Mexanik ish - Fizika - Slaydlar

Mexanik ish

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2766.5 KB

Ko'chirib olish

OO ’’ zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus Tazbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus Ta ’’ lim Vazirligilim Vazirligi O’rta maxsus kasb-hunar ta’limi markaziO’rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi Qo’qon Akademik litseyi Aniq fanlar yo’nalishiQo’qon Akademik litseyi Aniq fanlar yo’nalishi 11 -10 guruh bitiruvchisi UZOQOVA ZUMRADning-10 guruh bitiruvchisi UZOQOVA ZUMRADning «FIZIKA» fanidan tayyorlagan«FIZIKA» fanidan tayyorlagan www.arxiv.uz

MAVZU: Quvvat mexanizmlarining unumdorligi sifatida Foydali ish koeffisenti energiya. Mexanik energiya va uning turlari Ish va energiya tushunchalarining o’zaro bog’liqligi www.arxiv.uz

REJA:  1. Kirish  2. Mexanik energiya va uning turlari  3. Mexanik ish va uning birliklari  4. Mexanik ish va energiya tushunchalari bog’liqligi  5. Foydali ish koeffisenti  6. Quvvat va uning birligi www.arxiv.uz

 Menga berilgan ushbu taqdimot mavzusi “Mexanik ish, energiya va foydali ish” hisoblanadi. Bu mavzuni quyidagi rejalar asosida yoritib bermoqchiman.  Energiya va uning turlari. Ish bajara olish qobiliyati ega bo’lgan har qanday ism energiyaga ega. Bo’ladi. Energiya kelib jiqishiga ko’ra ikki turli bo’ladi.  Mexanik ish. Jism ma’lum bir kuch yordamida siljisa yoki ko’chsa u albatta ish bajaradi. Bunga kundalik turmushimizda juda ko’p hodisalar misol bo’ladi.  Mexanik ish va energiya tushunchalari o’zaro bog’liqdir. Jumladan og’irlik kuchining ishi potensial energiya kamayishiga teng. Demak, energiya kamayishi hisobiga ish bajariladi.  Foydali ish koeffisenti. Biz doim ma’lum bir ishni bajaramiz. Bu ishni faqat bir qismi foydali bo’ladi. hozirgi kunda 100% to’liq foydali ish bajara oladigan mexanizm yo’q.  Quvvat. Quvvat orqali biz qanchalik tez yoki sekin ish bajarishimizni bilishimiz mumkin. Bunda quvvat vaqtga teskari proporsional. Quvvat birligi vatt V-v, ko’pchilik hisoblagichlarda ishlanadi.  Xulosa o’rnida aytish joizki menga berilgan ushbu mavzu kundalik turmushimizda keng qo’llaniladi. Hozirgi kunda olimlarimiz foydali ish koeffisenti yuqori bo’lgan mexanizmlar yaratishmoqda. www.arxiv.uz

 Mexanik ish va uning birliklari  Biz o’zimizni o’rab olgan sharoitda bir-biriga qandaydir kuchlar bilan ta’sir qilayotgan jismlarga duch kelamiz. Masalan, yurib ketayotgan aravachaga ishqalanish kuchi, yuqoriga ko;tarilayotgan yukka og’irlik kuchi, cho’zilayotgan prujinaga elastilik kuchi ta’sir etadi. Binobarin, kuch qo’yib biz aravachani yurgizamiz, yukni ko’taramiz yoki prujinani cho’zib, uchlarini siljitamiz. Bu misollardan ko’rinadiki, jismlarni ko’chishi kuchlarning ta’siri ostidagina bo’ladi. Bundan tabiy ravishda kuchlarning jismlar ko’chisi bilan bog’liq bo’lgan ta’sirini xarakterlash zaruriyati kelib chiqadi. Mexanikada bunday xarakteristika sifatli ish deb ataladigan fizik kattalik qabul qilingan.  Qo’yilgan kuch ta’sirida jismning ko’chishi natijasida mexanik ish bajariladi.  Turli hollarda kuchning bajargan ishi turlicha bo’ladi. Tabiiyki, kuch qancha katta bo’lsa va shu kuch qo’yilgan nuqta qancha uzoq masofaga ko’chsa, ish ham shuncha ko’p bo’ladi. Bajarilgan ishning miqdori kuchning shu kuch yo’nalishida bosib o’tilgan yo’lga ko’paytmasi bilan o’lchanadi. www.arxiv.uz

 Faraz qilaylik kuch ta’sirida jism biror masofaga ko’chgan bo’lsin. Bu kuchni ikkita tashkil etuvchiga: ko’chish yo’nalish bo’ylab ketgan kuch – urinma tashkil etuvchisiga va kuch yo’nalishiga perpendikulyar kuch normal tashkil etuvchisiga ajratamiz (1-rasm). Jismning ko’chishi faqat kuch ta’siri ostida bo’ladi., bu kuchni harakatlantiruvchi kuch deb yuritiladi. kuch ta’siri ostida jism s yo’l bo’ylab ko’chmaydi.  kuch ta’siri ostida bajarilgan ishni A harfi bilan belgilab,  deb yoza olamiz. Rasmda ko’rinishicha, bundan – jismga qo’yilgan kuch yo’nalishi bilan ko’chish yo’nalishi orasidagi burchak u holda, ish skalyar kattalikda  bo’ladi.  Shunday qilib, ish jismning ko’chish kattaligini kuchga hamda ko’chish bilan kuch yo’nalishlari orasidagi burchak kosinusiga ko’paytmasi bilan o’lchanadi.  a<90o bo’lganda bajarilgan ish musbat bo’ladi, bunda kuch yo’nalishida jism ko’chadi, masalan, og’irlik kuchining bajargan ishi musbat ish bo’ldi. F  s 1F  2F  1F  2F  1F  s F A   1 , cos 1  F F   www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

 a ≥90o bo’lganda bajarilgan ish manfiy bo’ladi, bunda kuch jismning harakatlanishiga to’sqinlik qiladi; masalan, ishqalanish kuchining bajargan ishi manfiy bo’ladi. a=90o bo’lganda mexanik ish bajarilmaydi, chunki jismning kerakli yo’nalishda harakatlantira olmaydi, masalan, markazga intilma kuchning bajargan ishi, bosim kuchining bajargan ishi ham nolga teng.  a=0 o bo’lganda kuch va ko’chish yo’nalishlari ustma-ust tushadi, u holda   (95)  bo ’ lib , ish eng katta qiymatga ega bo ’ ladi .  Agar jism bir nehcta kuchlar ta’siri ostida ko’chayotgan bo’lsa, u holda bu kuchlar bajargan ish shu barcha kuchlar bajargan ishlarning yig’indisiga teng, ya’ni natijaviy kuchning bajargan ishiga teng bo’ladi.  (95) formuladan foydalanib, ishning o’lchov birliklarini aniqlaylik.  Ish birligi qilib kuch birligiga teng kuchning kuch yo’nalishi bilan bir xil yo’nalishda jismni yo’l birligiga teng masofaga ko’chirishda bajargan ish qabul qilinadi.  SI da ish birligi qilib bir nyuton kuch ta’sir ostida jismni bir metr masofaga ko’chirishda bajargan ishi qabul qilinadi va bu birlik joul (J) deb ataladi. 1 J = 1 N ∙ 1 m = 1 N ∙ ms F A   www.arxiv.uz

 Turmushda bizga ma’lumki, bir xil mexanik ishni turli mashinalar turlicha vaqtda bajaradi.  Amalda, ko’pincha, kuchlar bajargan ishni bilishgina emas, balki shu ishni bajarish uchun sarflangan vaqtni ham hisobga olish juda muhimdir.  Mashina, dvigatel va turli xil mexanizmlarning ish bajara olish qobiliyatini taqqoslash uchun quvvat eb ataladigan fizik kattalik kiritiladi. Ravshanki, bir xil ishni bajaruvchi mashinalardan qaysi bir shu ishni qisqaroq vaqt ishida bajarsa, shunisi quvvatliroq bo’ladi. mexanizmning quvvati uning vaqt birligi ichida bajargan ishi bilan xarakterlanadi.  Vaqt birligi ichida bajarilgan ishga son jihatdan teng bo’lgan kattalik quvvat deb ataladi.  Quvvatni N bilan belgilab, ta’rifga muvofiq,  (96)  deb yoza olamiz, bu yerda t – ishni bajarish uchun sarflangan vaqt.  Agar bir xil vaqt oraliqlari ichida bajarilgan ishlar bir xil bo’lmasa, u holda quvvat vaqt bo’yicha o’zgaruvchan bo’ladi. Bunday hollarda o’rtacha quvvat, shuningdek, oniy quvvat tushunchasi kiritiladi.  ∆ t vaqt davomida bajarilgan ish ∆ A ga teng bo ’ lsa , o ’ rtacha quvvat   (97) Quvvat va uning birliklarit A N  t А N ўрт    www.arxiv.uz

 ifodadan oniy quvvat esa (98)  ifodadan aniqlanadi.  Agar jism qo’yilgan kuch ta’sirida to’g’ri chiziqli tekis harakat qilsa, u holda quvvatni ta’sir etuvchi kuch va tekis harakat tezligi orqali ifodalash mumkin. Buning uchun (95) formuladan ishning ifodasini (96) formulaga keltirib qo’yaylik. U holda (99)  bo’ladi, bu yerda – tekis harakat tezligi.  Tekis o’zgaruvchan harakatda o’rtacha quvvatni o’rtacha tezlik orqali aniqlash mumkin: (99) formula dvigatelning quvvati  o’zgarmagan holda tezlikni o’zgartirish bilan avtomobil, teplovoz, ko’targich kran va shu kabi mexanizmlarning tortish kuchini o’zgartirish mumkinligini ko’rsatadi. dt dA t A N t оний      0 lim    F t s F t A N t s   ўр ўр F N   www.arxiv.uz

 (96) formuladan ko’rinadiki, mexanizmning t vaqt ichida bajargan ishini A = N ∙ t (100)  formulaga muvofiq aniqlash mumkin.  Quvvatning birligini aniqlaylik.  Quvvat birligi qilib vaqt birligi ichida bir virlik ish bajara oladigan mexanizmning quvvati qabul qilinadi .  SI da quvvat birligi qilib bir sekundda bir joul ish bajara oladigan mexanizmning quvvati qabul qilinadi va bir birlik vatt (Vt) deb ataladi. Demak,  (100) formuladan foydalanib, hozirgi vaqtda amalda ko’p ishlatiladigan vatt- soat (Vt-soat), kilovatt-soat (kVt-soat) kabi ish birliklari orasidagi munosabatni aniqlaylik.  Vatt-soat ish deb quvvati o’zgarmas bir vatt bo’lgan mexanizmning bir soatda bajargan ishiga aytiladi:  3 1 Vt ∙ soat = 1 Vt ∙ 3600 s = 3600 J = 3,6 ∙ 10 J.s J s J Vt 1 1 1 1   www.arxiv.uz

 Biror ish bajar aolish qobiliyatiga ega bo’lgan har qanday jism sistemasi energiyaga ega bo’ladi. Masalan, dumalayotgan shar biror jism bila to’qnashib, uni siljitadi, ya’ni ish bajaradi. Demak, dumalayotgan sharning energiyasi bor. Cho’zilgan prujina qisqarib, o’zining avvalgi holatiga qaytar ekan, o’z qismlari (o’ramlari)ni yoki boshqa jismlarni siljitib, ish bajaradi. Binobarin, cho’zilgan prujina energiyaga ega bo’ladi. Yerdan biror bir balandlikda turgan jism ham energiyaga ega, chunki jismni balandlikda ushlab turuvchi bog’lanish yo’qotilsa, bu jism tusha boshlaydi. (harakat qila boshlaydi) va ish bajaradi.  Bu misollardan ko’rinadiki, jismlar ish bajarayotganda ularning holati o’zgaradi: dumalayotgan sharning tezligi kamayadi va bora-bora to’xtaydi, cho’zilgan prujina qisqarib, avvalgi normal (deformatsiyalanmagan) holatiga qaytadi, ko’tarilgan jism tinch turgan holatidan harakatga kelib, Yer sirtiga yaqinlasha boradi va hokazo.  Energiya jismning yoki jismlar sistemasining holatini, uning bir holatdan boshqa bir holatga o’tishda ish bajarish qobiliyatini xarakterlaydi.  Jismlarning mexanik holatiga bog’liq bo’lgan energiya mexanik energiya deyiladi.  Tashqi kuchlar berilgan jismlar sistemasi ustida ish bajarsa yoki jismlar sistemasining o’zi tashqi kuchlarga qarshi ish bajarsa, sistemaning holati, binobarin, energiyasi o’zgaradi. Energiyaning o’zgarishi sistemaning ma’lum sharoitda bajarishi mumkin bo’lgan ishi bilan o’lchanadi, ya’ni energiya o’zgarishining o’lchovi ish hisoblanadi . Shuning uchun ish qanday birliklarda Mexanik energiya. Kinetik va potensial energiya www.arxiv.uz

 o’lchansa, energiya ham shunday birliklarda o’lchanadi. Agar sistemaning boshlang’ich holat deb olish mumkin o’lgan qandaydir biror holatidagi energiyasini E 1 bilan, sistemaning keyingi oxirgi holatidagi energiyasinin E2 bilan va sistemaninh shu boshlang’ich (birinchi) holatdan, ohirgi (ikkinchi) holatga o’tganda bajargan ishini A bilan belgilasak, u holda A = E 2 – E 1 (101)  deb yoza olamiz. Agar E 1 > E 2 bo’lsa, u holda sistemaning energiyasi zapasi hisobiga sistemaning o’zi tashqi kuchlarga qarshi ish bajaradi, uning energiyasi kamayadi. Agar E 1 < E 2 bo’lsa, u holda tashqi kuchlar sistema ustida ish bajaradi, natijaa bu bajarilgan ish hisobiga sistemaning energiyasi ortadi.  Mexanik energiya ikki turga – potensial va kinetik energiyalarga bo’linadi.  Jismlarning o’zaro joylashishiga yoki ayni bir jism qismlarining o’zaro joylashishiga bog’liq bo’lgan o’zaro ta’sir energiyasi potensial energiya deyiladi.  Masalan, Yerga nisbatan yuqoriga ko’tarilgan jismning, soatlarda ko’tarilgan toshning, gidrostansiya to’g’onidagi suvning, deformatsiyalangan prujinaning, ko’tarilgan bolg’aning, qisilgan gazning energiyalari potensial energiyaga misol bo’la oladi. Jismlar orasida ularning bir-birlariga nisbatan vaziyatlari orqali bir qiymatli aniqlanadigan o’zaro ta’sir etuvchi kuchlar ta’sir etgan vaqtdagina jismlar potensial energiayaga ega bo’la oladi. Boshqacha qilib aytganda, o’zaro ta’sir etuvchi jismlar yoki jism qismlari bo’lgandagina potensial energiya haqida gapirish mumkin. Jismlar yoki jism qismlari orasidagi o’zaro ta’sir qancha kuchli bo’lsa, potensial energiya ham shuncha katta bo’ladi. www.arxiv.uz

 Jismlarning harakat qilishi tufayli ega bo’ladigan energiyasi kinetik energiya deb ataladi.  Masalan, ishqalanish kuchini yengib harakatlanayotgan avtomobilning energiyasi, uchib ketayotgan samolyotning energiyasi, qiya novdan dumalab tushayotgan metall sharning energiyasi, elektr stansiyalar turbinalaerini aylantiradigan suv energiyasi, shamol tegirmonlarini yoki shamol elektr stansiyalarini ishga tushiruvchi shamol energiyasi, tushayotgan bolg’a energiyasi kinetik energiyaga misol bo’la oladi.  Hamma hollarda energiya haqida bajarilgan ish kattaligiga qarab fikr yuritiladi. Bolg’a qancha vaznli bo’lsa va qancha katta tezlik bilan mixga urilsa, mixni taxtaga shuncha ko’proq kiritishi mumkin va bunda shuncha ko’p ish bajariladi. Binobarin, jism qancha massiv bo’lsa va u qancha tez harakatlansa, kinetik energiya kattaligi shuncha ko’p bo’ladi.  Jismning kinetik va potensial energiyalarining yig’indisi jismning to’la mexanik energiyasi deb ataladi. www.arxiv.uz

 Faraz qilaylik, o’zgarmas F kuch ta’sirida m massali jism s masofada to’g’ri chiziqli harakat qilib, t vaqt ichida o’zining tezligini v 1 dan v 2 ga o’zgartirsin. U holda, jismning ishqalanish kuchiga qarshi bajargan ishi quyidagiga teng bo’ladi: A = F ∙ s = ma ∙ s 1  Jismning harakati tekis sekinlanuvchan bo’lgani uchun tezlanish va o’tilgan masofaning tezliklar bilan o’zaro bog’lanishi quyidagicha bo’ladi:  va  Tezlanish va yo’lning bu ifodalarini ish formulasiga qo’yib, soddalashtirishlardan so’ng,  (102)Jismga qo’yilgan kuchning bajargan ishi bilan kinetik energiya o’zgarishi orasidagi bog’lanisht v v a 1 2  t v v s 2 2 1  2 2 21 22 mv mv A   www.arxiv.uz

 formulani hosil qilamiz. (101) va (102) formulalarni taqqoslasak,   (103)  kattalik jismning kinetik energiyasini ifodalaydi. (103) formuladan ko’rinadiki jismning kinetik energiyasi jismning massasi bi lan tezligi kvadrati ko’paytmasining yarmiga teng ekan.  (102) formula jismga qo’yilgan kuchning bajargan ishi bilan jismning kinetik energiyasi o’zgarishi orasidagi bog’lanishni ifodalaydi.  Agar ko’rilayotgan yo’l oxirida jism tezligi v 2 <v 1 bo’lsa, u holda jismning bajargan ishi uning kinetik energiyasining kamayishiga teng bo’ladi. bunda tashqi kuchga qarshi ish bajaradi. Agar v 2 >v 1 bo’lsa, u holda bajarilgan ishning hisobiga jismning kinetik energiyasi ortadi. Bunda tashqi kuchlar jism ustida ish bajaradi.  Shunday qilib, jismga qo’yilgan kuchning bajargan ishi jism kinetik energiyasining o’zgarishiga teng bo’lar ekan. 2 2 mv E k www.arxiv.uz

 Yerga nisbatan ko’tarilgan jismning potensial energiyasi bo’ladi, chunki jismning energiyasi jism bilan Yerning o’zaro holatiga va o’zaro ta’siriga bog’liqdir.  Odatda Yer sirtida yotgan jismning potensial energiyasini nolga teng deb olinadi. Bu holda biror balandlikka ko’tarilgan jismning potensial energiyasi bu jismning Yerga tushishida og’irlik kuchining bajargan ishi bilan o’lchanadi.  Jism vertikal bo’lib pastga harakatlanganda og’irlik kuchining yo’nalishi ko’chish yo’nalishi bilan bir xil bo’ladi. yer sirtidan h balandlikdagi B nuqtadan Yer sathidan hisoblangan h 2 balandlikdagi C nuqtada o’tishda jismning ko’chishi h 1 =h – h 2 teng (2-rasm). Bunda og’irlik kuchining bajargan ishi A = ph 1 = mg(h– h 2 ) = mgh – mgh 2 (104)Og’irlik kuchining bajargan ishi bilan potensial energiya o’zgarishi orasidagi bog’lanish www.arxiv.uz

 ifodadan aniqlanadi. Bu formulani (101) formula bilan taqqoslasak,  E p = mgh (105)  kattalik Yer sirtidan h balandlikka ko’tarilgan, ya’ni og’irlik kuchi (gravitatsiya) maydonidagi jismning potensial energiyasini ifodalaydi. Demak, biror balandlikka ko’tarilgan jismning potensial energiyasi jism og’irligining shu balandlikka ko’paytmasiga teng ekan.  (104) formula og’irlik kuchining bajargan ishi bilan jism potensial energiyasining o’zgarishi orasidagi bog’lanishni ifodalaydi.  Agar h > h 2 bollsa, u holda mgh 1 > mgh 2 va A > 0 bo’ladi, binobarin, og’irlik kuchi jisning potensial energiyasi kamahyishi hisobiga ish bajaradi.  Agar h 1 < h 2 bo’lsa, u holda mgh 1 < mgh 2 va A < 0 bo’ladi. bunda og’irlik kuchiga qarshi bajarilgan ish hisobiga jismning potensial energiyasi ortadi.  Shunday qilib, og’irlik kuchining bajargan ishi jism potensial energiyasining kamayishiga teng bo’ladi.  (104) formuladan ko’rinadiki, gravitatsion maydonda bajarilgan ishning kattaligi bosib o’tilgan yo’lningshakliga bog’liq bo’lmay, faqat yo’lning oxirgi nuqtasiga nisbatan qanday balandlikda joylashganligiga bog’liq bo’ladi . Bajargan ishi yo’l shakliga bog’liq bo’lmaydigan kuchlar potensial (yoki konservativ) kuchlar , bu kuchlar maydoni esa potensial maydon deyiladi. Binobarin, og’irlik kuchi potensial kuch, uning maydoni esa potensial maydon bo’ladi. www.arxiv.uz

 Elastiklik kuchining bajargan ishini aniqlaylik. Buning uchun prujinaning bir uchini mahkamlab qo’yib, ikkinchi uchiga biror jism biriktiraylik (3-a, rasm). Agar prujinaning jism biriktirilgan uchini ∆x 1 masofaga surib, prujinanisiqsak, (3-b, rasm), u holda jismga prujina tomonidan ta’sir qiladigan elastiklik kuchi bajargan ishni aniqlash uchun prujinaning jism biriktirilgan uchi A vaziyatdabn B vaziyatga ko’chdi deb faraz qilaylik (3-c, rasm). Bu vaziayatda prujinaning cho’zilishi ∆x 2 ga teng bo’ladi. Demak, prujinaning uchi ∆x 2 – ∆x 1 masofaga ko’chadi. Ishni hisoblashda elastiklik kuchining o’zgaruvchan kuch ekanligini nazarga olish kerak: y∆x deformatsiyaga chiziqli bog’liq bo’lib, cho’zilish noldan ∆x gacha o’zgarganda kuch noldan F эл = – k∆x gacha o’zgaradi, bunda k – prujinaning bikrligi. Binobarin, A nuqtada elastiklik kuchi F 1 = – k∆x 1 ga teng bo’lsa, B nuqtada bu kuch F 2 = – k∆x 2 teng bo’lib qoladi. Shuning uchun, ∆x 2 – ∆x 1 ga teng ko’chishda  o’rtacha elastiklik kuchi ta’sir qiladi deb hisoblash mumkin. U holda bu kuchning ∆x 2 - ∆x 1 ko’chishda bajargan ishi Elastiklik kuchining bajargan ishi. Elastik deformatsiyalangan jismning potensial energiyasi2 2 2 1 2 1 x x k F F Fур        www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

 o’rtacha elastiklik kuchi ta’sir qiladi deb hisoblash mumkin. U holda bu kuchning  ∆ x 2 - ∆x 1 ko’chishda bajargan ishi   (106)  Elastiklik kuchining bajargan ishi jism bikrligi bilan boshlang’ich va oxirgi uzayishlari kvadratlari ayirmasi ko’paytmasining yarmiga teng.  Agar prujinaning oxirgi uzayishi nolga teng bo’lsa, ya’ni prujina deformatsiyalanmagan holatiga qaytib kelsa, u   (107)  ga teng ish bajaradi, bu yerda ∆x – prujinaning boshlang’ich uzayishi.  Elastik deformatsiyalangan prujina potensial energiyaga ega bo’ladi. Elastik deformatsiyalangan prujinaning potensial energiyasi bu prujinaning deformatsiyalanmagan holatga o’tishida elastiklik kuchining bajargan ishiga teng bo’lishi kerak. Binibarin, (107) formulaga muvofiq, deformatsiyalangan prujinaning potensiyal energiyasi quyidagicha ifodalanadi.  (108)  Elastik deformatsiyalangan har qanday jismning potensial energiyasi (108) formula bilan aniqlanadi.  (106) formulani quyidagicha o’zgartirib yozamiz:   (109)  Bu formulani (101) formula bilan taqqoslab, bu holda ham huddi og’irlik kuchining yoki jismga qo’yilgan kuchning bajargan ishi kabi, elastiklik kuchining bajargan ishi prujina potensial energiyasining kamayishiga teng bo’lishini ko’ramiz.       22 21 22 21 1 2 2 1 1 2 2 2 2 2 x k x k x x k x x x x k x x F A ўр                2 2x k A   2 2x k Ep   2 1 2 2 22 21 p p E E x k x k A       www.arxiv.uz

 Mexanik energiyaning saqlanish va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuni  Energiyaning saqlanish va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuni ko’p asrlik tajribalarning yakunidir. Qonunning g’oyasi birinchi marta 1748 yilda rus olimi M. V. Lomonosovning materiya va harakatning saqlanish qonunida ifodalangan edi. Deyarli yuz yildan so’ng turli jarayonlar(mexanik va issiqlik, issiqlik va elektr jarayonlari)ning bog’liqligini o’rganishga doir ishlarning umumlashtiruvchi tadqiqotlari tufayli energiyaning saqlanishi, bir turdan ikkinchi turga aylanishining umumiy qonuni yaratildi. Bu qonun quyidagicha ta’riflanadi.  Yopiq sistemadagi barcha hodisalarda energiya hech vaqt bordan yo’q bo’lmaydi va yo’qdan bor bo’lmaydi u faqat bir turdan ikkinchi turga yoki bir jismdan ikkinchi jismga o’tib, miqdor jihatdan o’zgarishsiz qoladi.  Bu qonunni mexanik hodisalarga tadbiq qilib, quyidagicha ifodalash mumkin: mexanik hodisalarda energiya hech vaqt bordan yo’q bo’lmaydi va yo’qdan bor bo’lmaydi, balki teng miqdorda potensial energiya ko’rinishidan kinetik energiya ko’rinishiga va akisincha, o’tib turadi.  Umumiy holda jism bir vaqtda ham kinetik energiyaga ham potensial energiyaga ega bo’lishi mumkin. Bu energiyalarning yig’indisi to’la mexanik energiyani tashkil qiladi. Masalan, Yer sirtidan h balandlikda Yerga nisbatan v tezlik bilan harakatlanayotgan m massali jismning to’la energiyasi  ga teng bo’ladi. Mexanik energiyaning saqlanish va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonunimgh mv E E E p k     2 2 www.arxiv.uz

 Aniqrog’ aytganda, bu ifoda Yer – jism sistemasining to’la energiyasini ifodalaydi: mgh – sistemaning o’zaro potensial energiyasi – sistemaning kinetik energiyasi, Yerning kinetik  energiyasi esa biz tekshirayotgan sanoq sistemasi (yer bilan bog’langan sanoq sistemasi) da nolga teng bo’ladi.  Energiyaning saqlanish va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuni tabiatning hech istisnosiz eng umumiy qonunidir; yangidan ochiladigan jarayon va hodisalar uni tasdiqlaydi, xolos. Biroq, bu qonun eng umumiy bo’lgani uchun ham uning umumiy nazariy isboti yo’q va faqat xususiy hollar (konkret jarayonlar) uchun nazariy isbot qilinishi mumkin.  Misol tariqasida jismning erkin tushishida mexanik energiyaning saqlanish va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonunining xususiy isbotini ko’raylik.  Og’irligi P = mg bo’lgan jism Yer sirtidan h balandlikda B nuqtaga ko’tarilgan bo’lsin. (4-rasm). Jismning bu holatida potensial energiya E p = mgh ga kinetik energiyasi Ec = 0 ga teng bo’ladi, chunki bu nuqtadqa jismning tezligi nolga teng bo’lib u tinch hoatda turibdi. Jismning B nuqtadagi to’la energiya quyidagiga teng bo’ladi:  E B = E k + Ep = 0 + mgh = mgh2 2 mv www.arxiv.uz

 Demak, Yer sirtidan ma’lum balandlikda tinch turgan jismning to’la energiyasi potensial energiyadan iborat bo’lar ekan.  Jismning shu h balandlikdan erkin tushishida tushishining oxiriga kelib, ( A nuqtada) jismning tezligi ga va demak, kinetik energiyasi  ga tenglashadi, biroq h=0 balandlikda potensial energiya nolga teng bo’ladi. shunday qilib jismning A holatida to’la energiyasi  Demak, tushib kelayotgan jismning Yerga urilish paytidagi to’la energiyasi kinetik energiyadan iborat bo’lar ekan. Endi jismning  h – h 1 balandlikdagi ixtiyoriy C nuqtada to’la energiyasini hisoblaylik. Bu holatda jismning potensial energiyasi E p = mg ( h – h 1 ) ga, kinetik energiyasi ga teng bo’ladi, bunda v 1 jismning C  nuqtadan o’tish paytidagi tezligi bo’lib, uning kattaligi ifodadan aniqlanadi.  Demak, jismning C nuqtadagi to’la energiyasi gh2     mgh gh m mv E k    22 2 2 2 mgh mv E E E pk      0 2 2 2 2 1mv Е к  1 1 2gh v      mgh mgh mgh mgh gh m h h mg E E E k p c          1 1 2 1 1 2 2 www.arxiv.uz

 Shunday qilib, E B = E A = E C’ ya’ni jismning uchala holatidagi to’la energiyasi bir xil ekan. C holat ixtiyoriy tanlab olingani uchun bu jismning to’la energiyasi umuman o’zgarmay qoladi va kinetik energiya teng miqdorda potensial energiyaga va akisncha potensial energiya teng miqdorda kinetik energiyaga aylanadi deb xulosa chiqarish mumkin. Bundan xulosa energiyaning saqlanish va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuniga mos keladi.  Bundan natija jismga potensial kuch ta’sir etganligi sababligina kelib chiqadi. Agar yopiq sistemada potensial kuchlardan tashqaridan boshqa kuchlar, masalan, ishqalanish kuchlari ta’sir ko’rsatayotgan bo’lsa, u vaqtda yuqorida biz ko’rib o’tgan energiyaning saqlanish qonuni o’rinli bo’lmaydi. Ishqalanish kuchlari ta’sirida mexanik energiya boshqa nomexanik turdagi (masalan, issiqlik) energiyaga aylanadi. Bunday hollarda energiyaning umumiyroq bo’lgan saqlanish qonunini bajariladi. Yopiq sistemada energiyaning barcha turlarining (nomexanik turlarining ham) yig’indisi o’zgarmaydi.  Energiyaning saqlanish, bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuni energiya va ish tushunchalarining fizik ma’nosini ochib beradi. Materiya harakati keng ma’noda har qanday jarayon, materiyaning har qanday o’zgarishidan iborat. Shunday ekan, energiya materiya harakatining miqdoriy va sifat xaraketeristikasiga, ish esa materiyaning bir harakat shaklining boshqa harakat shakllariga aylanishining miqdoriy xarakteristikasidir. Shunday qilib, ish va ening birliklari bir xil bo’lishiga qaramay, ular turli fizik kattaliklardir. www.arxiv.uz

 Ma’lumki, har bir mashina yoki mexanizm ma’lum ishni bajaradi. Mashinalarning foydali qarshiliklarni, masalan, tokarlik stanogida detallarga ishlov berishda metallning qarshiligini, og’ir yukni kran bilan ko’tarishda og’irlik kuchini, avtomobil harakatlanganda uning g’ildiraklari va yo’l orasida yuzaga keladigan ishqalanish kuchini va hokazo qarshiliklarni yengib bajaradigan ishi foydali ish hisoblanadi. Ammo mashina bu foydali ishni bajarishda bu ishdan tashqari zarasrli qarshiliklarga qarshi foydasiz, lekin, bajarilishi shart bo’lgan ishlarni ham bajaradi. Masalan, mashinalarning harakatlanuvchi qismlari orasida ishqalanish kuchiga, havoning qarshilik kuchiga qarshi bajarilgan ish foydasizdir. Shuning uchun mashina yordamida bajarilgan to’liq ish (u sarflagan umumiy ish deb ham ataladi) foydali ishdan hamma vaqt foydasiz ish miqdoricha ortiq bo’ladi. mexanizm ishlaganda foydasiz ishlardan butunay holi bo’lish mumkin emas, ammo uni anchagina kamaytirish mumkin. Sarflangan ishning qancha ko’p qismini foydali ish tashkil qilsa, mashina shuncha tejamli bo’ladi. mashinaning tejamliligi foydali ish koeffisenti (qisqacha FIK) derb ataladigan kattalik bilan xarakterlanadi Mexanizmlarning foydali ish koeffisenti www.arxiv.uz

 Mashinaning foydali ish koeffisenti deb, umumiy ishning qancha qismi foydali ishga aylanganligini ifodololovchi kattalikka aytiladi.  FIK harfi bilan belgilanadi. Demak, ta’rifga muvofiq,  (110)  FIK har doim birdan kichik bo’ladi. FIK birga qancha yaqin bo’lsa, mashina shuncha tejamli bo’ladi. FIK ko’pincha foiz hisobida ifodalanadi. U vaqtda (110) formula quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi.  (111)  Foydali va umumiy ishlar bir vaqtda bajarilganligi uchun (111) formulaga + va + larning (100) formula orqali ifodalangan qiymatlarini keltirib qo’yib, FIK ning + foydali va + sarflangan umumiy quvvatlar orqali hisoblash formulasini hosil qilamiz.  (112)ум ф А А   % 100  ум ф А А  % 100 % 100       ум ф ум ф N N t N t N  % 100 2   Fn mgh  % 100   t N mgh  % 100 cos sin sin         www.arxiv.uz

O'xshashlar

Mexanik ish 3

Mexanik to’qima

Mexanik uzatmalarga doir umumiy tushunchalar

Asinxron motorning ish rejimlari

Turbo qurilmalarning ish rejimini aniqlash