1924-1925-yil Turkistonda milliy davlat chegaralanishi - Geografiya - Slaydlar

1924-1925-yil Turkistonda milliy davlat chegaralanishi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

158.2158203125 KB

Ko'chirib olish

1924-1925-YIL TURKISTONDA MILLIY DAVLAT CHEGARALANI SHI.

Markaziy Osiyo, jumladan, Turkiston, Buxoro va Xorazm davlatlarining tubxalqlari necha asrlar davomida turmush tarzi va an'analari jihatidan bir-biriga yaqinbo'lib keldilar. Buxoro va Xorazm XX asr 20- yillariningboshiga qadar mustaqil davlatlar bo'lgan. Bu mintaqayagona zamini, o'z xo'jaligi, an'analari, dini, madaniya- tining mushtarakligi bilan ajralib turgan.

 O'rta Osiyodavlatlaridan har birining ko'p millatli ekanligi, o'z- beklar, turkmanlar, tojiklar, qoraqalpoqlar, qirg'izlar, , qozoqlar va boshqa yerli xalqlarning uchala davlathududlarida tarqalib yashashii tarixan an'anaviy bo'lgan.Mana shu davlat tuzilmalari doirasida har bir xalq yoki alohida urug'lar xo'jalik hayoti tizimidagi o'z o'rniniegallab, o'zining ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyatibilan davlat va mintaqa ijtimoiy hayotining yaxlit zan- jiridagi uzilmas halqani tashkil etgan. Turkistonmintaqasining xalqlari shu zaminni qadimdan o'zlari-ning asl vatanl deb bilganlar. Vatan yagonaligi hissi xalqijodiyotida, an'analarida, madaniyatida o'z aksini topganva shu mintaqada yashashb turgan barcha xalqlarningabadiy qadriyatiga aylangan.

Bu mintaqaning xalqlari birdir degan g'oya avloddan- avlodga o'tib, milliy yetakchilar, jamoat arboblari vamilliy ziyolilarning qaraslilari hamda amaliy faoliyatla- rida aks etdi. Hudud yaxlitligiga, xalqning birligiga xavf-xatar tug'ilgan kezlarda ana shu g'oya xuddi bir qalqon-dek bo'lib turdi, xalqlarning bir-biridan ajralib, uzoq-lashib ketishining oldini oluvchi omil bo'lib qoldi.

Tarixan tarkib topgan uchtadavlatni tugatib turib, ular- ning o'rniga yangi davlatlartuzish fikri o'lka va markaz-ning rahbar xodimlaridanchiqdi. 1920-yilning boshlaridayoq TSRni bo'lib Tashlash va milliy til belgisiga qarabmuxtor (avtonom) respublikalar tuzish masalasi qo'yil-gan edi. Bu g'oya Turkkomissiya raisi Ya.RudzutakTashabb usi bilan 1920-yil 15- yanvarda qabul qilingantezislarda aytiladi.

 Bu tezislar o'sha yilning iyun oyidaRKP(b) Markaziy Komitetining «Partiyaning Turkistondagi vazifalari haqida» degan qarori loyihasiga kiritil-di. Bu taklifni V.I. Lenin qo'llab-qu vvatladi. Loyihagabildirgan o'z mulohazalarida u Turkistonning «O'zbe- kiya, Qirg'iziya, Turkmaniya»ga bo'lingan kartasinituzish zarur deb ko'rsatdi. V.I. Lenin birmuncha keyin-roq o'zi tayyorlagan boshqa bir loyihada o'z nuqtainazarini o'zgartirib: «Respublikani (ya'ni Turkistonni) 3qismga bo'lish oldindan hal qilib qo'yilmasin», debuqtirdi.  Turkistonning ma'muriy-hududiy kartasini qaytadanko'rib chiqish bolsheviklarning qaytadan tuzish siyosati-dan o'lkada norozilik kuchayib borgan, mustaqiUik 01 2B 141B 0B 31 09 22 1D 1D 09 30 22 0B 31 01 0B 31 31 29

 Milliy respublikalar va viloyatlar tuzishga ko'r-satma berilishi va uningsiyosiy jihatdan asoslanishi uchun harakat ko'lami kengayib kelayotgani, milliymasala yuzasidan Kavkazortida boshlangan kurash akssadosi va boshqa sabablarga ko'ra orqaga surilib turdi.1920-yilga kelib O'rta Osiyoda TSRdan Tashqari Buxorova Xorazm Xalq Sovet respublikalari tuzilganligi hammuhim omil bo'ldi. Bu respublikalar tuzilganidan keyinma'lum rahbarlar guruhi ularni ham hududiy qaytabichish doirasiga tortish rejalarini ilgari surdilar.

Rudzutak, Stalin va boshqalar O'rta Osiyoda milliy mojaromavjudligini uqtirdilar. Milliy masala sun'iy ravishdabo'rttirib yuborildi va davlatlar hududini tubdan qaytabelgilash uchun hal qiluvchi asosiy dalil sifatida ilgarisurildi.Rahbar xodimlarorasidagi yevropaliklar bilan tub xalqlar vakillario'rtasidagi ixtiloflar, shuningdek, ayrim guruhbozlikko'rinishlari mexanik tarzda O'rta Osiyo mintaqasixalqlari o'rtasidagi munosabatlarga ko'chdi.Hududlarni qaytadan belgilash va chegaralashtarafdorlari til tafovutlari, milliy tafovutlarga diqqatniko'proq qaratib, ho'jalikka oid, iqtisodiy omillarni, mavjud suv resurslari, sug'orish tizimlarining umumiyekanligini kamroq hisobga oldilar. Umuman, siyosiyjihatlar birinchi darajali hisoblandi. Bu mojarolardan qutulish yo'liturkmanlar, qirg'izlar va boshqalarning milliy davlatinituzish, deb e'lon qildilar, amalda esa bu chora-tadbirxalqlarni bir-biridan ajratib qo'yishdan boshqa narsaemas edi. Milliy respublikalar tuzish zarurligi g'oyasi Tashab-buschilari uni (ya'ni, bu g'oyani) yerli xalqlar hayotidatengsizlik mavjudligi, milliy mojarolar kuchayib borayot-gani bilan asosladilar.

 1924-yilgi milliy-hududiy chegaralash O'rta Osiyoni chegaralab bo'lish va milliy respublikalar tuzish g'oyasi 1924-yilda amalga oshirila boshlandi. Biroq bu masalaga doir zid- diyatlar ayni davrda ham davom etaverdi. Bu kampaniyada ishtirok etishdan bo'yin tovlashga ochiq-oydinintilish hollari takrorlanaverdi, yangi loyihalar taklif etil-di. Lekin Markaz, O'rta Osiyo byurosi qattiq turib oldi.

Ammo O'rta Osiyo respublikalaridagi hukumat vapartiya organlarining nuqtai nazarlari yakdil emas edi. Turkiy xalqlar bir-biriga yaqin, degan fikr o'rtagaqo'yilar, boshqa dalillar keltirilardi. 1924- yil fevralidaBuxoro Kompartiyasi chegaralanish masalasini ko'ribchiqdi. Unda O'rta Osiyoning ma'muriy tuzih'shi yuzasi- dan taldif etilayotgan, barcha turkiy xalqlarning ildizibirligini hisobga olmaydigan siyosat o'tmish istilochilarisiyosati bilan aslida bir deb aytildi. O'rta Osiyo byurositezislardagi bu fikrlarni xato deb e'lon qilib, qattiq tan-qid ostiga oldi. Turkiston Markaziy Ijroiya Komiteti vaTurkiston kompartiyasining 10- martdagi birlashgan ken- gasliida atoqli partiya xodimlari S.Xo'janov, S.Asfandiyorov, N.Paskutskiy O'rta Osiyodagi mavjud sovetrespublikalari o'rnida O'rta Osiyo federatsiyasini tuzishto'g'risida taklif kiritdilar. Shu bilan birga S.Xo'janov Turkiston yagona, bir butun va uning yaxlithgini buzishmaqsadga muvofiq emas, deb qo'shimcha qildi.

Xorazm rahbarlarida ham alohida fikrlar mavjud edi.1924-yil martida ular respublika doirasida: turkmanlar, o'zbeklar, qirg'izlarning «sud ishlari... shariat bo'yichaolib boriladigan, milliy tillardagi... maktablari bo'lgan»muxtor viloyatlarini tuzishni takhf etdilar. 8-may kunibir guruh Xorazm rahbarlari RKP(b) MarkaziyKomitetiga «Xorazmda milliy masalani hal qilishto'g'risida maktub» yuborib, unda Xorazmni chegarala-nishga qo'shmashkni iltimos qildilar. Ular o'zlariningshu nuqtai nazarlarini respublikaning olisda joylashgan-ligi, iqtisodiy jihatdan ajralib turganligi bilan asosladilar. Bu nuqtai nazarni Xorazm Kompartiyasi MarkaziyKomiteti, jumladan, Qalandar Odinayev (1897— 1938)ham qo'llab-qu vvatladi. Qalandar Odinayev 1922- yiloktabriga qadar Amudaryo viloyatida, so'ngra XorazmdaRKP(b) Markaziy Komiteti O'rta Osiyo byurosi vakilibo'lib ishladi. 1924-yil iyulda Q. Odinayev XorazmKompartiyasi mas'ul kotib vazifasidan olib Tashlandi.

O'xshashlar

Turkmaniston Respublikasi

O’rta Osiyo va Qozog’iston xalqlari

Meksika

Qоzоg’istоn Rеspublikаsi

O`zbekiston iqtisodiyoti 2