан, ўзбеклар; шунингдек, рус, татар, украин, эроний ва б. ҳам яшайди. Июлнинг ўртача т-раси 28,5°, янв.ники 1,5°,  • Юнон солномачилари Кирополь (Зомин) ва Газони алохида тилга оли-шади. Археологлар Газо ш.нинг ўрнини аниқ ва асосли тайин этмасаларда, та-рихий манбаларда уни Самарканд ва Тошкент оралигида жойлашганлиги ай-тилади. Олимлар Газони қад. Жиззах деб тахмин қилиб, унинг номини сўғдийча «Дизак» («қалъача») сўзи б-н боғлайди-лар. Тарихда у «Дизах» номи б-н юри-тилган Жиззах шаҳри Марказий кўчаси Жиззах шаҳри топонимикаси

Пахтакор тумани.  Вилоятнинг шаркии қисмида жойлашган. 1967 й. 9 янв.да Мирзачўл жан.-ғарбидаги ўзлаштирил-ган ерлар негизида Сирдарё вилояти тар-кибида ташкил этилган. 1974 й. Жиззах вилояти ташкил этилиши муносабати б-н ушбу вилоят таркибига ўтказилган. Майд. 0,38 минг км2. Аҳолиси 58,8 минг киши, асосан, ўзбеклар, шунингдек, қозоқ, рус, украин ва б. миллат вакил-лари ҳам яшайди. 1 км2 га ўртача 154, 7 киши тўғри келади (2005). Туманда 1 шаҳар (Пахтакор), 7 қишлоқ фуқарола- ри йиғини бор. Маркази — Пахтакор ш.

 Фориш тумани. Вилоятнинг шим.-ғар- бий қисмини эгаллайди. 1935 й. 9 фев.да ташкил этилган. (1962 й.да Нурота ва Жиззах туманлари таркибига қўшиб юборилган. 1964 й.да қайта ташкил этилган. Фориш тумани дастлаб Самарқанд, 1964 й. Сирдарё, 1974 й. Жиззах вилоят-лари таркибига киритилган). Майд. 9,53 минг км2. Ахрлиси 74,9 минг киши, асо-сан, ўзбеклар, шунингдек, қозоқ, то-жик, рус ва б. миллат вакиллари ҳам яшайди. 1 км2 га ўртача 7,8 киши тўғри келади (2005). Туманда 2 шаҳарча (Уч-қулоч, Янгиқишлоқ), 11 қишлоқ фуқа-ролари йигини бор. Маркази — Янги-қишлоқ шаҳарчаси.  Янгиобод тумани. Вилоятнинг жан.-шарқий қисмида жойлашган. 1999 Й. 30 апр.да ташкил килинган. Майд. 0,72 минг км2. Аҳолиси 22,5 минг киши (2005), асо-сан, ўзбеклар, шунингдек, тожик, татар, рус ва б. миллат вакиллари ҳам яшайди. Аҳоли зичлиги 1 км2 га 31,2 киши. Туманда 5 қишлоқ фуқаролари йиғини мавжуд. Маркази - Баландчақир қишлоғи.  Туманнинг шим. қисми пасттекислик, жан. қисми қир-адир ва тоғлардан ибо-рат. Ер юзаси жан.га томон кўтарилиб боради. Иқлими кескин континентал, ёзи иссиқ, киши совуқроқ. Хўжамушкент ва Сармич сув омборлари бор. Экинзор-лар Мирзачўл каналидан (насослар ёрдамида) суғорилади.

Ғаллаорол туманидаги буғдойзорлар.  Ғаллаорол тумани. Вилоятнинг ғар- бий, жан.-ғарбий қисмида жойлашган. 1926 й. 29 сент.да ташкил этилган. 1931 й.гача Янгиқўрғон тумани деб аталган.

TARIXIY YODGORLIKLARI  Arxeologik yodgorliklardan Zomin tumanida o’rta asrlarga tegishli karvonsaroy qoldiqlari bizgacha yetib kelgan.Shulardan biri To’rtko’ltepada joylashgan .Karvonsaroy devor bilan o’ralgan.U mo’g’ullar bosqini davrida veayron bo’lgan. Bundan tashqari Forish tumanida Kaltepa karvonsaroyi ,Zomin tumanida Kultepa karvonsaroyi xarobalari saqlanghan. X asdrda artab sayyohi Al-Muqaddasiy “Ahsan ut-taqosim fi marifat ul- aqolin”(Mamlakatlarni o’rganish bo’yicha eng yaxshi qo’llanma)asarida yozishicha ;Turkiston tizmasining shimolida joylashgan Ustrushona davlati hududida Dizzak Zomin, Xovos, Vagat,Shavg’ar kabi obod shaharlar bo’lgan.

O’rta asrlarda Jizzax  Miloddan avvalgi II asrdan e’tiboran Shark va Garb urtasidagi savdo-aloka Usrushona orkali utganligi voxa xayotiga ijobiy ta’sir etdi. Afsuski, kushonlar, Eftalitlar, Turk xokonligi davriga oid yozma manbalarning yetib kelmaganligidan Usrushona tarixining bir necha yuz yilliklar kanday kechganligi xozircha jumbok.. Kutayba boshlik arab kushinlarining voxani osonlikcha yenga olmaganligi, usrushonalik afshinlar (sultonlar) viloyat mustakilligi yulida katьiyat bilan kurashganliklari (VIII asr) tarix saxifalariga kuchdi. Abu Rayxon Beruniy, At- Tabariy (X asr), Mukaddasiy (X asr), Istaxriy (X asr), Ibn Xavkal (X asr), Ibn Al- Asir (XII asr) kabilarning asarlarida voxa jugrofiyasi, xayoti xakida kimmatli ma’lumotlar urin oldi. Xususan, VII—XII asrlarda voxa xayoti birmuncha rivojlanganligi, kishlok xujaligi va xunarmandchilik tarakkiy etib, Jizzax yakinidagi Mirasmandda xar oyning birinchi kuni katta jaxon savdo bozori bulgan. Jaxon bozorida Jizzaxda tayyorlangan jun matolar va jun liboslar, pilla, temir va metall buyumlar, Usrushona feruzasi katta mavkega ega bulgan. Tarixchi Ibn Xavkal Usrushonada Mink va Mirasmandda temir ruda kazib olish va kayta ishlash rivoj topganligi, bu yerda tayyorlangan metall buyumlar Xuroson, Bagdod va Eronda keng tarkalganligini yozadi.

O’RTA ASR YODGORLIKLARI HAQIDA O’rta asrlada bunyod etilgan Jizzax memoriy yodgorliklari bizgacha yetib kelmagan .Bu davrga oid ko’pgina qala,qo’rg’on va karvonsaroylar tepa va qo’rg’onlar (Ko’ktepa, Oqtepa ,Rabot, Qo’rg’ontepa, Xonimqo’rg’on, Kaliyontepa) kabi nomlar bilan atalladi. Bularning soni 100 dan ortiq Jizzax va G’allaorol tu manlari hududidagi Takalisoydagi qoyatoshlarda ibgtidoiy chorvacjhilik ,ovchilik davriga oid mingdan ortyiq rasm , Baxmal, G’allaorol , Jizzax tumanlaridav juda ko’p yer osti yo’llari saqla ngan. 1956- yilda Baxmal tumani hududida Budda ibodatxonasi qoldig’i topilgan. Parpiota ,Malik Girkushoq, Avlioyi Serob, Nuriddin masjidlarini qoldiqlari saqlangan. Forish tumanidagi “Band” qadimgi to’g’oni qoldig’I hozir ham mavjud.

Sharof Rashidov 1949-1959-yillar Adib, yirik davlat arbobi Sharof Rashidov 1917 yilning 5 noyabrida Jizzaxda dehqon oilasida tavallud topgan, Narimonov maktabida tahsil ko‘rdi. 1934 yilda Jizzaxdagi pedagogika texnikumini, 1941 yilda Samarqand dorilfununini tugatadi. Shundan so‘ng muallim va muxbir sifatida o’z faoliyatini boshlaydi.

Jizzax Etnografiyasi  KASHTACHILIK – bu davrda kashtchiligi san’ati Buxoro ,Jizzax ,Samarqand, Toshkent viloyatlarida rivoj topgan. 19-asrning 80- yillarigacha Jizzaxda kashta ipak jun hamda xonaki tabiiy oq va qizg’ish ranglarda oharlangan ip gazlamalarga tikilgan. Keyi nchalik yirik zebu-ziynatlar uchun tikiladigan kashtalarga binafsha rang .sariq, zangori va to’q sariq rangdagi kosi biy ipak matolari (shoyi )matolari ishlatilgan.  RAQSLARI- BESHQARSAK erkaklar davra o’yin qo’shig’i. O’zbek va tojik xalqlari orasdida keng tarqalgan .Beshqarsakda qarsak hamda qo’g’irchoq ovozlario yordamida o’yin usuli hosil qilinadi. Ba’zi taxminlarga ko’ra kelib chiqishi zardushtiylik marosimlarjiga borib taqaladi. O’yin va terma “Yakqars”, “Qo’sh qars”, ‘Besh qars” va boshqalardan iborat. Bu o’yin yaqin o’tmishda qishloq joylarida 2-3 soat davom etardi.

 O` rta Osiyo xonliklari davrigacha ham Jizzax vohasining shahar, qishloqlarida qadimdan boshlangan hayot uzviy davom etgan. Voha xalqlarining bu davrdagi etnik tarkibi haqida ham ba’zi ma’lumotlar mavjud. Xususan, Mug` qal’asidan topilgan VIII asrning birinchi choragiga oid Pancha (Panjikent) hokimi Divashtichning asosan so’g`d tilida yozilgan hujjatlarida Ustrushona mamlakati va unda yashovchi xalq ustrushonlar haqida ma’lumot keltirilgan.  Mug`ul istilosidan keyin voha xalqlariga yangi etnik guruhlar kelib qo’shilgan. Bu guruhlar mug`ul va turkiy kabilalar bo’lib, mug`ullar mahalliy aholi bilan qo’shilib turkiylashgan.  Jizzax shahri mahallalari tarixi bo’yicha o’tkazilgan dala qidiruv tadqiqotlari, etnografik va toponimik ma’lumotlarimiz asosida, o’tgan asrda mavjud nomlari bo’yicha shahar mahallalarini to’rt guruhga ajratish mumkin.

ETNONIMLARI  0. O’zbek urug`lari va etnonim nomlar bilan atalgan mahallalar: Olmachi Saroy (lik)  Qang`li Suloqli Qipchoq Ta’maguzar G`alcha Tokchi (tug`chi)lik  Lo’lixona Eroni  0. Ayrim tuman, shahar va qishloqlar nomi bilan atalgan mahallalar:  Toshkentlik Xayrobodlik Jizzaxlik Xovoslik Mo’lkanlik O’ratepalik Oqqo’rg`onlik Yaxtanlik Ravotlik  3. Tarixiy - geografik xususiyatlari bo’yicha nomlangan mahallalar:  Gandumtosh Qalandarxona Jeli-G`uli Qaliya (Mo’lkanlik)  Sayiljoyi Qulama Toshloq Qo’shko’prik Sharilloq  4. Hunarmandchilik va kasb-korlari, bo’yicha nomlangan mahallalar:  Kulollik Ko’nchilik Temirchilik Zargarlik Sovungarlik Qassoblik

O'xshashlar

Samarqand viloyati

Sirdaryo viloyati

Navoiy viloyati muzeylari

Andijon viloyati toponimlari

Samarqand viloyati 2