Mexanik to’qima - Fizika - Slaydlar

Mexanik to’qima

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

679.9462890625 KB

Ko'chirib olish

Mexanik to’qima Reja: 1. Mexanik to‘qima. 2. O‘tkazuvchi to‘qima. 3. Asosiy to‘qima. www.arxiv.uz

MEXANIK TO‘QIMA • Mexanik to‘qima o‘simlik organlariga kattalik berib turadi. • O‘simliklarning tik o‘sishiga imkoniyat tug‘diradi. Mexanik to‘qima o‘simlik organlariga qattiqlik berib turishdan tashqari elastiklik ya’ni egiluvchanlik, bukuluvchanlik berib turadi. O‘simlik organlarida mexanik to‘qima bo‘lmaganda edi o‘zining tanasini tutib tura olmagan bo‘lar edi. www.arxiv.uz

• Shamol ta’sirida sinib ketgan bo‘lar edi. Mexanik to‘qima kelib chiqishi jixatidan 2 ga bo‘linadi. • 1. Parenxim xujayradan kelib chiqqan mexanik to‘qima. Shakli parenxim xujayraga o‘xshash. • 2. Prozenxim xujayradan kelib chiqqan mexanik to‘qima. Shakli prozenxim xujayraga o‘xshash. • Parenxim xujayradan kelib chiqqan mexanik to‘qima 2 xil bo‘ladi: • 1.Kollenxima. • 2.Sklereid. www.arxiv.uz

• Prozenxim xujayradan kelib chiqqan mexanik to‘qimaga sklerenxima kiradi. Biz bular to‘g‘risida aloxida to‘xtalib o‘tamiz. • Kollenxima. Kollenxima xujayra po‘stining notekis qalinlashganligi bilan xarakterlanadi. Xujayralarning po‘stlari juda erta, xujayralar endigina bo‘yi va eniga o‘sa boshlayotgan paytda qalinlasha boshlaydi. Kollenximaning xujayra po‘sti sellyulozadan tashkil topgan. Shuning uchun ham kollenxima xujayrasi tirik bo‘ladi. Kollenximaning asosan 2 xili ko‘proq uchraydi. • 1. Burchaksimon kollenxima. • 2. Plastinkasimon kollenxima. www.arxiv.uz

• Burchaksimon kollenxima xujayraning burchaklari juda qalinlashgan bo‘ladi. Plastinkasimon kollenximada xujay-raning tangental devorlari boshdan oyoq juda qalinlashgan bo‘lib, radial devorlari yupqaligicha qoladi, ya’ni tashqi va ichki tomoni qalin yon tomonlari esa yupqaligicha qoladi. • Ba’zan kollenxima xujayralarida xlorofil donachalari bor. Bunday xujayralarda fotosintez protsessi bo‘lib turadi. Kollenximaning o‘sish poyasida, barg bandida, yo‘g‘on tomir o‘tgan qismida uchratish mumkin. Oshqovoq poyasida burchakli kollenxima uchraydi. • Kollenxima 2 pallali o‘simliklar orasida keng tarqalgan.Bir pallali o‘simliklarda uchragan taqdirda ham faqat poya bo‘g‘imlari atrofida bo‘ladi. www.arxiv.uz

• Sklereidlar. (toshsimon to‘qima). Sklereidlarning xu-jayra po‘sti juda qalinlashgan. Shuning uchun ham sklereid xujayrasi o‘lik bo‘ladi. Ba’zi sklereidlar xujayra po‘stida lignindan tashqari qum-tuproq xamda ohak bo‘ladi. Sklereidlarni yog‘och tipdagi yong‘oq, o‘rmon yong‘og‘i va dublarda, meva po‘chog‘ida,o‘rik, shaftoli, olcha, olxo‘ri va boshqalarning meva danaklarida, nok, behi mevalarida uchraydi. www.arxiv.uz

Yog'ochlik tola(sklirenxima) A. Ko'ndalang kesimi, Б. Uzunasiga kesimi: 1-hujayra po'sti, 2-oddiy teshikcha(plazmodesma), 3-hujayra bo'shligi. Nok mevasidagi toshsimon hujayralar. A-nok mevasi, Б-skleriyd, B-kattalashgan skleriyd, 1-shirali parenxima, 2-hujayra po'sti, 3-4-oddiy teshikcha, 5- hujayra bo'shlig'i. www.arxiv.uz

• Sklerenxima. O‘simlik dunyosida juda ko‘p tarqalgan, o‘simlik uchun juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan to‘qimadir. Sklerenxima prozenxima shaklidagi qalin devorli, uchlari urchuqqa o‘xshab o‘tkirlangan xujayradan iborat. Sklerenxima xujayra po‘stilignin bilan sug‘orilib yog‘ochlangan. Shuning uchun ham sklerenxima o‘lik bo‘ladi. Sklerenxima o‘simliklarning po‘stloq qismida joylashgan bo‘lsa, stereid (floematolasi), yog‘ochlik qismida joylashgan bo‘lsa libriform (ksilematolasi) debyuritiladi. • Stereidlar. Stereidlarning xujayra po‘sti libriformga nisbatan yupqaroq bo‘ladi. Stereidlarning xujayra po‘sti yog‘ochlangan yoki yog‘ochlanmagan bo‘ladi. Stereidlar to‘qimachilik sanoatida katta ahamiyatga ega. Bizda muhim hom ashyosi bo‘lib quyidagi o‘simliklar hisoblanadi: Zig‘ir, nasha, kanop, rami, kendr. www.arxiv.uz

• Tolalarning to‘qimachilik sanoatida a’lo darajada bo‘lishi ularning uzunligi va yog‘ochlanmaganligiga bog‘liq. Zig‘ir, nasha, kanop, rami, kendr o‘simliklarning stereidlari yog‘ochlanmagan. Ramining tola uzunligi 350 mm gacha , ba’zan420 mm gacha, kendrniki 55 mm ba’zan140 mm gacha, zig‘ir tolasining uzunligi 60 mm gacha nashaniki 40 mm gacha bo‘ladi. Bu o‘simliklarning tolalari a’lo navli har xil matolar tayyorlashda ishlatiladi. Kanop tolalari ma’lum darajada yog‘ochlangan bo‘lib uzunligi 40 mm, kanopdan dag‘al matolar, iplar, arqonlar tayyorlashda ishlatiladi. Stereid xujayralarning bo‘yi eniga nisbatan 1000 marotabaga katta bo‘ladi. Stereidlar juda ham mustaxkam, sinmaydigan va egiluvchandir. Libriformning xujayra po‘sti stereidga nisbatan qalin va mo‘rt bo‘ladi. Uzunligi 0,5-1,5 mmga teng. • Mexanik to‘qimalar o‘t o‘simliklarning poyasida xalqa shaklida, poyasi qirrali bo‘lsa qirralarda joylashgan. www.arxiv.uz

O‘TKAZUVCHI TO‘QIMA • O‘tkazuvchi to‘qimalar ham o‘simlik organlarida ma’lum bir vazifani bajaradi, ya’ni o‘tkazish vazifasini bajaradi. • O‘tkazuvchi to‘qimalar suv va suvda erigan moddalarni o‘simlik tanasi bo‘ylab bir organdan ikkinchi organga o‘tkazib turadi. O‘simliklarda asosan 2 xil moddalar xarakat qilib turadi. Ildiz tuklari yordamida tuproqdan shimib olingan suv va suvda erigan holdagi mineral moddalar. O‘simlik organlarida hosil bo‘ladigan organik moddalar ya’ni, uglevodlar, aminokislotalar va boshqalarning suvdagi eritmasi. www.arxiv.uz

• O‘tkazuvchito‘qimakelibchiqishjixatidan 2 xilbo‘ladi. • 1.Birlamchio‘tkazuvchito‘qima. • 2.Ikkilamchio‘tkazuvchito‘qima. • Birlamchio‘tkazuvchito‘qimameristemadagiprokambiy- dan, ikkilamchio‘tkazuvchito‘qimakambiydanxosilbo‘ladi. Birpallalio‘simliklarningo‘tkazuvchito‘qimasibirlamchivaikk ilamchibo‘ladi. Birpallalio‘simliklardakambiybo‘lmaydi. Kambiyo‘simliklartanasiningenigao‘stiribturadi. O‘tkazuvchito‘qimalarbajaradiganvazifasigaqarab 2gabo‘linadi: • 1. Ksilema.(yog‘ochlik) • 2.Floema.(lub) www.arxiv.uz

• Ksilema orqali yerdan ildiz tuklari shimib olgan suv va suvda erigan xoldagi mineral moddalar poyaga va so‘ngra bargga o‘tib turadi. Floema orqali bargdan fotosintez protsessi natijasida tayyorlangan organik moddalar poyaga va ildizga o‘tib turadi. Ksilemani yuqoriga ko‘taruvchi oqim,(vosxodyashiy tok). Floemani esa tushuruvchi oqim (nizxodyashiy tok) deyiladi. Ksilema va floema maxsus elementlardan tashkil topgan. www.arxiv.uz

Ksilemaning elementlari. • 1.Traxeidlarning uchlari qiyshiq, o‘tkir,boshi berk,cho‘ziq xujayralardir. Traxeidlarning xujayra po‘sti lignin moddasi bilan sug‘orilib yog‘ochlangan. Shuning uchun ham traxeidlar o‘lik xujayralardan iborat. Traxeidlar odatda bo‘yi 1-4 mm ga teng. Masalan, choyda traxeidning bo‘yining uzunligi 4 mm, shoyi gulda 1 sm, qarag‘ayda 44 mm. Traxeidlarning xujayra po‘stida teshiklar bor.Teshiklar 2 xil bo‘ladi. • 1.Chokli, murakkab teshik. • 2.Choksiz, oddiy teshik. • Shu teshiklar orqali suv va suvda erigan mineral moddalar boshqa xujayralarga o‘tib turadi. www.arxiv.uz

Traxeidlar 2 xil vazifani bajaradi. 1. Suv va suvda erigan mineral moddalarni pastdan yuqoriga o‘tkazish. 2. O‘simlik organlariga kattalik berib turadi. Ksilema elementlari va naycha turlari. 1-Yog'ochlik parenxima, 2-Nuqtali nay, 3-xalqasimon nay, 4-narvonsimon nay, 5-spiralsimon nay. www.arxiv.uz

• Suv naylari. Suv naylari ham traxeidlarga o‘xshash yerdan ildiz tuklari shimib olgan suv va suvda erigan moddalarni pastdan yuqoriga o‘tkazib turadi. Bundan tashqari o‘simlik tanasiga qattiqlik beradi.Chunki suv naylarining po‘sti lignin moddasi bilan sug‘orilib yog‘ochlangan. Shuning uchun ham suv naylari o‘lik bo‘ladi. Suv naylari bir necha xil shakllarda uchraydi. Xalqasimon, burmasimon, narvonsimon, to‘rsimon, nuqtasimon. • Traxeidlar bilan suv naylarining taraqqiy etish tarixini rus olimi Yatsenko,Xmelnitskiy va Rottertlar tekshirib chiqganlar. Bu olimlarning ko‘rsatishicha avval traxeidlar, so‘ngra suv naylari paydo bo‘ladi. www.arxiv.uz

• Biz o‘simliklarning taraqqiy etish tarixidan bilamizki, avval ochiq urug‘li o‘simliklar, so‘ngra yopiq urug‘li o‘simliklar kelib chiqqan. Ochiq urug‘li o‘simliklarga archa, qarag‘aylar kiradi. Mana shu archa va qarag‘aylarda traxeidlar bor,suv naylari esa bularda uchramaydi. Yopiq urug‘li o‘simliklarda, olma, o‘rik, yong‘oq va xokazolarda suv naylari xamda traxeidlar bor. Demak ochiq urug‘li o‘simliklarda faqat traxeidlar, yopiq urug‘li o‘simliklarda esa traxeidlar xamda suv naylari uchraydi. Suv naylari ham bir vaqtning o‘zida paydo bo‘lgan emas. Avvalo xalqasimon, buramasimon, narvonsimon suv naylari, keyinroq esa to‘rsimon va nuqtasimon suv naylari vujudga kelgan. Shuning uchun ham suv naylari 2 ga bo‘linadi. 1. Birlamchi suv naylari. 2. Ikkilamchi suv naylari. www.arxiv.uz

• Birlamchi suv naylariga xalqasimon, narvonsimon, buramasimon suv naylari kiradi. Ikkilamchiga esa nuqtasimon va to‘rsimon suv naylari kiradi. Ikkilamchi suv naylari kambiydan xosil bo‘ladi. Shuning uchun ham bir pallali o‘simliklarda xamda bargda nuqtasimon suv naylari uchramaydi. • Suv naylarining po‘stida oddiy va xoshiyali teshikchalar bor. Ana shu teshikchalar orqali boshqa xujayralarga suv va suvda erigan mineral moddalar o‘tib turadi. Suv naylaring uzunligi asosan 10sm-1m gacha bo‘ladi. Ba’zan 5 metrgacha xatto 9 m gacha ham bo‘ladi. Masalan akatsiya daraxtida 1m, dub daraxtida 2m,liana o‘simliklarida 9 m gacha bo‘ladi. Qishda suv naylari tolalar bilan berkilib qoladi. Shuning uchun ham qishda yuqoriga ko‘tarilish oqim to‘xtatiladi. Baxorda tolalar erib ketib suv naylarining yo‘llari ochiladi. www.arxiv.uz

• Ksilemaning parenximasi. Ksilemaning parenximasi tirik xujayradan iborat, bo‘lib odatda unga oziq moddalar to‘planadi. • Ksilemaning tolasi- libriform. Libriform mexanik to‘qimaga kiradi. Libriformning xujayra po‘sti qalin, yog‘ochlangan, qattiq bo‘ladi. • Asosiy vazifasi o‘simlikka qattiqlik berib turish. • Floema elementlari. • Floema quydagi elementlardan tashkil topgan: • 1. Elaksimon nay. • 2. Yo‘ldosh xujayra. • 3. Floemaning parenximasi. • 4. Floemaning tolasi-stereid. Floema elementlari. A-Uzunasiga kesimi, Б-ko'ndalangiga kesimi. 1-shakllanayotgan elaksimon nay, 2-4-elaksimon nay va teshiklaridagi qadoq tana, 3-elaksimon nay teshiklari, 5- yo'ldosh hujayra, 6- kambiy, 7-floema parenximasi. www.arxiv.uz

• Elaksimon nay. Elaksimon nay tirik bo‘ladi. Xujayra po‘s-ti yupqa selyullozadan tashkil topgan. Bir xujayraning ikkinchi bir xujayra bilan ulangan joyida elakning ko‘ziga o‘xshash mayda teshikchalar bor. Shuning uchun ham elaksimon naylar deb yuritiladi. Yana teshikchalar orqali bir xujayradan ikkinchi bir xujayraga organik moddalar o‘tib turadi. Elaksimon naylar xujayrasida protoplazma, yadro, leykoplastlar, har xil oziqli moddalar bor. Oziqli moddalardan ko‘proq karbon suvlari uchraydi. Elaksimon nayning asosiy vazifasi bargda fotosintez protsessi natijasida tayyorlangan organik moddalarni yuqoridan pastga ya’ni, poya va ildizga yetkazib berish. Bir pallali o‘simliklarda elaksimon nay o‘z vazifasini bir necha yil o‘tab turadi,ikki pallali o‘simliklarda esa bir yil ba’zan ikki yilda o‘z vazifasini tugatadi. Teshikchalar tolalar bilan berkilib qoladi. Bizga ma’lumki ikki pallali o‘simliklarda kambiy bo‘lib u o‘zidan yuqoriga floema va pastga ksilema elementlarini ishlab chiqaradi. www.arxiv.uz

• Yo‘ldosh xujayralar. Ko‘pchilik o‘simliklarning elaksi-mon nayi yonida yo‘ldosh xujayra joylashgan. Elaksimon nayga nisbatan yo‘ldosh xujayra kichik bo‘ladi. Yo‘ldosh xujayra tirik bo‘lib unda o‘simiklarni o‘stiradigan Ausin kabi bezlar bor. • Floemaning parenximasi . Floemaning parenximasi po‘sti selyullozadan tashkil topgan. Floemaning parenximasida zapas oziq moddalar to‘planadi. • Floemaning tolasi-stereid . Floemaning tolasi-stereidning xujayra po‘sti yog‘ochlangan yoki yog‘ochlanmagan bo‘ladi. Floema tolasi juda ham mustaxkam, sinmaydigan, elastik bo‘lib o‘simlikka qattiqlik berib turadi. www.arxiv.uz

• Shunday qilib biz ksilema va floema elementlarini ko‘rib chiqdik. • Yog‘ochlangan o‘simliklarda floema po‘stloq qismiga joylashgan. YOg‘ochlik qismi ksilema xisoblanadi. O‘tli o‘simliklarning poyasida, ildizida,bargning tomir o‘tgan qismida floema bilan ksilema birlashib o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari tashkil etadi. O‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari asosan 4 tipda tuzilgan. 1.Kolloterial. 2.Bikolloterial. 3.Konsentrik. 4.Radial. www.arxiv.uz1112 1412 1B12 38

• Kolloterial bog‘lamda ksilemaning faqat bir tomoniga floema joylashgan. Masalan, makkajo‘xori poyasida ko‘rish mumkin. • Bikolloterial bog‘lamda floema ksilemaning har ikkala tomoniga joylashgan, ya’ni pastki va yuqori tomoniga floema joylashgan bo‘ladi. • Masalan, oshqovoq poyasida ko‘rish mumkin. • Konsentrik bog‘lamda markazda ksilema bo‘lib uning atrofida floema joylashgan. Masalan, qirqquloq va gulsafsar o‘simliklarining yer ostki poyasida ko‘rish mumkin. • Radial bog‘lamda floema bilan ksilema radiusi bo‘yicha galma-gal joylashgan. • O‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari ochiq yoki yopiq bo‘lishi mumkin. • Agarda ksilema bilan floema o‘rtasida kambiy bo‘lsa ochiq o‘tkazuvchi bog‘lam deyiladi.Chunki kambiy o‘zidan yuqoriga floema elementlarini, pastga esa ksilema elemenlarini chiqazib turadi. Floema bilan ksilema o‘rtasida kambiy bo‘lmasa o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari yopiq deyiladi. www.arxiv.uz

• Bir pallali o‘simliklarda o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari kollaterial tipda tuzilgan. Bir pallali o‘simliklarda o‘tkazuvchi to‘qima bog‘lamlari yopiq, ikki pallali o‘simliklarda esa ochiq bo‘ladi. Makkajo'xori poyasidagi,o'tkazuvchi to'qima bog'lamining ko'ndalang kesimi. 1- parenxima hujayra, 2-sklerenxima, 3-elaksimon nay, 4-yoldosh hujayra, 5-yog'ochlik parenxima, 6-to'rsimon nay, 7-spiral nay, 8- xalqali nay, 9-bo'shliq. Ochiq bekkolloteralbog'lamning ko'ndalang kesimi. 1-sklerenxima, 2-tashqi floema, 3-kambiy, 4-ksilema, 5-asosiy parenxima, 6-ichki floema. www.arxiv.uz

• Birpallalio‘simliklarningpoyasidao‘tkazuvchito‘qimabog‘la mlariasosiyto‘qimadatartibsiztarqoqxoldajoylashgan,ikkip allalio‘simliklardaesadoirabo‘yichabirqatortartibliravishdaj oylashgan. O‘simlikorganlaridao‘tkazuvchito‘qimalarningshikastlanish io‘simlikniqurishigaolibkeladi. Qisqaqilibaytgandao‘simlikorganlarigaoziqmoddalarningy etibbormasliginatijasidaxujayralarfaoliyatibuziladi. Bog'lamlar. 1-ochiq kolloterel,2- ochiq bikolloteral, 3-yopiq kolloteral, 4-markaziy floemali konsentrik bog'lam, 5-markaziy ksilemali konsentrik bog'lam, 6-radial bog'lam. www.arxiv.uz 360A 11320A 35 38 35 07

ASOSIY TO‘QIMA • Asosiyto‘qimatirikparenximaxujayradantuzilganbo‘libturlivazifalarnibajaribturadi. Asosiyto‘qimalarningxujayrasiyumaloqyokiko‘pburchaklibo‘libuningxujayraoralig‘i hambo‘ladi. Xujayrapo‘stiselyullozadantuzilganyupqaba’zanligninbilansug‘o- rilibyog‘ochlanganbo‘ladi. • Asosiy to‘qima vazifasiga qarab bir necha gruppalarga bo‘linadi. • 1. O‘tkazuvchilik vazifasini bajaradigan asosiy to‘qima. M:ildizning po‘stloq xujayralari, o‘zak nur xujayralari. O‘zak nur xujayralari poyaning yog‘ochlik qismida suv va suvda erigan moddalarni o‘tkazib turadi. • 2. Organik moddalarni tayyorlaydigan to‘qimani assimilyatsion to‘qima deyiladi. Assimilyatsion to‘qimalar o‘simlik bargida, poyasida va boshqa organlarida uchraydi. Assimilyatsion to‘qimada xlorofil donachalari bo‘lib unda fotosintez protsessi bo‘lib turadi. Assimilyatsion to‘qima uch xil shaklda bo‘ladi. Masalan, bargda. • 1.Qoziqsimon to‘qima. (qoziqsimon parenxima) • 2.Bulutsimon to‘qima. (bulutsimon parenxima) • 3.Chokli parenxima. (skladchataya parenxima) www.arxiv.uz

• Qoziqsimon parenximning bo‘yi cho‘ziqroq va bir-biri bilan zich joylashgan, bulutsimon parenxima yumaloq xujayra oralig‘li bo‘ladi. Bulutsimon parenxima bargda xavo almashinib turishida katta rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham uni ventilyatsionnыy to‘qima deb ham yuritiladi. Bulutsimon parenximaga qaraganda qoziqsimon parenximada xlorofil donalari ko‘p bo‘ladi.Chokli parenxima ochiq urug‘li o‘simliklarning bargida uchraydi. M: qarag‘ay, archa barglari. Choklari parenximani xujayra po‘sti ichkariga kirib ketgan. Shuning uchun ham chokli parenxima deyiladi. Oziqli moddalarni to‘plovchi asosiy to‘qima. O‘simliklarning har xil organlarida ildiz,poya,barg,urug‘ va mevalarida to‘planadi.M.sabzi, lavlagi, rediska, sholg‘om va boshqalarning ildiz mevasida,kartoshka tuganagida,karam bargida, g‘alladonli o‘simliklarning urug‘ida, mevali da- raxtlarning mevasida to‘planadi. www.arxiv.uz

• Ajratuvchi.(Chiqaruvchi to‘qima). Chiqaruvchi to‘qima xar xil moddalarni M: efir moylarini, oshlovchi moddalarni,shilliq moddalarni va boshqalarni chiqarib turadi. Chiqaruvchi to‘qima o‘simlikning tashqi va ichki organlarida bo‘ladi. Murakkabguldoshlar, labguldoshlar oilasiga kiradigan o‘simliklarning barg epidermisida efir moylarini ishlab chiqadigan bezli tuklar bor. Ba’zi o‘simliklarda efir moylarini bezlik xujayralar ishlab chiqaradi. M, lavr, magnoliya, evkalipta o‘simliklarining bargida, valeriana ildizida, gulsafsarning ildiz poyasida, limon,apelsin o‘simliklarining meva po‘stida efir moylarini ishlab chiqaradigan bezlik joylar bor. Ular ikki xilda, sxizogen va lizogen tuzilishga ega bo‘ladi. Sxizogen bezlarda xujayralarning ichki devori saqlanib qolsa lizogen bezlarda bez ayrim xujayralarning devorlari yemirilgan bo‘ladi. www.arxiv.uz

Ichki chiqaruvchi to'qima. A. Sxizogenli boshliq(smola yo'li), Б. Lizogenli bo'shliq(limon po'stida): 1-bo'shliq, 2-epiteliya hujayrasi(modda ishlab chiqaruvchi), 3-bo'shliq devorini hosil qiluvchi to'qima, 4-mexanik to'qima. Idioblastlar. 1- qattiqlik beruvchi hujayra(nilufarning gul o'qidagi aerinxim hujayra), СКЛ-sklerenxima, ПКЛ-parenxima, M- hujayraaro bo'shliq, 2-yuqorigi hujayraning yonidan ko'rinishi, 3-efir moyli hujayra. www.arxiv.uz

• Ba’zi bir o‘simliklarda chiqaruvchi yo‘llar bor. Qarag‘ayda smola yo‘li, shoyi gulda shilimshiq yo‘llar bor. Epitelial xujayra bu moddalarni ishlab chiqaradi. Chiqaruvchi to‘qimaga sutlik naylar xam kiradi. (mlechnыye trubki). Sutlik naylar kuknoriguldoshlar, murakkabguldoshlar oilasiga kiradigan o‘simliklarda uchraydi. Masalan, qoqio‘t, tausagiz, kusagiz, krimsagiz o‘simliklarida, tausagiz, kuksagiz, krimsagiz o‘simliklaridan kauchuk olinadi. Ko‘knorining sutlik nayidan oqib chiqqan shirani opiy deb ataladi. Opiy tarkibida 26 xil alkaloid bor. • Tarmoqlangan sutlik nayni semiz o‘t o‘simligida uchratish mumkin. Bugimlik sut naylari suv naylariga o‘xshash bo‘ladi. Tarmoqlangan sutlik naylar urug‘ning embrionida bo‘ladi. Urug‘ o‘sib chiqqan bu sutlik nay tarmoqlanib ildizga, poyaga o‘tib ketadi. Sutlik naylar tirik bo‘ladi. Sutlik naylarning protoplazmasida minglab yadro uchraydi. • Asosiy to‘qimalar chiqaruvchi to‘qimalar ham o‘simlik hayoti uchun muxim to‘qimalardan hisoblanadi. www.arxiv.uz

Hazm bezlari va osma formalar. • Ba’zi hashoratho‘r o‘simliklar (rosyanka, muxolovka) uchraydigan hazm bezlari tashqi sekretsiyaga kiradi. Mazkur hazm bezlaridan ajralib chiqadigan fermentlar va kislotalar yordamida ular hashoratlarni tutib oziqlanadilar. • Osmaforalar. Hushbo‘y gullarning tojbarglari odatda uchuvchan moddalar ajratib turadi. Bu esa changlatuvchi hashoratlarni o‘ziga jalb etadi. Ana shu vazifani epiderma qisqa muddat ichida bajaradi. Uzoq muddat gullaydigan o‘simliklarda alohida to‘qima, xatto organlar shakllanib, bunda uchuvchan efir moylari ajratiladi. Osmoforalar deb, shularga aytilib ular ba’zan qanotsimon yoki tuksimon, kipriksimon shaklda bo‘ladi, ko‘p qavatli ajratuvchi to‘qimadan tashkil topadi. www.arxiv.uz

Foydalanilgan adabiyotlar • -Toshkent: «O`qituvchi», 1992 y • Agzamov A., Yusupov A. «O`quvchilarga bilim berishda innovatsion usullandan foydalanish». –Toshkent. 2003 y • To`raqulov E., Musaev J., Xalilov J., Toshmuhamedov V., Abdukarimov A., Nishonboev K., Gafurov A. Umumiy biologiya. • – Toshkent: «Sharq», 2003 y • Tolipova J., Gafurov A. Biologiya ta'lim texnologiyalari. • – Toshkent: «O`qituvchi». 2002 y • Yo`ldoshev J.G. Malaka oshirish ta'lim-tarbiya omili. • – Toshkent: «O`qituvchi», 1993 y • Azimov I., Zikiryaev A., To`xtaev A., Fayzullaev S. «Biologiya» (Metodik qo`llanma) (Tsitologiya va genetika asoslari).-Toshkent: «Ibn Sino». 2002 y • Isroilova B. «Biologiyadan laboratoriya mashgulotlari». • – Toshkent: «O`qituvchi». 2002 y www.arxiv.uz

E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT !!! www.arxiv.uz

O'xshashlar

Mexanik ish

Mexanik ish 3

Mexanik uzatmalarga doir umumiy tushunchalar

“Mexanik hodisalar” bobini o’qitishda pedagogik texnologiyalar asosida darslarni tashkil etish

Biofizika moduliga kirish qattiq jismlar va biologik to’qimalarning mexanik hossalari