Янги ва энг янги давр

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2398.5 KB

Ko'chirib olish

2ЯНГИ ДАВР ФАЛСАФАСИНИНГ ТАБИИЙ-ИЛМИЙ АСОСЛАРИ XVII асрдан бошлаб табиатшунослик жадал суръатлар- да ривожланади. Денгизларда кемаларнинг юриш эҳтиёжлари астрономиянинг ривожланишини, шаҳарсозлик, кемасозлик, ҳарбий иш – математика ва механиканинг ривожланишини белгилайди.

3Э.Торричелли ҳаво босими мавжудлигини экспериментал йўл билан аниқлади, симобли барометр ва ҳаво насосини ихтиро қилди. И.Ньютон механиканинг асосий қонунларини, шу жумладан бутун олам тортишиш қонунини таърифлади. Р.Бойль кимёда механикани қўллади, кимёвий элемент тушунчасини ишлаб чиқди. Инглиз физиги У.Гильберт магнит хоссаларини ва унинг амалда қўллани - лишини ўрганди. В.Гарвей қон айла - нишини кашф этди ва унинг ролини эмпирик усулда тадқиқ этди. Р.Декарт ва Г.Лейбниц математика, механика, физика ва физиологиянинг ривож - ланишига улкан ҳисса қўшди. Иж - тимоий фанларда табиий ҳуқуқ назарияси ишлаб чиқилди (Англияда Т.Гоббс, Голландияда Г.Гроций).

4ЯНГИ ДАВР ҒАРБ ВА ШАРҚ ФАЛСАФАСИНИНГ АСОСИЙ МУАММОЛАРИ Янги давр, аввало XVII аср фалсафасида онто- логия, яъни борлиқ ва субстанция ҳақидаги таъ- лимотга катта эътибор берилади (айниқса ҳара- кат, макон ва замон тўғрисида сўз юритилганда). Фан ва фалсафанинг вазифаси – инсоннинг табиат устидан ҳукмрон- лигини кучайтиришга, ин- сон соғлиғи ва гўзаллигига кўмаклашиш ҳодисалар- нинг сабабларини, улар- нинг муҳим кучларини ўрганиш зарурлиги анг- лаб етилишига олиб келган. Шу сабабли субс- танция ва унинг хосса- лари муаммолари Янги даврнинг деярли барча файласуфларини қизиқтирган.

5Янги давр инглиз фалсафасининг вужудга келиш шартлари ва умумий тавсифи Янги давр инглиз фалсафаси ( XVII-XVIII асрлар) Англиядаги файласуфлар, бошқа давлатлардаги файласуфларга, масалан, Германия файласуфларига қарши ўлароқ, борлиқ муаммоларини тушунтиришни афзал кўрганлар; Эмпиризмнинг рационализм устидан ҳукмронлиги (Англия билиш масалаларида эмпиризм – фалсафадаги билишда рационализмлаги ақл каби эмас, тажриба ва ҳиссий қабул қилиш асосий аҳамият касб этувчи йўналиш – ғалаба қозонган ўз даври учун ноёб давлатлар сарасига кирган); Ижтимоий – сиёсий муаммоларга катта қизиқиш билан қаралган (Англия файласуфлари борлиқ ва билишнинг моҳиятини, инсоннинг дунёдаги ўрнини тушунтиришга интилиш билан чекланиб қолмай, жамият ва давлатнинг пайдо бўлиш сабабларини излаганлар, мавжуд давлатларнинг самарали тузилиш лойиҳаларини илгари сурганлар)

6XVII-XVIII асрлар инглиз фалсафаси табиатига катта таъсир кўрсатган сиёсий воқеалар қиролнинг тахтдан ағдарилиши ва қатл қилиниши, республиканинг қисқа вақт ҳукмронлик қилиши (индепендентлар ҳаракати); • 1688 йил “шонли инқилоби”; • Протестантликнинг католицизм устидан узил-кесил ғалаба қозониши, инглиз черковининг ички мухториятга эришуви, унинг Рим папасига бўйсунмаслиги; • Парламент аҳамиятининг ортиши; • Янги ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг ривожланиши. • XVI аср ўрталарида рўй берган Оливер Кромвель инқилоби,

7Янги давр инглиз фалсафаси намоёндалари Френсис Бэкон фалсафадаги эмпирик (тажриба) йўналишининг асосчиси Томас Гоббс давлат муаммоларига катта эътибор қаратади, “ Левиофан” китобининг муаллифи, “ ижтимоий шартнома” ғоясини илгари сурган Жон Локк давлат муаммоларини ўрганган, Т.Гоббс анъаналарини давом эттирган

8ФРЕНСИС БЭКОН Биринчи ёндашув асосчиси – инглиз файласуфи Френсис Бэкон (1561-1626) субстанция шаклларининг хусусиятларига тавсиф берган ва субстанцияни муайян нарсалар шакли билан айнийлаштирган. Унинг фикрича, материя сариқлик, мовийлик, қорамтирлик, илиқлик, оғирлик ва бошқа шунга ўхшаш хоссаларга эга. Булар материянинг энг содда хусусиятларидир. Бу хоссаларнинг турли бирикмаларидан табиатнинг ранг-баранг нарса- лари вужудга келади . Материянинг сифат жиҳатидан ҳар хиллиги ҳақидаги таълимотни Ф.Бэкон ўзининг шакл ва ҳаракат ҳақидаги таълимоти билан қувватлаган. Унинг талқинида шакл – бу нарсага хос бўлган хусусиятнинг моддий моҳияти. У Платон ва Аристотелнинг шакл ҳақидаги мушоҳадалари билан баҳсга киришади. Бэкон фикрига кўра, шакл – жисмни ташкил этувчи моддий зарралар ҳаракатининг тури. Аммо бу зарралар атомлар эмас. Ф.Бэкон қадимги файласуфларнинг материянинг атомистик тузилиши ҳақидаги таълимотига, айниқса бўшлиқ нинг мавжудлиги ҳақидаги таълимотга салбий ёндашади

9Ф.Бэкон фалсафасининг аҳамияти  Фалсафада эмпирик (тажриба йўналишига асос солинди;  Гносеология (билиш) фани фалсафанинг иккинчи даражали соҳасидан онтология даражасигача кўтарилди (борлиқ ҳақидаги фан ҳар қандай фалсафий тизимнинг асосий икки бўлимидан бирига айланди);  Фалсафанинг янги мақсади аниқланди – инсонга унинг фаолиятида амалий натижаларга эришиш учун кўмаклашиш (шу билан Ф. Бэкон келажакдаги америка прагматизми фалсафасининг тамал тошини қўйди);  фанни таснифлашда биринчи уринишга қўл урилди;  Англияда ҳамда бутун Европада антисхоластик фалсафасини ҳаракатга келтирди. Эмпиризм Асосий ҳолатлар  Френсис Бэконнинг асосий фалсафий ғояси (эмпиризм)нинг мазмуни – билишнинг асоси ёлғиз тажриба;  инсоният (алоҳида шахс) қанчалик кўпроқ тажриба (назарий ҳамда амалий) тўпласа, шунчалик ҳақиқий билимга яқинлашади;  Бэконнинг фикрича ҳақиқий билим шахсий мақсад бўла олмайди;  билим ва тажрибанинг асосий мақсади – инсонга унинг фаолиятида амалий натижаларга эришиш учун ёрдам бериш, янги кашфиётлар, иқтисодиётнинг ривожланиши ва инсоннинг табиат устидан ҳукмронлик қилишга кўмаклашиш. Шунга кўра Бэкон томонидан афоризм илгари сурилдики, унинг барча фалсафий қарашларини қисқагина ифодалаб берди: «Билим бу – куч».

10Билишнинг асосий методи сифатида - индукция Хусусиятлари - Файласуф индукцияни кўпгина ҳусусий ҳодисаларнинг йиғиндиси ва умумлашган хулосалар асосида билимга эга бўлиш деб тушунган (масалан, агар аксарият металлар суюлтирилса, демак, барча металларда босим мавжуд). - Б э кон индукция методини Декартнинг дедукция методига қарама- қарши қўйди, унга кўра, ҳақиқий билимга аниқ мантиқий мисоллар ёрдамида олинган ишончли ахборотга таяниб эришиш мумкин. - Бэкон индукциясининг Декарт дедукциясидан афзаллиги – билиш жараёнининг интенсификациялашуви имкониятининг кенгайишидадир. - Индукциянинг камчилиги – унинг ишончли эмаслиги, тахминий хусусияти (агар, бир қанча нарса ёки ҳодисаларнинг умумий белгилари бўлса, мазкур белгилар шу турга кирувчи барча нарса ва ҳодисаларда мавжуд дегани эмас; ҳар бир алоҳида ҳолатда тажриба ёрдамида синаб кўриш, индукцияни тасдиқлаш зарурати вужудга келади).

11Билиш фаолияти кечадиган аниқ йўллар  « Ўргимчак йўли » - «соф тафаккурдан билимга эга бўлиш, яъни рацион-диетик йўл билан. Мазкур йўл аниқ далиллар, амалий тажрибани инкор этади ёки аҳамиятини сезиларли даражада пасайтиради. Бэконнинг фикрича рационалистлар ҳақиқий ҳаётдан узилиб қолганлар догматиклардир ва «фикрлар тўрини ўз идрокларидан тўқишмоқда».  « Чумоли йўли» - билимга эга бўлишнинг бундай усулида фақатгина тажрибага эътибор қаратилади, яъни догматик эмпиризм (рационализмдан ажратилган қарама-қаршиликларга тўла). Бу усул ҳам мукаммал эмас. «Соф эмпириклар» амалий тажрибага, тартибсиз далилларни йиғишга эътиборни қаратадилар. Шундай қилиб, улар билимнинг ташқи тасвирига эга бўладилар, муаммоларни «ташқаридан», «унинг қирраларини» кўришади, аммо тадқиқ қилинаётган нарса ва ҳодисаларнинг ички моҳиятини тушуна олмайдилар, муаммони ичидан кўра олмайдилар.  « Асалари йўли» - Бэконнинг фикрича билишнинг энг мукаммал йўли. Файласуф-тадқиқотчи уни қўллаб, «ўргимчак йўли» ва «чумоли йўли»нинг барча афзалликларини олади ва айни вақтда унинг камчиликларидан ҳалос бўлади. «Асалари йўли»га мувофиқ, барча далилларни йиғиш, уларни умумлаштириш (муаммога ташқи томондан назар солиш) ва тафаккур имкониятларидан фойдаланиб муаммонинг ичига кириб бориш, унинг моҳиятини англаш. Шундай қилиб, Бэконга мувофиқ, энг яхши йўл эмпиризм бўлиб, индукцияга асосланади (далилларни йиғиш ва умумлаштириш, тажриба орттириш) ҳамда нарса ва ҳодисаларнинг ички моҳиятини тафаккур орқали англаб етишнинг рационалистик усулларидан фойдаланади.

12( И доллар (унсур) - инсонга (инсониятга) ҳақиқий билимга эришишга тўсқинлик қиладилар Инсоннинг туғма янглишиши, унинг мазмуни билишнинг табиатини инсоннинг шахсий табиати билан аралаштирилиб юборилишидадир.  Уруғ унсури – инсон (аждодлари) маданияти орқали билишнинг кечиши, яъни инсон билишни умуминсоний маданият доирасида олиб боради ва бу якуний натижага ўз салбий таъсирини кўрсатади, билимнинг ҳақиқийлигини пасайтиради.  Ғор руҳлари – муайян инсон (билувчи субъект) шахсиятининг билиш жараёнига таъсир этиши. Натижада инсон шахсияти (унинг қарашлари, янглишишлари – «ғор») билишнинг якуний натижасида акс этади. Орттирилган янглишишлар  Майдон унсури – нутқ, тушуниш аппаратини: сўзлар, иборалар, тушунчаларни ноаниқ қўллаш.  Театр унсури – мавжуд фалсафанинг билиш жараёнига таъсири. Кўпинча билиш жараёнида эски фалсафа янги услубни қўллашга тўсқинлик қилади, билишни ҳар доим ҳам тўғри йўналишга бошламайди (мисол учун, ўрта асрларда схоластиканинг билишга таъсири). Ш унингдек, лаганбардорлар, иккиюзламачилар, сафсатабозлар фаолияти.

13Томас Гоббс (1588-1679) – Ф. Бэконнинг шогирди ва фалсафий анъаналар и, қарашлари давомчиси Фалсафий қарашлари - қатъий равишда теология ва схоластикани рад қилган; - фалсафанинг мақсадини инсон фаолиятида амалий натижаларга эришиш, илмий- техник тараққиётга кўмаклашишда кўрган; - эмпиризм (тажрибавий билиш) ва рационализм (тафаккур ёрдамидаги билиш) ўртасидаги зиддиятда эмпиризм тарафдори бўлган; Декарт фалсафасини танқид қилган; - ашаддий материалист бўлган; - асосий фалсафий муаммо деб жамият ва давлат масалаларини кўрган; - давлат назариясини ишлаб чиққан; - биринчи бўлиб, давлатнинг келиб чиқишида ижтимоий (ўзаро) шартнома асос бўлганлиги тўғрисидаги ғояни илгари сурган.

14ТОМАС ГОББС Гоббс материяга бирдан-бир субстанция сифатида ёндашган, барча ҳодисалар, нарсалар, жараёнларни бу субстанциянинг намоён бўлиш шакллари деб ҳисоблаган. Материя – абадий, жисмлар ва ҳодисалар – ўткинчи: улар вужудга келади ва йўқ бў - лади. Фикрлашни материядан ажратиб бўлмайди, зеро материянинг ўзигина фикр - лайди. Жисмсиз тана бўлмаганидек, жисмсиз субстанция ҳам бўлиши мумкин эмас. Айнан материя барча ўзгаришлар субъекти ҳисобланади. Барча моддий жисмлар кўламлилик ва шакл билан тавсифланади. Уларни ўлчаш мумкин, чунки улар узунлик, кенглик ва баландликка эга. Ф.Бэкондан фарқли ўлароқ, Гоббсда материя сифат кўрсаткичларига эга эмас: у материяни математик ва меха - ник сифатида миқдор жиҳатидан ўрганади. Унда материя дунёси ранг, ҳид, овоз каби хоссалардан маҳрум. Т.Гоббс талқинида материя гўё геометрик тус олади ва сифат жиҳатидан бир жинсли, рангсиз нарса тарзида, миқдорий катталикларнинг муайян тизими сифатида намоён бўлади. Ҳаракатни у фақат механик нуқтаи назардан тушу - нади. Макон ва замон муаммоларини ўрганишга нисбатан Гоббс материалистик нуқтаи назардан ёндашади.

15Гоббснинг фалсафий тадқиқотларининг предмети Гносеология (билиш ҳақидаги таълимот); Гоббс билиш услуби сифатида бир вақтнинг ўзида ҳам индукция ва ҳам дедукциядан фойдаланиш керак деб билган. Инсоннинг билиши асосан ҳиссий сезишдан келиб чиқади. Ҳиссий билиш – бу сезги аъзолари (кўз, қулоқ ва х.к.) ташқи оламдан сигналларни қабул қилиши ва уларнинг кейинги таҳлилидир. Бу сигналларни Т. Гоббс «белгилар» деб атаган. Белгиларнинг таснифланиши  товушлар – ҳайвонлар томонидан ўз ҳатти-ҳаракатлари ва ниятларини ифодалаш учун йўлланадиган овозлар (қушларнинг сайраши, йиртқичларнинг ўкириши, миёвлаши ва х.к.).  а ломатлар – инсон томонидан мулоқат учун ўйлаб топилган ҳар хил белгилар;  табиий белгилар – табиат «аломатлари» (момақалдироқ, чақмоқ, булутлар ва х.к.);  ихтиёрий коммуникатив белгилар – турли тилларнинг сўзлари;  « аломат» сифатидаги белгилар – кўпчиликка тушунарли бўлмаган, махсус «кодланган» нутқ (илмий тил, диний тил, жаргон ва х.к.);  белгилар белгиси – номлар номи – универсаллар (умумий тушунчалар).

16Гоббснинг ижтимоий- фалсафий қарашлари Жамият ва давлат муаммоси , Гоббснинг фикрича фалсафада асосийдир, чунки фалсафанинг мақсади инсонга унинг фаолиятида амалий натижаларга эришишга кўмаклашишдир, инсон эса жамиятда ва муайян давлатда яшаб, фаолият юритади. Жамият ва давлат назарияси 1651 йил Кромвель диктатураси даврида нашр этилган «Левиафан» («Маҳлуқ») фалсафий асарида келтирилган.  инсон табиати аввалбошдан ёвуздир;  инсон фаолиятини ҳаракатлантирувчи куч шахсий манфаат ва эгоистик хиссиётлар, эҳтиёжлар, аффектлардир;  кўрсатилган сифатлар ҳар бир инсоннинг барча нарсага бўлган ҳуқуқини англаб олишга олиб келади;  ҳар бир инсоннинг барча нарсага бўлган ҳуқуқи ва бошқаларнинг манфаатларини эътиборга олмаслик «ҳамманинг устидан барча ҳам ҳуқуққа эга эмас» фикрига олиб келади, унда ғолиб бўлиш мумкин эмас ва у инсонларнинг биргаликдаги ҳаётини мумкин бўлмаган ҳолатга ва иқтисодий тараққиётга эришиб бўлмаслигига олиб келади;  инсонлар биргаликда яшаб қолишлари учун умумий шартнома тузишади (ўзаро шартномада ўз хо ҳ ишларини ва ҳамманинг барча нарсага бўлган ҳуқуқини чеклашади);  «ҳамманинг ҳаммага қарши уруши»ни олдини олиш, ашаддий эгоизмни бостириш, жамият ва давлат ҳаётини тартибга солиш мақсадида, умумий институт (механизм) вужудга келади;  ўзининг ўта мураккаб функцияларини самарали амалга ошириш учун давлат қудратли бўлиши лозим;  давлат – мустаҳкам, кўпқиррали, қудратли маҳлуқ «Левиафан» бўлиб, ўзининг йўлида барча нарсани еб, йўқ қилиб боради, унга қаршилик қилиб бўлмайди, аммо бу жамиятда соғлом муҳитни яратиш, тартиб ва адолатни ўрнатиш муҳимдир.

17ЖОН ЛОКК «Бирламчи» ва «иккиламчи» сифатларни ажратиш ҳозирги замон билими нуқтаи назаридан содда ва ноилмий ҳисоб - ланади. Аммо у субъектив идеализм намояндалари томо - нидан ўзлаштирилган ва ўзининг тадрижий якунига етка - зилган: «бирламчи сифатлар», «иккиламчи сифатлар» билан бир қаторда, субъектга боғлиқ бўлмаган, объектив мазмунга эга эмас, деб эълон қилинган. У ғоялар ва тушунчаларнинг манбаи ташқи дунё, моддий нарсалардир, деган тезисни исботлашга ҳаракат қилган. Унинг фикрича, моддий жисмларга соф миқдор хусусият - ларигина хос. Материя сифат жиҳатидан ранг-баранг эмас: моддий жисмлар бир-бири - дан катталиги, шакл-шамойили, ҳаракати ва осойишталиги билангина ажралиб туради. Булар – «бирламчи сифатлар». «Иккиламчи сифатлар» - бу ҳид, овоз, ранг, таъм. Улар нарсалар билан узвий бўлиб туюлади, лекин амалда бундай эмас: нарсаларда бундай сифатлар йўқ. Улар, Локк фикрига кўра, субъектда «бирламчи сифатлар» таъсирида вужудга келади.

18Джон Локк (1632-1704) Бэкон ва Гоббснинг к ў п лаб фалсафий ғоя ларини ривожлантир ди, бир нечта ў з назарияларини илгари сур ди , инглиз фалсафасида эмпирик ва материалистик анъанани давом эттир ди Джон .Локк фалсафасининг асосий қоидалари - Дунё моддийдир; - Билиш асосида фақат тажриба ётади ва инсон онгида бунгача ҳисларда бўлмаган ҳеч нарса йўқ; - Онг – бутун умр давомида тажриба билан тўлдириладиган бўш хона ( empty cabinet ), бунда Локкнинг онг тажриба ёзиладиган “тоза тахта” tabula rasa ҳақидаги бутун дунёга машҳур иборасини келтириш ўринли; - Тажриба манбаси сифатида ташқи дунё кўрилади; - Фалсафанинг мақсади – инсонга ўз фаолияти давомида муваффақиятга эришишига ёрдам бериш; - Инсоннинг идеали – ўз таълим даражасини ошириб борадиган ва ўз касбида яхши натижаларга эришадиган хотиржам, қонунга итоатли, тартибли инсон; - Давлат идеали – ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи (шу жумладан, суд) ва федератив (ташқи сиёсат) бўлиниши асосида қурилган давлат; Локк ушбу ғояни илгари сурган биринчи шахс ва бунда унинг хизматлари катта.

19Рационализм асосчиси , француз файласуфи ва математи ги Рене Декарт (1596-1550) . У дунёда жуда маш ҳ ур б ў лган : «Мен фикрлаяпман, демак, мен яшаяпман» таълимоти муаллифи Декарт фалсафаси а ҳ амияти Онгнинг борли ққа нисбатан бирламчи эканини асослаб берган Субстанциялар ва модуслар ҳ а қ идаги фан ғ оясини илгари сурган Дуализм назариясининг муаллифи, шу билан фалсафадаги материалистик ва идеалистик о қ имларни яраштиришга ҳ аракат қ илган Билишнинг «ту ғ ма фикрлар» илмий услуби ни илгари сурган Онгнинг борли ққ а ва билимга нисбатан бирламчи эканлигини исботлаш Демак, фикрлаш ҳ ам ҳ аёт га, ҳ ам онгга хос.Яшаётган одамгина фикр юритадиГумонсираш (шубҳа) ҳ а қ и қ атдан бор, бу фа қ ат ани қ ва исбот талаб этмайди.

20Декартнинг субстанция ҳ ақидаги таъ л и м оти Субстанция – бу яшаши учун ў зидан бош қ а ҳ еч нарсага му ҳ тож б ў лмайдиган ҳ амма нарса Бу субстанцияларни барчасига жавоб берувчи биргина субстанция бор у ҳ ам б ў лса Худо, у доимий, уни ясаб б ў лмайди, й ўқ қ илиб б ў лмайди, к учли, ҳ амма нарсани сабаби ҳ ам, боши ҳ ам ў зи. Яратувчи сифатида Худо дунёни яратди, у ҳ ам с у бстанциялардан иборат. Худо томонидан яратилган субстанциялар (ягона нарсалар , ғ оялар) субстанциянинг ҳ амма сифатларни ў зида жамлайди- бор б ў лиш учун ў зидан бош қ а нарсага му ҳ тож эмас. Шу билан бирга субстанцияларнинг яралиши фа қ ат бир-бирига нисбатан етарли. Энг олий субстанция Худо учун – улар ясалган, иккиламчи ва унга бо ғ ли қ М оддий субстанциялар Ру ҳ ий субстанциялар , ғ оялар Инсон - бу яратилган субстанция

21 Декарт бир-бирига боғлиқ бўлмаган икки биринчи асос: номоддий ёки «фикрловчи» субстанция ва моддий ёки «кўламли субстанция» мавжудлигини тахмин қилади. Бу икки субстанция параллель мавжуддир. Уларни ўрганиш билан метафизика ва физика шуғулланади. Метафизика аввало маънавий субстанцияни, у билан боғлиқ бўлган билиш ва борлиқ тамойиллар ини ўрганади. Физика табиат фалсафасини тадқиқ этади. У дунёнинг вужудга келиши, Ерда ҳаётнинг ривожланиши (табиат қонунларига мувофиқ) ҳақидаги таълимотни ўз ичига олади, ҳайвонлар ва инсон танасининг тузилишини механика қонунларига бўйсинувчи мураккаб машиналар сифатида ўрганади (Р.Декарт асарларидан бири «Ҳайвон – машина» деб аталади).

22Декарт дуализми Инсон ўзида икки субстанцияни мужассамлайди, демак, у икки турлидир Фалсафанинг асосий масаласи: нима бирламчи – онгми, материями деган баҳсни дуализм нуқтаи назаридан бемаъни деган хулосага келади. Материя ва онг фақат инсонда бирлашади, модомики, инсон икки томонни (моддий ва руҳий субстанцияси) ўзида жамлар экан, на материя, на онг бирламчи бўла олмайди – улар доим мавжуддир ва ягона борлиқнинг турли икки кўринишидир. Билиш муаммоларини ўрганишнинг илмий методи Билиш жараёнида фақат мутлақо тўғри билимларга таяниш лозим ва ақл ёрдамида тўла ишончли, мантиқий усуллардан фойдаланиб, янги ҳамда тўғри билимлар олиш керак. Фақат дедукциядан метод сифатида фойдаланилганидагина билишнинг барча соҳаларида ақл ишончли билимлрга эришиши мумкин. “ Билишни ҳунармандчиликдан саноат ишлаб чиқаришига айлантириш керак”. Рационал – дедуктив методнинг тадқиқ усуллари Тадқиқот пайтида асосий қоидалар сифатида ҳақиқий, мутлоқ, ишончли, ақл ва мантиқ билан исботланган, ҳеч қандай шубҳа қолдирмайдиган билимларни қўллаш лозим. Мураккаб муаммони алоҳида, осонроқ масалаларга ажратиш лозим Маълум ва исботланган масалалардан изчиллик билан номаълум ва исботланмаган муаммоларга ўтиш керак.

23Декарт билиш фалсафасида “Душман ғоялар” Кўплаб билимларга дедукция ёрдамида эришилади, лекин шундай билим турлари борки, улар ҳеч қандай исботни талаб қилмайди. Бундай ҳақиқатлар (аксиомалар) бошдан очиқ- ойдин ва ишончлидир. Шу каби аксиомаларни Декарт “душман ғоялар” деб атайди, улар доимо Худо онгида ҳамда инсон онгида мавжуд ва авлоддан авлодга ўтади. Душман ғояларнинг кўришлари Худо Сон Тана Руҳ Ирода Структура Билишнинг мақсади • Инсоннинг олам ҳақидаги билимларини кенгайтириш ва чуқурлаштириш; • Ушбу билимларни табиатдан имкон қадар кўпроқ инсон учун фойда олишга тадбиқ этиш; • Янги техник воситаларни кашф қилиш; • Инсоннинг табиат устидан ҳукмронлиги

24У моддий субстанция атрибутлари ҳам материя каби аба - дийдир: улар ҳеч қачон вужудга келмайди ва йўқ бўлмайди деб ҳисоблаган. Файласуф субстанциянинг конкрет ҳолат - лари – модуслар га кўп эътибор беради. У модусларни икки гуруҳга ажратади: абадий, чексиз модуслар ва муваққат, чекли модуслар. Чексиз модуслар субстанция атрибутла - ри – фикрлаш ва кўламлилик билан, чекли модуслар эса – қолган барча нарсалар ва ҳодисалар билан белгиланади. Спиноза ҳаракат ҳеч қандай илоҳий туртки маҳсули эмас - лигини исботлашга ҳаракат қилади. Унинг фикрича, табиат «ўз-ўзининг сабаби» бўлиб, ҳаракат унинг моҳияти ва ман - баи ҳисобланади. Аммо ҳаракат Спинозада атрибут эмас, балки модусдир. Бунда ҳаракат муайян нарсаларда куза - тилади, субстанция эса ҳаракатланиш ва ўзгариш қоби - лиятидан маҳрум ва вақтга мутлақо боғлиқ эмас.

25Б.Спинозанинг фалсафий тадқиқотлари Билиш назарияси (билишнинг уч босқичи) Бевосита инсоннинг ақлидан келиб чиқадиган ва ҳеч қандай сабабларга боғлиқ бўлмаган “соф ҳолдаги билиш” - билишнинг олий туридир Ақлнинг фаолияти (мулоҳаза, мантиқий операциялар) натижасида қўлга критилган билиш – иккинчи, нисбатан камроқ даражадаги билишдир. Атрофни қуршаб турган дунёни ҳиссий билиш мумкин эмас. Спиноза фикрича, бу йўл билан қўлга киритиган билишни исботлаб бўлмайди, у ишончли эмас ва юзаки; у ҳақиқий билимга йўл очади. Детерминизм муаммоси (табиатдаги барча нарсаларнинг ўзаро боғлиқлиги) Эркинлик вва зарурат алоқадорлиги муаммоси Субстанция эркинлиги ва зарурати яхлит бир бутунни ташқил қилади Худога (Табиатга) тўла эркинлик берилган, бироқ у қатъий зарурат асосида фаолият кўрсатади Модуслар умуман мустақил эмаслар ва заруратга тўлиқ бўйсунадилар Инсон руҳан эркин бўлиш мақсадида кўпинча зарурат оқимида сузади, ушбу оқимга қарши бора олмайди ва зарурат талабига кўнишга мажбур (Спиноза фикрича, “руҳий автомат”дир) Эркинлик йўли бу – ташқи зарурат ички заруратга айланган шарт-шароитни топа билишдир Эркинлик – бу англанган заруратдир.

26Кўпроқ даражада эркинлика эришиш учун инсонга нималар зарур? Заруратни бутун борлиқнинг ташқи сабабчиси бўлган субстанция (Табиат - Худо) кўринишида имкон даражада кўпроқ билиш Аффектлардан (ғам, қувонч, кўнгил майллари ва ҳоказо) халос бўлиш, зеро улар ҳам эркинликни бўғади ва инсонни зарурат асосида ҳаракат қилишга ундайди

27Немис математик олими, юрист, файласуф – янги давр фалсафасининг кўзга кўринган сўнгги намоёндаларидан бири. Рационализм йўналиши тарафдори (1646-1716)

28Субстанция муаммоси Декарт ва Спинозанинг субстанция ҳақидаги назарияларини қайта кўриб чиқиш Декарт ва Спинозанинг субстанция ҳақида назарияларини ўрганиб чиқиб, улар мукаммал эмас, деган хулосага келади Биринчидан, у Декартнинг барча субстанцияларни (мавжуд бўлиши учун ўзидан бошқа ҳеч нарсага муҳтож бўлмаган воқелик ) бўлиш тўғрисидаги дуалистик қарашни тан олмайди. Иккинчидан, Лейбницнинг фикрича, субстанцияларни биттага бирлаштириб (Худо- Табиат), Декартнинг дуализмидан халос бўла олмаган, чунки барча модусларни (ягона нарсалар- субстанцияларнинг кўриниши) иккита – ҳажмга эга ва фикрловчи синфга бўлган. Яъни Декартдаги субстанциянинг икки турли бўлиши Спинозанинг ягона субстанциядаги муқобил кўринишли модусларига тўғри келади.

29Монадалар ҳақидаги назария (субстанциянинг кўптурлиги тўғрисида) Асосий қоидалар:  Бутун дунё жуда кўп суьстанциялардан иборат бўлиб, дуалистик (Декарт ва Спиноза каби) эмас, балки, аксинча ягона табиатга эга.  Бу субстанциялар “монада” деб аталади (юнон. “ягона”)  Монада оддий, бўлинмайди, ҳажмга эга эмас, моддий жисм ҳам эмас.  Монада тўртта сифатга эга: интилиш, қизиқиш, қабул қилиш, тасаввур этиш.  Монада ўз моҳиятига кўра – ҳаракатда, ягона ва ўз ҳолатини тинимсиз ўзгартириб туради.  Узлуксиз мавжудлигидан монада ўзини англаб етади  Монадалар ёлғиздир ва бир-биридан мустақилдир. Монадаларнинг даражалари (монаданинг даражаси қанчалик юқори бўлса, шунча онги ва эркинлиги юқоридир)  “ яланғоч монадалар” – чексиз табиат асосида ётадилар (тошлар, тупроқ, фойдали қазилмалар);  “ Ҳайвонлар монадаси” – ҳис қилиш ва ривожланмаган ўз-ўзини англаш қобилиятига эга;  “ Инсон” (руҳ) монадаси – тафаккур, хотира, наёб ақлий фикрлаш қобилиятига эга;  “ Олий монада” - Худо

30Эмпиризм ва рационализмни мувофиқлаштиришга уриниш Барча билимларни икки турга бўлди – “ тафаккур ҳақиқати” ва “далил ҳақиқати” “ Тафаккур ҳақиқати” онгнинг ўзидан келиб чиқади, мантиқий исботланишга ва умумий лозим бўлган характерга эга “ Далил ҳақиқати” – эмпирик (тажриба) йўли билан олинган билимлар (масалан, магнит тортишуви, сувнинг қайнаш ҳарорати) одатда мазкур билимлар далилнинг ўзини қайд этади, унинг сабабларини тушунтриб бермайди ва таҳмний хусусиятга эга. Тажрибавий билимлар (эмпирик, “далил ҳақиқати”) ҳақиқий (“тафаккур ҳақиқати”) бўлмай, таҳминий бўлсада, уни билим сифатида рад этиб бўлмайди. Шундай қилиб, билиш нафақат бир турдаги билимларни эгаллаш рационал ёки тажрибавий йўл билан эмас, балки уларнинг иккала тури билан эгалланади. Хусусан, рационал (тафаккурга асосланиб олинган) ҳақиқий хусусиятга эга, эмпирик эса таҳминий халос.

31Субъектив идеализм фалсафаси Асосий ғоялар Машҳур вакиллари - Фикр ягона воқеликдир; - Фикр фақатгина инсон онгида мавжуд бўлади, яъни инсон онги ундан ташқарида ҳеч нарса мавжуд бўла олмайдиган мавжуд воқеликдир. - Джорж Беркли; - Давид Юм; - Иоганн Фихте

32Гуго Гроций (1583-1645) – файласуф, ҳуқуқшунос, жамоат Арбоби, Нидерландия ижтимоий-сиёсий ва ҳуқуқий фалсафасининг ёрқин намоёндаси Фалсафий тадқиқотларининг асосий йўналишлари Гносеология (билиш); Уруш ва тинчлик муаммолари; Давлат ва ҳуқуқ; Халқаро муносабатлар. Табиий ҳуқуқ назарияси: - Ҳуқуқ Худо томонидан берилмаган; - Ҳуқуқ аввал бошдан инсонга жойланган; - Барча мавжуд ҳуқуқларни икки катта бўлакка бўлиш мумкин – табиий ҳуқуқ ва ёзилган (позитив) ҳуқуқлар; - Табиий ҳуқуқ – бу инсон табиатига жойланган ҳуқуқ (яшашга ҳуқуқ, шаънга ҳуқуқ, озодликка ҳуқуқ ва ҳоказо) . У қонунларда ёзилган ёки ёзилмаганлигидан қатъий назар сўзсиз риоя этилиши шарт; - Ёзилган (позитив) ҳуқуқлар – инсон томонидан ишлаб чиқиладиган ва расмий манбалар – қонунларда ёзиб қўйиладиган ахлоқ нормалари; - Расмий (ёзилган, позитив) ҳуқуқ табиий ҳуқуққу асосланиши ва унга зид келмаслиги керак.

33Джорж Беркли (1685-1753) – Янги давр инглиз файласуфи, субъектив идеалист - Материя тушунчаси ёлғон тушунча; - Алоҳида нарсалар, алоҳида туйғулар мавжуд, аммо материя мавжуд эмас; - Материализм – фалсафадаги берк йўналиш, материалистлар алоҳида нарсаларнинг фикрга нисбатан бирламчилигини исботлашга қодир (улар буни материя деб атайдилар); - аксинча, фикр бирламчилиги осонгина исбот қилинади – бирон нарса ясалишидан олдин, унинг идеали, инмон ақлида ҳамда Худо - яратувчи онгида мавжуд бўлади; - Ягона очиқ-ойдин нарса – инсон онгидир; - инсон ва унинг онги ўлимидан сўнг ҳамма нарса йўқолади; - Ғоялар – бу мустақил субстрат, бошқа нарсанинг акси эмас, атроф олам ғоялар атрофига қурилади; - Ғоянинг бирламчилигига энг юқори исбот Худонинг мавжудлигидир; - Худо ҳар доим мавжуд бўлади ва адабийдир, атроф-олам эса, беқарор, ўзгарувчан ва моҳиятан Худога боғлиқ (бўйсунувчи)дир.

34Дэвид Юм (1711-1776) – инглиз файласуфи, субъектив идеалист Асосий фикрлари: -Борлиқ ва руҳ алоқаси муаммосини ечиб бўлмайди; -Инсон онги фикр (ғоя)ларига боғлиқ; -Инсоннинг ўзи жамганган ғоядир (бутун инчон умри давомида унинг идеал қуввати – тажриба, билим, ҳис-туйғуларнинг ривожланиш жараёнидир); - Ўзининг идеал моҳиятисиз (масалан тарбия, тажриба, қадриятлар тизими) Инсон умуман дунёни тўлиқ қабул қила олмас эди; -Инсон икки идеал асос (ибтидо) дан иборат: “ Ташқи тажриба таассуротлари” – орттирилган билим ва тажриба; “ Ички тажриба таассуротлари” – жазава (аффект), эҳтирос кабилар инсон ҳаёти ва тарихида катта роль ўйнайди.

35Иоганн Готлиб Фихте (1762-1814) – немис классик фалсафаси вакили. Субъектив идеалист. Асосий қарашлари: “ Мен - концепция” сини Кант фалсафасига Қарши қарашлари туфайли илгари суради. Фихте бош қарама-қаршиликни кантча билувчи субъект (инсон) ва билинмас оламнинг (“нарса ўзида”) бўлинишида кўради. Ушбу бўлиниш, Фихте фикрича ақлнинг, антиномияларнинг билиш имкониятлари чекланганлиги тўғрисидаги идеал каби, фалсафани унинг асосий вазифаси – борлиқ ва фикрни бирлаштиришдан умид қилади. Эркинлик муаммоси - Эркинлик – умумий заруратга ихтиёрий бўйсунишдир. Бутун инсоният тарихи – эркинлик тарқалиши жараёни, унинг ғалабаси томон йўлдир. Умумий эркинликнинг асоси – барчанинг хусусий мулк билан таъминланганлидидадир.

36Фихтенинг “Мен концепцияси”нинг асосий қоидалари “ Н арсалар ўз-ўзида” – ақл билан англаб бўлмас ташқи воқелик ғоясини рад этади Ягона воқелик бутун оламни ўз ичига оладиган (яъни, борлиқ ва фикрни фикр ичига жойлаштириш орқали бирлаштириш) ички субъектив, инсоний “Мен”ни эълон қилади Атроф олам ҳаёти фақат субъектив “Мен” ичида рўй беради “ Мен”нинг ўзи – инсоннинг оддий онги эмас, ҳаракат, яратувчи куч, олам, макони. Энг юқори субстанция Декарт ва Спиноза фапсафасидаги каби Худодир. Фикрдан, “Мен”дан ташқарида, мустақил воқелик йўқ Амалий - “Мен”дан “мен эмас”га; “Мен” “Мен эмас”ни яратади, аниқлайди. Назарий - “Мен эмас”дан “Мен”га – иккинчи, анча кам учрайдиган алоқа тури; Тажриба, ахборотнинг “Мен эмас” – атроф-оламдан “Мен” (аниқ онг)га етказилиши “ Мен” ва “Мен эмас”нинг ўзаро икки алоқаси

37XVII- АСР ЕВРОПА ФАЛСАФА C ИНИНГ МАЪРИФИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ XVIII аср фалсафасида табиат ҳодисаларини тушунтиришга нисбатан қарашларда материализм сезиларли даражада ривож - ланади. Француз материа - лизми оламшумул тарихий аҳамият касб этади: у ўрта асрлар схоластикасига қар - ши чиқибгина қолмасдан, балки ўз дунёқараши ва дунёвий манфаатларини ҳам асослашга ҳаракат қилади. Албатта, XVIII аср фал - сафаси бир жинсли эмас: унда материалистик дунё - қараш мўлжаллари ҳам, идеалистик дунёқараш мўлжаллари ҳам, ате - истик ва деистик қараш - лар ҳам мавжуд. Акса - рият ҳолларда идеализм ва материализм, дин ва фан ёнма-ён туради.

38XVIII аср француз маърифатчиларининг асосий қарашлари Маърифатпарварлик фалсафаси Фаранцияда XVIII асрда Буюк француз инқилоби арафасида ва инқилоб даврида тарқалган. Атеизм - фалсафадаги ҳар қандай кўринишдаги Худонинг мавжудлигини, шунингдек, динни бутунлай инкор этувчи йўналиш Моддиюнчилик (материализм) – фалсафадаги борлиқнинг яратилишида мустақил идеал (руҳий) ибтидони тан олмайдиган ва олам, унинг ҳодисалари, инсонни табиий фанлар нуқтаи назаридан тушунтирувчи йўналишТаниқли вакиллари Мелье, Ламетри, Дидро, Гольбах

39Атеистик – моддиюнча йўналишдаги француз файласуфлари фаолиятининг фалсафа ва умуман жамият учун аҳамияти  Икки фалсафий йўналиш – моддиюнчилик ва идеализмни аниқ ажратиб бердилар (“Демокрит йўналиши” ва “Платон йўналиши”);  Фалсафани кўплаб бидъатлардан халос этдилар;  Материя – субстанциясига аниқрок таъриф бердилар;  Билиш материянинг ўзини-ўзи инъикос этиш хоссаси эканлиги (ҳозирги пайтда кенг тарқалган) ғоясини илгари сурдилар;  Тажрибагача бўлган, сезгилардан юқори (соф) билимни танқид қилдилар;  Моддиюнча сенсуализм назариясига (билиш замирида ҳиссий сезгилар ётади) асос солдилар ва тарқатдилар;  Барча алоҳида олинган нарсалар микрозарраларнинг турли комбинациялари эканлиги тўғрисидаги ғояни илгари сурдилар;  Ҳаракат – ғайритабиий нарса эмас, материянинг хоссаси эканлигига эътибор қаратдилар;  Ижтимоий адолат ғоясига асос солдилар;  Буюк француз инқилобини ғоявий жиҳатдан тайёрладилар.

40Жан Мелье (1664-1729) касб бўйича руҳоний, кейинчалик ҳаёти давомида Худо ва динни тамомила рад этишгача бориб етади (атеизм), файласуф. Ижтимоий-сиёсий қарашлари учун Мельени кўпинча социалист-утопистлар сарасига киритадилар Фалсафасининг асосий жиҳатлари • Ғайритабиий ҳеч нарса (жумладан Худо ҳам) мавжуд эмас; • Материядан ажралган ғоялар мавжудлигига, руҳнинг ўлмаслигига ишонмайди; • Бутун дунё алоҳида субстанция – материядан иборат; • Материя барча нарсалар, барча мавжудотларнинг илу сабабчиси, у адабий, уни яратиб бўлмайди, аниқ мавжуд. Ўзининг хоссаси – ҳаракати туфайли доимий ўзгаришда ва ривожланишда; • Материя кичик зарралардан иборат, унинг комбинациясидан туфайли нарсалар ҳосил бўлади; • Билиш – материянинг ўзидаги материянинг инъикосидир; • Кўплаб билимларнинг манбаи сезгидир; • Ижтимоий антогонизмларнинг сабабини жисмоний меҳнатдан қутулмоқчи бўлган баъзи шахсларнинг “ёвуз истаклари” туфайли вужудга келган хусусий мулкда кўрган; • Мутлоқ ҳокимиятни ағдариш, мавжуд ҳокимиятни ва хусусий мулкни йўқ қилиш тарафдори бўлган; • Келгуси жамиятнинг аъзоларини тенг ҳуқуқли, бирга яшаб, бирга ишлаб чиқариладиган, олган фойдаларини тенг тақсимлаб, ҳаёт завқини сурадиган • Ўзаро дўст жамиятлар иттифоқи каби тасаввур қилган.

41Жюльен Ламетри фалсафасининг асосий қоидалари -идеализм ва илоҳиётни бутунлай рад этган; - Дунёни ягона субстанция – материянинг турли кўринишларининг мажмуидан иборат; - Материя яратилмайди, у абадий ва чексиздир; - Руҳ, онг, ҳисиётлар табиий келиб чиққан материянинг хоссаларидир; - Материя мукаммал экан, Худога абадий эҳтиёж йўқ; - Дунёни билиш мумкинлигига тўла ишонган, билишда энг асосий омил сезги аъзоларидир; - Утилитарист, яъни инсон ҳаётининг маъноси – шахсий бахтдир; - Хусусий мулк инсон эркинлигининг шахсий кафолати; - Идеал жамиятни “маърифатли абсолютизм” каби тасаввур қилган.

42Дени Дидро (1713-1784) – Машҳур файласуфлардан бири. Дидро “Фанлар, санъатлар ва ҳунарлар энциклопедиясини”ни яратиш ғоясини илгари сурган. “Энциклопедия” диний бидъатлардан холи бўлиб, санъат ва ишлаб чиқариш соҳасидаги асосий фанларнинг асосларидан иборат эди. Уни яратишда Дидро билан бирга ўз даврининг буюк файласуфлари бўлган замондошлари Вольтер, Монтескье, Кондильяк, Гольбах ва бошқалар иштирок этдилар. “Энциклопедия”ни яратишга 20 йилдан ортиқ роқ вақт кетган. • Ғайритабиий ҳеч нарса (жумладан Худо ҳам) мавжуд эмас; • Материядан ажралган ғоялар мавжудлигига, руҳнинг ўлмаслигига ишонмайди; • Бутун дунё алоҳида субстанция – материядан иборат; • Материя барча нарсалар, барча мавжудотларнинг илу сабабчиси, у адабий, уни яратиб бўлмайди, аниқ мавжуд. Ўзининг хоссаси – ҳаракати туфайли доимий ўзгаришда ва ривожланишда; • Материя кичик зарралардан иборат, унинг комбинациясидан туфайли нарсалар ҳосил бўлади; • Билиш – материянинг ўзидаги материянинг инъикосидир; • Кўплаб билимларнинг манбаи сезгидир; • Ижтимоий антогонизмларнинг сабабини жисмоний меҳнатдан қутулмоқчи бўлган баъзи шахсларнинг “ёвуз истаклари” туфайли вужудга келган хусусий мулкда кўрган;Фалсафий қарашлари

43Этьенн Кондильяк (1715-1780) – асосий эътиборини билиш муаммоларига (гносеологияга) қаратган, жамият муаммоларига камроқ эътибор қаратган Фалсафий қарашларининг асосий мазмуни  Дунёни билиш мумкин;  Инсон ташқи дунёни унинг имкониятлари (ақл, сезги аъзолари) йўл қўйган даражада билиши мумкин;  Дунё – барча билимлар манбаидир;  Билиш асосида ҳиссий қабул қилиш ётади (ташқи дунёнинг инсон онгида сезги аъзолари ёрдамида акс этиши);  Ҳиссий қабул қилишсиз ақл ёрдамида мустақил билиш мумкин эмас

44XVII-XIX асрда немис фалсафаси XIX аср немис фалсафасининг асосий йўналишлари Немис классик фалсафаси ( XIX аср биринчи ярми) Материализм ( XIX аср ўрталари ва иккинчи ярми) Иррационализм ( XIX аср иккинчи ярми ва охири) “ҳаёт фалсафаси” Аҳамияти Улар инсониятни асрлар давомида қийнаб келган масалани чуқур тадқиқ қилишга муваффақ бўлди, уларнинг хулосалари фалсафанинг кейинги ривожини аниқлаб берди. Немис фалсафаси ўзида ўша давр учун маълум бўлган фалсафа йўналишларини мужассамлаштиради. Дунёнинг олтин фондига кирувчи ўнлаб файласуфларнинг номини кагф этди (Кант, Фихте, Гегель, Шопенгауэр, Ницше ва бошқалар)

45Немис классик фалсафаси XVIII аср охири ва XIX асрнинг биринчи ярмида кенг ёйилди. Асосий намоёндалар Иммануил Кант (1724-1804) немис классик фалсафасининг асосчиси Асосий ғоялари  Қ уёш тизимининг хосил бўлишини табиий сабабларга таяниб, Ньютон қонунлари асосида тушунтириб берди – борлиқ з а рядланган м оддий зарраларнинг ҳаракатланаётган туманлигидан келиб чиққан де б тушунтирди;  Билиш че кланган ;  инсон имкониятларини ва атрофимиздаги воқеа ҳамда жисмларнинг ички моҳиятини англаб бўлмайди «нарсаларнинг ўзи»;  тоифалар тўғрисидаги таълимот яратди – фалсафа да асосланадиган асосий ва умумий тушунчалар;  ахлоқий қонунни шакллантирди («тоифали императив»);  урушнинг иқтисодий самарасизлиги ва унинг ҳуқуқий таъқиқланишига асосланиб келгусидаги «ниҳоясиз дунё» ғоясини яратди.

46Георг Гегель (1770-1831) – фалсафасининг асосий ғоялари  борлиқ ва тафаккурни айнанлаштирди;  онгга боғлиқ бўлмаган ва барча борлиқ, моддий дунёнинг дастлабки асоси бўлиши мутлақ ғоя таълимотини яратди, шу билан, Ғарбнинг қатор давлатларида кенг тарқалган объектив идеализм концепциясини атрофлича асослаб берди;  Гегельнинг фалсафага қўшган асосий хиссаси диалектикани ишлаб чиққанлигидадир – умумий ривожланиш таълимоти, унинг асосий қонуниятлари ва тамойиллари Фридрих Шеллинг (1775-1854) – фалсафасининг асосий ғоялари  О бъектив идеализм нуқтаи-назаридан табиатнинг моҳиятини чуқур асослаб берди;  Эркинлик ва ҳуқуқий тузум азалдан табиатда мавжуддир деган ғояни ишлаб чиқди.

47Немис классик фалсафаси XVIII аср охири ва XIX асрнинг биринчи ярмида кенг ёйилди. Иоганн Фихте (1762– 1814) субъектив идеализм концепциясининг ишлаб чиқилишида катта хисса қўшди, унга мувофиқ инсон учун ягона ва асосий воқелик унинг ўзидир, унинг онги («Мен ўзим» концепцияси) ( юқоридаги слайдларда келтирилган ) Людвиг Фейербах (1804-1872) • идеализмни танқид қи лади ва дунёнинг тартибли ва умумий тизимли тасвирини илгари сурди; • ўзининг фалсафасида Фей е рбах ашаддий атеист сифатида намоён бўлган, Худонинг йўқлигини, унинг инсон томонидан ўйлаб топилганини, амалга оширилмаган инсоний идеалларнинг Худо кўринишига ўтказилганини исботлашга ҳаракат қилган. Немис классик фалсафасининг аҳамияти  фалсафанинг эътиборини одатий муаммоларидан (борлиқ, тафаккур, билиш ва бошқалар) инсон моҳиятини тадқиқ этишга қаратган;  фалсафанинг мантиқий-назарий аппаратини сезиларли бойитди;  тарихга бутун жараён сифатида қаради.

48Иммануил Кант фалсафаси Кант фалсафасини даврийлаштириш Танқидий давргача бўлган ижоди (18 –асрнинг 70 йилларигача): Кантнинг танқидий давргача бўлган фалсафий тадқиқотларининг муҳим масалалари борлиқ, табиат, табиий фанлар муаммолари эди. Кантнинг ушбу муаммоларни ўрганишидаги ижодкорлиги шундаки, у тараққиёт муаммоларига биринчи бўлиб эътибор ажратган файласуф эди. Кантнинг танқидий даврдаги (18-асрнинг 70-йиллари боши ) фалсафий ишлари Асосида билиш муаммоси ётади. Танқидий даврда Кантни ақл, билиш, билиш механизми фаолияти, билиш чегаралари, мантиқ, этика, ижтимоий фалсафа масалалари қизиқтирган. Файласуф ижодининг танқидий даври деган ном олишига сабаб бўлган фундаментал фалсафий асарлари: “ Соф ақлни танқиди”, “ Амалий ақл танқиди”, “ Мулоҳаза юритиш қобилияти танқиди”

49Кантнинг ўз даври учун инқилобий фалсафий хулосалари:  Қуёш тизими бошда материянинг коинотда парчаланган зарраларидан ҳосил бўлган катта булутнинг айланиши натижасида вужудга келган, бу булутни ташкил қилувчи зарраларнинг ҳаракати ва ўзаро таъсири (тортишиши, бир-бирини итариши, тўқнашиши) туфайли рўй берган;  Табиатнинг замонда ўз тарихи (ибтидо ва интиҳоси) бор, абадий ва ўзгармас эмас;  Табиат доим ўзгаришда ва ривожланишда;  Ҳаракат ва сокинлик нисбийдир;  Ердаги барча тирик мавжудотлар, шу жумладан, инсон ҳам – табиий биологик эволюциянинг натижасидир.

50Кантнинг “Соф ақлнинг танқиди” асари Асарнинг асосий ғояси – агностицизм – дунёни билиш мумкин эмаслиги. Кантгача бўлган кўпчилик файласуфлар билишнинг энг асосий қийинчилиги унинг объекти – ўзида минг йиллар давомида очилмаган сирларни сақловчи борлиқ, дунёда деб билганлар. Кант фикрича эса, билиш жараёнидаги қийинчиликларнинг сабаби объект – дунёда эмас, билиш имконияти (қобилияти) чекланган, яъни ақл ҳамма нарсага қодир эмас. Инсон ақли ўзининг жами билиш воситалари билан ўзининг доирасидан (имкониятларидан) ташқарига чиқар экан, шу заҳотиёқ, ҳал қилиб бўлмайдиган зиддиятларга дуч келади (антиномиялар). ақл ёрдамида бир вақтнинг ўзида антиномияларнинг ҳар икки бир- бирига зид қоидаларини мантиқан исботлаш мумкин – ақл эса, боши берк кўчага кириб қолади. Антиномияларнинг мавжудлиги, Кант фикрича, ақлнинг билиш имкониятлари чегаралари мавжудлигининг исботидир.

51Антиномиялар Маконнинг чекланганлиги Дунёнинг замонда ибтидоси бор ва макон жиҳатдан чегараланган Дунёнинг замонда ибтидоси йўқ ва чексиздир Оддий ва мураккаб Фақат оддий унсурлар ва оддий унсурларлардан ташкил топган нарсалар мавжуд Дунёда ҳеч қандай оддий нарса йўқ Эркинлик ва сабабият Табиат қонунлари бўйича фақат сабабият эмас, эркинлик ҳам мавжуддир Эркинлик мавжуд эмас. Дунёда барча нарса табиат қонунлари бўйича қатъий сабабият асосида кечади Худонинг мавжудлиги чекланганлиги Шубҳасиз зарур мавжудот, бутун Борлиқнинг сабабчиси Худо бор. Худо йўқ. Ҳеч қандай мутлақо зарур мавжудот – бутун борлиқнинг сабабчиси йўқ.

52Билимнинг билиш фаолияти натижаси сифатидаги тавсифи Апостериор билим Априор билим Инсон тажриба натижасида қўлга киритадиган билим. Бундай билим фақат таҳминий бўлади, бироқ ишончли бўлмайди, негаки ушбу турдаги билимдан олинган ҳар бир исботни амалиётда текшириш зарур ва ҳар доим ҳам бундай билим ҳақиқий бўлавермайди. Масалан, инсон ўз тажрибасида барча металлар эришини билади, бироқ назарий жиҳатдан эритиб бўлмайдиган металлар учраши мумкин, демак, тажрибавий (эмпирик, апостериор) билим панд бериши мумкин, тўлиқ ишончли эмас ва умумийликка даъво қила олмайди. Тажрибагача, яъни инсон онгида бошдан мавжуд ва ҳеч қандай тажриба билан исбот қилишни талаб қилмайдиган билим. Масалан “Инсон ҳаёти маконда кечади”, “Барча жисмлар оғилкка эга”. Ушбу қоидаларнинг ҳар бири тажриба билан текширилганда ҳам аниқ-равшан мутлоқ ҳақиқатдир. Масалан, ҳажмсиз жисм ҳеч қачон учрамайди. Фақат априор (тажрибагача) билимгина мутлоқ ҳақиқий ва ишончли бўлиб, умумийлик ва зарурийлик хусусиятларига эга. *********** “ Нарса ўзида ” – бу нарсанинг ҳеч қачон ақл билан билиб бўлмайдиган ички моҳияти

53Билиш жараёни чизғиси  Ташқи олам бошда инсон сезги аъзоларига таъсир кўрсатади;  Инсон сезги аъзолари ташқи дунёнинг тимсолларини ҳиссиётлар кўринишида қабул қилади;  Инсон онги сезги аъзолари орқали қабул қилган тарқоқ тимсол ва ҳиссиётларни тизимга ослади, натижада инсон онгида дунёнинг тўлиқ манзараси намоён бўлади;  Сезгилар ёрдамида онгда пайдо бўлган дунё манзараси фақат ақл ва сезгилар ёрдамида кўринадиган ташқи дунё тимсолидир холос, унинг реал борлиқ бўлган ҳеч қандай умумийлиги йўқ;  Тимсолини аниқ ақл ва ҳиссиёт билан қабул қилувчи ренал борлиқ – “нарса ўзида”, яъни ақл билан мутлақо англаш мумкин бўлмаган субстанциядир;  Инсон ақли дунёнинг жуда кўп предмет ва ҳодисалари – “нарса ўзида”нинг тимсолинигина билиши мумкин, бироқ уларнинг ички моҳиятини англай олмайди. Билиш жараёнида ақл – тақалувчи, ўтиб бўлмас чегарадир  Ортида ҳал қилиб бўлмайдиган зиддиятлар – антиномиялар пайдо бўлувчи ўз (ақл учун ички) чегаралри;  Ташқи чегаралар – нарса ўзиданинг ички моҳияти

54“ Амалий ақлнинг танқиди” асари (“Амалий ақл” атамаси орқали Кант ахлоқни тушунади) “ Амалий ақлнинг танқиди” асарининг асосий саволлари: Ахлоқ қандай бўлиши керак? Инсоннинг ахлоқий хулқи нима? Хулосалар  Соф ахлоқ – умум тан олинган эзгу ижтимоий онгни алоҳида индивид ўзиники сифатида қабул қилади;  Соф ахлоқ ва реал ҳаёт (ҳатти-ҳаракатлар, ҳохиш, инсон манфаатлари) ўртасида кескин қарама-қаршилик мавжуд;  Инсон ахлоқи ва хулқи ҳар қандай ташқи таъсирлардан ҳоли бўлиши керак ва фақат ахлоқий қонунларга бўйсуниши керак. Олий ва сўзсиз аҳамият касб этувчи ахлоқий қонунни Кант категориал императив деб номлайди. “ Шундай ҳаракат қилгинки, сенинг максимал ҳаракатининг умумий қонунчиликнинг тамоийллари бўлсин”. Категориал императивнинг замонавий изоҳи  Инсон шундай ҳаракат қилиши керакки, унинг ҳаракатлари барча учун ўрнак бўлсин;  Инсон бошқа инсонга восита эмас, балки мақсад сифатида муомала қилиши керак.

55“ Мулоҳаза юритиш қобилиятининг танқиди” асари Асосий ғоя – умумий мақбуллик ғояси  Эстетикада мақбуллик (инсонга ҳаёт ва маданиятнинг турли соҳаларида максимал муваффақиятли фойдаланиши мумкин бўлган қобилиятлар инъом этилган);  Табиатда мақбуллик (табиатда барча нарса жонли табиат, ўлик табиатни ташкил этишда, организмнинг тузилишида, кўпайиш ва ривожланишда);  Руҳнинг мақбуллиги (Аллоҳнинг мавжудлиги) Кантнинг ижтимоий-сиёсий қарашлари  Файласуф инсон табиатан жоҳил бўлади деб ҳисоблайди;  Инсонни қутқаришни ахлоқий тарбия ва ахлоқий қонунга қаттиқ амал қилишда кўради;  Демократия ва ҳуқуқий тартиб кенгайишининг тарафдори эди. Биринчидан, ҳар бир алоҳида жамиятда, иккинчидан, давлатлар ва халқлар ўртасидаги муносабатларда;  Урушни инсониятнинг қаттиқ янглишиши ва жинояти сифатида танқид қилади;  Келажакда муқаррар “Олий тинчлик” бошланади – ёки қонун билан таъқиқланади, ёки иқтисодий жиҳатлан манфаатсиз бўлади.

56Кант фалсафасининг тарихий аҳамияти  Қуёш тизимининг вужудга келишининг илмий асосланган сабабларини кўрсатган;  Инсон онгининг билиш қобилияти чегарасининг мавжудлиги тўғрисидаги ғояни илгари сурган (антиномиялар – қарама-қаршиликлар);  Тафаккур асосини ташкил этадиган умумий тушунчалардан иборат 12 категорияларни киритган;  Категориал императив қонунини фалсафага олиб кирган;  Ҳар бир алоҳида жамиятда бўлгани каби халқаро муносабатларда ҳам демократия ва ҳуқуқий тартиб ғоясини илгари сурган;  Урушни танқид қилган, урушнинг иқтисодий самарасизлигига ва уларнинг ҳуқуқий таркибига асосланган келажакдаги “ Абадий тинчлик” ни башорат қилган.

57Георг Вильгельм Гегель (1770-1831) – дастлаб, Гейделберг, сўнг Берлин университети профессори, ўз даврида Германия ва Европанинг энг машҳур файласуфларидан бири, немис мумтоз идеализмининг ёрқин намоёндаси Гегелнинг фалсафага ҳиссаси Объектив идеализм назарияси (унинг асосий тушунчаси мутлоқ ғоя – жаҳон руҳи ҳисобланади) диалектика умумфалсафий метод сифатида асосланади. Энг муҳим асарлари: “ Руҳ феноменологияси”, “ Мантиқ фани” Ижтимоий- сиёсий қарашлари  Давлат – Худонинг дунёда мавжудлигининг шаклидир (Худо тимсоли), ҳуқуқ – эркинлик тимсолининг мавжудлигидир;  Умумий манфаатлар ва алоҳида инсон, унинг манфаатлари умумий манфаатлар учун қурбон бўлиши мумкин;  Бойлик ва қашшоқлик табиий ва муқаррар. Бу Худо томонидан ато этиладиган реаллик ва унга кўникиш керак;  Жамиятдаги қарама-қаршиликлар ва можаролар ёвузлик эмас, балки эзгулик ва тараққиёт двигателидир;  Давлатлар ўртасидаги қарама-қаршилик ва можаролар, урушлар бутунжаҳон тарихий миқёсидаги тараққиёт двигатели;  “ Абадий тинчлик” чириш ва ахлоқий бузилишга олиб келади, мунтазам урушлар, аксинча, миллат равнақига сабаб бўлади.

58Гегель онтологияси (борлиқ ҳақида таълимот) асосий ғоя - борлиқ ва тафаккурни айн ий лаштиришдир Мутлақ ғоя • ягона ҳақиқий воқелик мавжуд; • оламнинг дастлабки асосий сабаби унинг жисмлари ва ходисалари; • ўз ўзини англаш ва яратувчанлик қобилиятига эга бўлган дунёвий руҳ Мутлақ руҳнинг бегоналашув турлари - атрофдаги олам; - табиат; - инсон; - тафаккур ва инсон фаолиятидан бегоналаштирилгандан сўнг, тарихнинг қонуний кечиши яна ўзига қайтади: яъни қуйидаги жадвал бўйича Мутлақ руҳнинг айланма ҳаракати содир бўлади: Олам (мутлақ) руҳ – бегоналашиши – олам ва инсон – инсоннинг фикрлаши ва фаолияти натижасида руҳнинг ўз ўзини амалга ошириши – Мутлақ руҳнинг ўз ўзига қайтиши.

59Бегоналашув  ҳаводан материянинг яратилиши;  объект (олам) ва субъект (инсон) ўртасида мураккаб муносабат ўрнатилиши – инсон фаолияти натижасида Олам руҳи ўзини моддийлаштиради;  янглишиш, инсон томонидан дунёни нотўғри тушуниши. Гегель онтологиясида инсон  Мутлақ ғоянинг ташувчиси хисобланади.  ҳар бир инсоннинг онги – Олам руҳининг бир бўлагидир.  Айнан инсонда мавҳум ва шахссиз Олам руҳи ирода, шахси й характер касб этади. Олам руҳининг намоён бўлиши  сўзлар, нутқ, тил, ҳаракатларда ўзини намоён қилади;  қонуниятга кўра ва мақсадга интилган ҳолда ҳаракат қилади;  инсоннинг билиш фаолияти натижасида ўзини англайди;  кўринишлар яратади. Гегель онтологияси (борлиқ ҳақида таълимот) асосий ғоя - борлиқ ва тафаккурни айн ий лаштиришдир

60Диалектика (Гегель томонидан биринчи марта аниқ шакллантирилган тушунча) Олам руҳи ва у яратган оламнинг мавжуд бўлиш ва ривожланишнинг асосий қонуни. Диалектиканинг мазмуни  Ҳамма – Олам руҳи, «якуний руҳ» -инсон, оламнинг жисм ва ходисалари, жараёнлар ўзида қарама-қарши асосларни мужассам лаштиради (масалан, кун ва тун, иссиқ ва совуқ, ёшлик ва кексалик, бойлик ва камбағаллик, оқ ва қора, уруш ва тинчлик ва бошқалар);  бу асослар (ягона борлиқ ва Олам руҳининг томонлари) бир-бирига нисбатан қарама-қаршидир, аммо ўз моҳиятига кўр а ягонадир ва ҳамкордир;  қарама-қаршиликларнинг ягоналиги ва кураши – бутун оламнинг мавжуд бўлиши ва ривожланиш асоси (яъни, барча борлиқнинг мавжудлиги ва тараққиёти асосидир);  муайян тезис мавжуд (барча нарсанинг тараққиёти бошланадиган энг биринчи тезис сифатида, Гегель «борлиқ» тезисини ажратиб кўрсатади);  мазкур тезисга ҳар доим анти-тезис мавжуд – унинг акси (борлиқнинг антитезиси – «йўқлик»);  икки қарама қарши тезисларнинг муносабати натижасида синтез хосил бўлади – янги қоида, у ҳам ўз навбатида тезисга айланади, аммо ривожланишнинг анча юқори даражасида (борлиқ ва йўқлик синтезни хосил қилади – «ўрнатиш у янги тезис бўлади);  бу жараён яна ва яна содир бўлади ва ҳар сафар қарама-қарши тезисларнинг синтези натижасида янада юқори даражада тезис хосил бўлаверади.

61Руҳ фалсафаси Субъектив руҳ – алоҳида инсоннинг руҳи, онги (“ўзим учун руҳ”) Объектив руҳ – руҳнинг кейинги босқичи, “жамиятнинг умумий руҳи”. Янги руҳ объектлари ифодаси – ҳуқуқ, юқоридан берилган, фикр сифатида (эркинлик инсоннинг ўзига жойланган) мавжуд, инсонлар орасида муносабатлар тартиби. Ҳуқуқ – амалга оширилган эркинлик ғояси. Ҳуқуқ билан биргаликда объектив руҳнинг бошқа ифодаси – ахлоқ, фуқаролик жамияти, давлат ҳисобланади. Абсолют (мутлоқ) руҳ – руҳнинг энг юқори кўриниши, ҳар доим тўғри ҳақиқат Гегель бўйича фалсафа • Табиат фалсафаси (Гегель табиатни ташқи борлиқ фикрлари, яъни ғоянинг антитезиси сифатида тушунади); • Диалектика – умумий қонуниятлар ва тамойиллар ҳақиқати сифатида • Тарих фалсафаси; • Антропология; • Психология; • Мантиқ; • Давлат фалсафаси; • Фуқаролик жамияти фалсафаси; • Ҳуқуқ фалсафаси;

62Тарих Гегелга кўра, мутлоқ руҳнинг ўз-ўзини амалга ошириши жараёнидир. Мутлоқ руҳ ўз ичига эркинлик ғоясини олгани каби, бутун тарих инсон томонидан тобора кўпроқ эркинликка эга бўлиш жараёнидир. Шарқий давр (Қадимги Миср, Хитой ва ҳоказо) – жамиятда ўзини англаган, эркинликка эга бўлган ва ҳаётнинг барча неъматларидан фойдаланувчи фақат бир одам – фиръавн, Хитой императори ва бошқалар мавжуд, бошқалар эса, унинг қул ва хизматкорлари бўлган тарих даври. Антик-ўрта асрлар даври ижтимоий гуруҳлар (давлат раҳбари, аёнлар, ҳарбийлар, аристократлар, феодаллар) ўзини англай бошлаган, аммо асосий оломон бостирилган ва эркин эмас, “юқори”га боғлиқ ва унга хизмат қилган давр Герман даври – Гегелга замондош давр, ҳамма ўзини англаган эркин давр

63Гегель ёндошуви Гегель, одамнинг ў з- ў зини билиш, озодликни тушуниш тамойилига асос қилиб, тарихни одамнинг озодлиги й ў лида мақсадга интилган, қонуний жараён деб қарайди ва уни уч босқичга б ў лади. • Шарқий (Хитой, Миср ва б.) - ў зини озод деб билувчи одам битта-у ҳ ам б ў лса- ҳ у к мдор, қолганларнинг бари-қул ; • Антик (Грек, Рим, ў рта аср) - бир гуру ҳ одамларгина ў зини тушунган ва озод деб ҳ исоблаганлар - «ю қ оридагилар», бошқалар уларга хизмат қ илганлар ва уларга тобе б ў лганлар Герман даври – Гегелга замондош давр, ҳамма ўзини англаган эркин даврТарихий жараёнга янгича ёндашув

64Фридрих Вильгельем Иозеф Шеллинг (1775-1854) – немис классик фалсафаси объектив идеализмининг к ў зга к ў ринган вакили Шеллинг фалсафасининг асосий ма қ сади - «абс о лют» яъни онг ва борли қ нинг бошланишини тушуниш ва тушунтириш Шеллинг фалсафасини даврлаштиришНатурфалсафа Амалий фалсафа Иррационали зм (Шеллинг фа қ ат ҳ аётининг охирида иррационалли змга ён босади )

65Шеллинг натурфалсафаси  Табиатни тушунтирувчи олдинги концепциялар (Фихтенинг “ Мен эмас”и, Спинозанинг субстанциялари) ҳақиқий эмас, чунки, биринчи ҳолатда (субъектив идеалистлар, Фихте) табиат инсон онгидан келтириб чиқарилади, бошқа барчасида эса, (Спинозанинг субстанция назарияси) табиатнинг чекланган изоҳи берилади (яъни, файласуфлар табиатни қандайдир чегараларга киритишга ҳаракат қиладилар);  Табиат “мутлоқ” – бошқа ҳаммасини ўз ичига қамрайдиган ҳамма нарсанинг илк сабаби ва бошидир;  Табиат - субъектив ва объективнинг ягоналиги, доимий ақл;  Табиат ва руҳ.

66Шеллингнинг ижтимоий- сиёсий қарашлари Шеллинг амалий фалсафаси (ижтимоий-сиёсий характердаги, тарихнинг ривожланиши ҳақидаги қарашлари) Шеллинг фикрича, умуман инсониятнинг бош муаммоси ва фалсафанинг бош предмети эркинлик масаласидир. Эркинликка интилиш инсон табиатига хос ва бутун тарихий жараённинг бош мақсадидир. Эркинлик ғояларининг узил-кесил амалга оширилиши билан одамлар иккинчи табиат ҳуқуқий тизимига асос солишади. Келажакда ҳуқуқий тизим давлатдан давлатга тарқалади ва инсоният бутунжаҳон ҳуқуқий тизими ва бутунжаҳон ҳуқуқий давлатлар федерациясига эришади. Шеллинг амалий фалсафасининг эркинлик муаммоси билан бир қаторда бошқа муҳим муаммоси – бегоналашиш муаммосидир. Бегоналашиш – илк мақсадларга қарама-қарши, инсон фаолиятининг эркинликнинг реал воқелик билан тўқнашуви натижаси (масалан, Буюк Француз инқилоби юқори идеалларнинг қарама-қарши реалликка – зўрлаш, баъзиларнинг янада бойиб кетиши ва бошқаларнинг ночорлашиши, эркинликни бузишга ўтиб кетиши).

67Людовиг Фейербах (1804-1872) фалсафаси немис классик фалсафасининг якунловчи даври ҳ исобланади, унинг к ў зга к ў ринган вакиллари Кант, Гегель, Шеллинг ва Фихте ва шу билан бирга , немис ва ж а ҳ он фалсафасининг материалистик даврининг бошланиши ҳ исобланади. Немис классик идеализмининг тан қ иди ва материализмни асослаш. Материализм: фалсафанинг й ў налиши сифатида Фейербахдан анча илгари ( Қ адимги Юнонистон, Демокрит ва Эпикур; янги даврда Англия-Бэкон, Локк; Франция- маърифатпарвар-материалистлар), лекин ю қ орида зикр этилган материалистик фалсафа мактаблари, асосан, ў з ва қ тининг ички миллий ҳ одисалари эди ва улар зиддиятлар ва узлуксиз эмаслиги билан теология таъсирида эдилар, материалистик ғ оялар ва Худонинг борлиги ў ртасида бо ғ ланиш-келишув га эришиш илинжида эдилар (шундай келишувлар шаклларидан бири деизм эди). Людовиг Фейербах фалсафаси узлуксиз материализмнинг биринчи ходисаси эди. Асосий қ ирралари Дин билан кескин узилиш (атеизм) ҳ амда диннинг к ў п асрлик асоратидан озод б ў лиш; Худо ва динни одам табиатидан келиб чи ққ ан ҳ олда материалистик ну қ таи-назаридан тушунтириш; Таш қ и дунё ва инсон муаммоларини фаннинг янги ривожланиши ва мув аф фа қ ият и билан ҳ исоблашган ҳ олда материализмни тушунтириш Ижтимоий -сиёсий масалаларга =атти= =изи=иш Таш=и дунёни билиш мумкинлигига ишонч

$68А.Фе й ербахнинг атеистик-антропологик назариясининг асосий ҳ олатлари Худо-муста қ ил реаллик сиф ат ида мавжуд эмас Худо – инсон онгининг ма ҳ сули Дин-чу қ ур ў йлаб топилган миф о логик-фантастик ғ оя ва унинг реал ҳ аёт билан умумийлиги й ўқ Диннинг тар=алиши-одамнинг билимсизлиги билан бо\ли=, унинг о\ ир шароити шунга олиб келган Диннинг илдизи – одам таш қ и дунё олдидаги ожизлиги ҳ иссида, ундан қ арамлиги ва ҳ имоясизлигида Худо ҳ а қ идаги, ҳ аддан таш қ ари кучли онгли мавжудот – одамни юпатади, унинг қў р қ увини камайтиради Худо – инсоннинг идеал образи, инсон томонидан яратилган, инсон ў зини қ андай к ў ринишини истаганлиги да намоён б ў лган$

69Кант гносеологияси : инсон онгининг билишда чекланганлиги ва нарсанинг ички мо ҳ ияти ва атроф-му ҳ ит ҳ одисаларини тушунишда ҳ ис этмаслик Фейербах гносеологияси Таш қ и дунёни билиш мумкин, онгнинг билиш имкониятлари чексиз. Лекин билишдаги чексизлик дар р ов келмайди, бирин-кетин ривожланади, инсон эволюцияси, тажрибаси орта бориб, фан-техника ривожланган сари билим шакллланади Бу ғ оя мо ҳ ияти ни (онгнинг билиш қ обилиятини ортиши ва келажакда чексиз эканлигини) фойласуф: «Биз билмаганни келажакда авлодлари ми з билади» деган с ў злари билан ифодалайди. Билишнинг асосини субъектив хиссий т изимлар ташкил этади; бу эса а қ л билан тушуниладиган объектив реалликка асосланади Шундай қ илиб, Фейербах гносеологияси эмпирик ва рационал қ арашларининг бо ғ ланишига таянади.

$70Фейербахнинг ижтимоий -сиёсий қ арашлари (унинг антропологик фалсафаси билан тушунтирилади) Инсон-ирода, а қ лга эга б ў лган анти қ а биологик мавжудот, ҳ иссиёт, хо ҳ иш каби хусусиятлари мавжуд ; Одамнинг т ў лалигича «Мен и » фа қ атгина «Сен» билан муносабатда ойдинлашади – инсон фа қ ат жамиятдагина яшаш и мумкин. И нсонлар орасидаги муносабатлар асоси да дин жамиятнинг негизи б ў либ қ олиши керак Бу дин \айриоддий б ў лган мавжудот –Худога ишончга эмас, бош=а тамойилларга асосланиши лозим Анъанавий динни ташлаб юбориш керак (насронийлик, мусулмон ва ҳ .к.) ва уни одамларнинг бир-бирини яхши к ў ришига ҳ амда инсон табиатига жавоб берувчи оила ичидаги му ҳ аббат динига алмаштириш зарур Инсон ҳ аётининг мазмуни бахтга интилиш б ў лиши лозим$ $71Гегель фалсафасининг Фейербах томонидан тан қ иди Ҳ аёт ва фикрлаш ў хшашлиги ғ оясини инкор этиш Абс о лют фикр м оддий дунёда бирламчилик ва муста қ ил субстанция борлигини инкор этиш Абсолют ғ ояни м оддий дунёга айлантириш мумкин эмаслигини исботлаш- таш қ и олам бор ва сезиларли, абс о лют ғ оя эса, а қ лнинг та ҳ лили , Гегелнинг хаёли Фалсафа ва диннинг бирлигини инкор этиш Диалектикани инкор этиш Гегель фалсафасини Фе й ербах сунъий деб бил ади , янги фан янгиликларига т ў \ри келмайдиган деб ҳисоблайди$

72Хулосалар:  Тарих ривожланиши тасодифий, тарихда бетартиблик ҳукмрон;  Ҳам тарихнинг тасодифий ҳодисалари, ҳам мақсадга йўналитирилган фаолият қатъий эҳтиёжга бўйсундирилган, бунга инсон қаршилик қила олмайди;  Назария (инсон фикрлари) ва тарих (реал воқелик) кўп ҳолларда бир- бирига зид ва улар ҳеч қандай умумийликка эга эмас;  Тарихда озодлик ва адолат учун кураш янада катта асорат ва адолатсизликка олиб келган.

73 Ҳозирги Ғарб ноклассик фалсафаси муайян яхлитлик, бирликни, ифода этувчи фалсафий тафаккур шаклланишининг ўзига хос босқичидир. Унда айрим асосий йўналишлар – позитивизм, неопозитивизм, структурализм ва ҳоказолар фарқланади.

74ПОЗИТИВИЗМ Позитивизм сохта билимдан ҳақиқий билимни ажратишга ҳаракат қилувчи ижобий билимнинг фалсафий доктринасини англатади. Бундай ижобий билимлар айрим фанларни билиш билан тенглаштирилади: позитивизмга дунёқараш муаммола - рини ўз ичига олувчи анъанавий фалсафага нисбатан ўта салбий муносабат хосдир. Позитивизмнинг биринчи тарихий шакли XIX асрнинг 30-40-йил - л арида вужудга келган. Унга француз файласуфи О.Конт асос солган .

75Позитивизм – замонавий фалсафий йўналиш, асосини фалсафасини мустаҳкам илмий асосга қуришга уриниш ташкил қилади. Позитивизм фалсафий фикрнинг йўналиши сифатида 19-асрнинг 30-40 –йилларида пайдо бўлди, катта эволюцияни босиб ўтди (махизм, непозитивизм, постпозитивизм ва ҳоказо). Ҳозирги кунда кенг тарқалган. Позитивизм асосчиси француз олими, Сен-Симоннинг ўқувчиси Огюст Конт (1798-1857) саналади. Позитивизм пайдо бўлиши ва ривожланишига Жон Милль (1806-1873) ва Герберт Спенсер (1820-1903) катта ҳисса қўшган. Огюст Конт фалсафаси Позитив (илмий) билим – фалсафа асоси сифатида (ҳам материализм ва ҳам идеализмдан воз кечиш)  Фалсафий билим мутлоқ аниқ ва ишончли бўлиши керак;  Бунга етишиш учун фалсафа билишда илмий методни қўллаши ва бошқа фанларнинг ютуқларига таяниши керак;  Фалсафада илмий билимни олишнинг асосий йўли – эмпирик кузатиш;  Фалсафа фақатгина далилларни тадқиқ қилиши керак, уларнинг сабаби, оламнинг ички моҳияти ва бошқа фандан узоқ муаммоларни эмас;  Фалсафа тадқиқотларда қадриятлардан йўналишидан ва баҳоловчи характердан озод бўлиши керак;  Фалсафа “фанлар маликаси”, юқори фан, алоҳида умумназарий дунёқараш бўлишга интилмаслиги керак;  У айнан илмий (бошқача эмас) воситалар арсеналига асосланувчи аниқ фан бўлиши ва бошқа фанлар ичида ўз ўрнини эгаллаши лозим. Эволюциянинг икки тарафламалиги : Техник ривожланиш босқичлари Интеллектуал ривожланиш босқичлари • Теологик (дунёқараш динга асосланган); • Метафизик (дунёқараш, и ителлектуал ривожланиши тизимсиз, эҳтимолий билимга таянган); • Позитив (дунёқараш фанга асосганган).

76Позитивизм – фалсафа си XIX аср 30-40- йилларида пайдо бўлган. Асосчиси Огюст Конт ( 1798-1857) Назария мазмуни Позитивизм ривожининг асосий бос=ичлари Фалсафа илмий тафаккурдан озод қ илиниши зарур ва фа қ ат ани қ билимларга таяниши керак Позитивистлар фикрига к ў ра фалсафа фа қ ат далилларни тад қ и қ қ илиши керак ( у нинг ички мо ҳ иятини эмас), ба ҳ олаш ролидан озод б ў лиши, тад қ и қ отларида ( ҳ ар қ андай фан каби) илмнинг ёрдамида фойдаланиши зарур. Илмий методга таянади. Классик позитивизм (О.Конт ва Г.Спенсер) Махизм Неопозитивизм ПостпозитивизмПозитивизм ривожининг асосий тушунчаси ва ривожланиш по ғ оналари

77• Анъанавий • Индустриалдан олдинги (аграр) • Индустриал • Индустриалдан кейинги жамият , постиндустриал Шу тасниф базасида замонавий Ға рб файласуфларда инсоният ў зининг тарихий ривожланишида қ уйидаги бос қ ичларни босиб ў тганлар деган тушунча ҳ осил б ў лган : • Анъанавий • Индустриявийликдан олдин • Индустриал Позитивистик қараш Позитивистик ёндошув ҳ озирги пайтга келиб ҳ ам бироз ў згарган ҳ олда кенг тарқалди. Позитивистлар (Огюст Конт) жамиятнинг қ уйидаги ривожланиш бос қ ичларини к ў рсатганлар

78НЕОПОЗИТИВИЗМ Неопозитивизм метафизик фаразларни аниқлаш ишида верификация тамойил и муҳим аҳамият касб этишини таъкидлаган. Бироқ бу тамойил ўзи ни оқламади, чунки у фан тузилиши ва динамикасига мос келмасди. Верификация тамйил ига қарши қуйидаги эътирозлар мавжуд: Фанда тажрибада синаш мумкин бўлмаган билимлар ҳанузгача мавжуд. Бироқ уларни кейинчалик, кузатиш ва эксперимент техникаси ривожлан - ганидан сўнг текшириш имконияти пайдо бўлиши мумкин. масалан, О.Конт осмон жисмларининг кимёвий таркиби ҳақидаги масалани мета - физик масала деб ҳисоблаган. У мазкур масаланинг ечимини топиш мум - кин эмаслигини қайд этган. Конт вафотидан сўнг орадан икки йил ўтгач спектрал анализ пайдо бўлди ва унинг ёрдамида осмон жисмларининг кимёвий таркиби аниқланди.

79Неопозитивизм Асосий вакиллари • « Венгер т ў гараги» (М.Шлик - асосчи, давомчилари Р.Карнап, О.Нейрат, Г.Рейхенбах) файласуфлари • Львов-Варшава мактаби вакиллари (А.Тарский, Я.Лукасевич) • Б.Рассел • (1872-1970) • Л.Витгенштейн • (1889-1951) Неопозитивизмнинг асосий ғ ояси - фалсафа фан тилини манти қ ий тащлил қ илиши зарур, чунки тил одам учун таш қ и оламни т шғ ри қ абул қ ила олувчи бош восита ; Тилнинг мати қ ий та ҳ лили - бу матн, белги, тушунча та ҳ лили ички белги тизимини, белгининг семантикаси (мазмуни)ни бо ғ ловчиси (бу билан неопозитивизм герменевтикага я қ инлашади) ; Неопозитивизмнинг асосий тамойили - верификация тамойили-фан қ оидаларини амалиёт далиллари билан қ иёслаш , фа қ ат амалиётда далиллар билан текшира олинсагина қ оидалар фан учун қ изи қ б ў лади ; Аввалги фалсафанинг к ў пгина муаммолари (билиш, онг, ғ оя, худо) фалсафадан чи қ ариб юборилиши керак, чунки улар верификация қ илинолмайди ва илмий ечимга эга б ў лмайди ; Неопозитивизмнинг яна бир асосий ма қ сади (фан тилининг манти қ ий та ҳ лилидан таш қ ари) фалсафани метафизикадан ( ҳ а қ и қ ий илмий ҳ ал қ илинмайди) озод қ илиш .Асосий ғ оялариНеопозитивизмнинг умумий тушунчаси ва асосий масалалари

80ПОСТПОЗИТИВИЗМ Постпозитивизмнинг неопозитивизм билан ғоявий алоқаси шунда ифодаланадики, улар асосан илмий билим таҳлили билан шуғул - ланган, тилга катта эътибор берган. Бироқ, мантиқий позитивизм асосан мавжуд илмий билим тузилишини ўрганишга эътиборни қаратган бўлса, постпозитивизмнинг бош муаммосини илмий би - лим динамикаси ташкил этади. Бу ўзгариш фанни фалсафий ўрга - ниш масалалари доираси нинг ҳам ўзгаришига сабаб бўлди. Пост - позитивизмни аввало илмий билимнинг ижтимоий-маданий омил - лари, янги назарияларнинг юзага келиши, уларнинг олимлар ҳам - жам ияти томонидан қабул қилиниши, рақобатлашувчи илмий кон - цепцияларни таққослаш ва танлаш мезони қизиқтиради.

81Хусусияти Пост позити визм рамз (тил, илмий аппарат)ларнинг манти қ ий тад қ и қ идан қ очиб, фан тарихига мурожаат қ илади; Постпозитивизмнинг асосий ма қ сади - илм фанларини (тил, тушунча), уларнинг қ урилмалари (непозитив ист лар каби)ни эмас, илм-фан ривожини тад қ и қ этишдир; Постпозитивизм умуман фалсафага б ў лган ў з муносабатни юмшатади; Постпозитивистлар фикри ча , ҳ а қ и қ ат назарияси ва унинг верифи ка циялиги (амалиётда уни текшириш имконият) ў ртасида бир-бирига таъсир й ўқ , яъни фаннинг умумий тушунчаси ва илм тили ў ртасида кескин қ арама- қ аршилик й ўқ . Шунингдек , верификацияланмайдиган метафи з ик, ноилмий масалаларни) фалсафадан чи қ ариб юбориш шарт эмас; Илмнинг ривожланиш масаласига келсак , постпозитив ист лар фикрича, фан т ўғ ри чизи қ б ў йича эмас, сакровчи ривожланишда, к ў тарилиш ва тушиш хусусиятига эга, лекин умумий тенденцияси илмий билимнинг ў сиши ва мукаммаллашиш и га қ аратилган;Позитивизмнинг энг янги варианти – постпозитивизмдир ( XX асрнинг 2-яр ми ва охири) . Унинг асосий вакиллари К. П о ппер (1902-1994) Т.Кун (1892 й. ту ғ илган)Постпозитивизмнинг умумий тушунчаси ва асосий масалалари

$82Фальсификация масаласи (илмий назариядан, унда бир ёки бир неча т ў \ри б ў лмаган, нот ў \ри б ў либ чи ққ ан далилл арни топганда воз кечиш керакми?) Илмий назарияларнинг ҳ а қ и қ атга я қ инлиги муаммоси (илмий назариянинг ҳ а қ и қ ийлигини текшириш мезон лари қ андай? Рационаллик муаммоси (фанда рационаллик нима?) Фан назариясида ў лчов муаммоси (илмий назариянинг ў лчови, қ айси мезонлар билан қ ариндошликни ани қ лаш муаммоси.) Тушуниш муаммоси, зиддиятли назарияларнинг умумий ну қ таларини топиш. Постпозитивистларни қ изи қ тирувчи асосий саволлар : Янги назария қ андай пайдо б ў лади? У қ андай тан олинад и? Илмий назарияларни нг ў хшашлари ва рақобатдошларининг конкуренциядаги солиштириш мезони қ андай? Муқобил назариялар тарафдорлари ў ртасида тушунишлар б ў ли ш и мумкинми?$

83Ноклассик фалсафа ҳақида умумий тушунча, унинг немис классик фалсафасига алоқаси Ноклассик фалсафанинг мақсади – янги методлар (худди материалистлар ва позитивистлар каби) билан эмас, балки эскилари билан немис классик фалсафасини, айниқса Гегелни танқид қилишга ҳаракат қилади. Ноклассик фалсафа вакиллари дунёни “классиклар” каби идеализм, лекин эски, Гегелгача ва классик давргача фалсафа нуқтаи назаридан тушунтиришга ва эски, классик давргача ўз қарашлари доирасида янги, оригинал ёндашув топишга ҳаракат қилишди. Асосий йўналишлари: Иррационализм (Шопенгауэр) Ҳаёт фалсафаси (Ницше, Дильтей) Немис классик фалсафаси (Кант, Фихте, Шеллинг ва айниқса, Гегель ижоди) дунё фалсафаси ривожига катта хисса қўшди ва ўз даври учун борлиқ, билиш ва бошқа фалсафий муаммоларни идеализм нуқтаи назаридан максимал равишда тўлиқ тушунтириб берди. Немис классик фалсафаси танқид йўналишлари (19-асрнинг иккинчи ярми ) “ сўлдан” танқид Л.Фейербах “ ўнгдан” танқид ноклассик фалсафа намоёндалари

84Иррационализм, « ҳ аёт фалсафаси» Иррационализм ( XIX асрнинг 2-ярми) фалсафа даги йўналиш, борлиқ ва тарих, диалектикани нг объектив қонунларини инкор қ ил ади , дунё ва тарихни бетартиб, “ тасодифлар ” занжири сифатида қабул қилади . Иррационализмнинг асосчиси Артур Шопенгау э р дир (1788- 1860). Умуман олганда Шопенгауэр фадсафаси умидсизлик, инсоннинг дунёга ва ўз ҳ аёт и га таъсир кўрсата олиш имкониятига ишончсизлик руҳи билан йўғрилган. Иррационализм мавҳум тушунчалар – борлиқ, идея, материя ва ҳоказо эмас, инсоннинг оламда мавжудлиги, яъни инсон учун ягона реаллик бўлган ҳаётни қўювчи “ҳаёт фалсафаси” асос вазифасини ўтаган. “Ҳ аёт фалсафаси ” нинг асосчиларидан бири Фридрих Нецше д и р ( 1844- 1900 ) . Жумладан, инсоннинг ў з та қ дирига тўла таъсир кўрсатиши мумкинлиги, инсон ҳатти ҳаракатларини ҳаракатга келтирувчи кучлар (« ҳ аёт истаги” , «хукм р о н лик и стаги » ) - ўз “ Мен ”ининг экспансияси (туғёни), Худо нинг сароблиги, “ Худо ўлди” ғоясини илгари сурган. Шопенгауэр ва Ницше қарашлари фалсафадаги замонавий йўналишлар – прагматизм ва экзистенциализмнинг вужудга келишига асос бўлди

85Артур Шопенгауэр (1788-1860). Ўз ижодида Гегель диалектикаси ва тарихийлилига қарши чиқади, кантчилик ва платонизмга қайтишга чақиради. Шопенгауэр фалсафаси (унинг етарли тўрт асос қонуни, волюнтаризм, пессимизм ва бошқа таълимотлари) замондошлари томонидан тўғри тушунилмади, қабул қилинмади. Шу боис у ўз даврида машҳурликка эришмади. Аммо унинг фалсафий мероси ноклассик фалсафа ривожига катта хисса қўшди.

86Шопенгауэр ўзининг “ Дунё – ирода ва тасаввур сифатида ” китобида мантиқнинг етарли асос қонунини ишлаб чиқади. Ушбу қонунга мувофиқ ҳақиқий фалсафа Ффқат онг далили бўлган тасаввурдан келиб чиқади. Ўз навбатида тасаввурлар объект ва субъект тасаввурларига бўлинади. Ирода – мутлоқ ибтидо, барча борлиқнинг ўзаги, барча тирикликни аниқлай олувчи ва таъсир кўрсата олувчи идеал куч. Ирода, шунингдек, дунё яралиши асосида ётувчи энг юқори космик тамойил ҳамдир. Ирода онг асосида ётади ва нарсаларнинг умумий моҳиятидир. Иродани нарсаларнинг умумий моҳияти сифатида тушунтиришда Шопенгауэр Кант назариясига суянади, унга мувофиқ онгда фақат оламдаги нарсалар образлари ифодаланади, уларнинг ички моҳиятлари эса ечилмай қолган эди.  Олам инсон онгида тасаввурлар дунёсидир;  Олам, ундаги нарсалар, ҳодисалар моҳияти “нарса ўзида” эмас, балки иродадир;  Ҳодисалар дунёси ва моҳиятлар дунёси ўз навбатида тасаввурлар ва ирода дунёсидир;  Инсон иродаси унинг ҳаракатларини аниқлагани каби, дунё бўйлаб ҳаракат қиладиган умумий ирода, нарсалар ва ҳодисалар иродаси олам, предметлар ҳаракати, ҳодисалар келиб чиқишини келтириб чиқаради;  Ирода нафақат тирик организмлар, балки нотирик организмларга ҳам “онгсиз”, “ухлаётган” ирода шаклида хосдир;  Олам ўз моҳияти билан ироданинг амалга ошишидир. Умуман файласуфнинг инсон тақдири, эркинлик ва зарурат, бахт масалаларига қарашлари пессимистик характерга эга. Шопенгауэр инсон ва унинг онги асосига иродани қўйган бўлсада, у инсоннинг нафақат табиат устидан, балки ўз тақдири устидан ҳам ҳукмронлик қила олишига ишонмайди.

87Вильгельм Дил ь тейнинг « ҳ аёт фалсафаси» (1833-1911) Фалсафий қ арашлар и Дильтей т аш қ и олам ранг- баранглиги инсон ҳ аётининг ноёблигини онг ( ғ оя)га олиб бориб та қ овчи Гегель фалсафасини тан қ ид қилади . Онг ( ғ оя) ў рнига Дил ь тей ўз қарашларининг асоси қ илиб « ҳ аёт» тушунчасини олди. Дильтей фикрича, “Ф алсафа ў зининг материя, онг, диалектика ва бош қ а масалалардаги «схоластик» мунозараларини т ў хтатиб, ҳ аётни ҳ амма к ў ринишларини ў рганишга эътибор и ни жамлаш и керак ” Файласуф тарих – аввалдан ў йланган ва қ онунлаштирилган жараён, у прогрессга қ араган , деган концепцияни инкор қ илади. Унинг фикрича, тарих - тасодифлар, тартибсизлик гирдобдирки , у ў з к олига ало ҳ ида одамни ҳ ам, бутун хал қ ларни ҳ ам тортади. Тарих жараёнига таъсир ў тказиш мумкин эмас .Ҳ аёт – инсоннинг дунёда яшаш усули Ҳ аётнинг белгилари Яхлитлик; Ру ҳ ий я қ инлик к ў п қ ирралили к нинг мавжудлигиОлий дуне билан я қ инлик

88Экзистенциализм фалсафаси асосчиси Сь ю рен Кьеркегор (1813-1855) Экзистенциализмнинг пайдо б ў лиш сабаблари Кьеркегор шундай саволни қў йди: нима учун фалсафа яшаш, бо р ли қ, материя, Худо, ру ҳ , онгнинг имкониятлари ва чекланганлиги каби к ў п саволларни ў рганадию, лекин инсонга унинг ички олами, кайфияти каби ҳ аётига та а лу қ ли б ў лган масалаларга деярли эътибор бермайди? Кьеркегор инсонга эътибор қаратиб , унинг кичик муаммолари, фа қ ат унга маълум б ў лган ҳ а қ и қ атни топиш ҳ а қ идаги, инсонга ў з ички танлаши, ў з «Мен»ини топишда ёрдам бериши билан боғлиқ масалаларни ўрганади.

89Экз исте нциализм фалсафанинг бир й ў налиши сифатида ХХ асрнинг ў рталарида дунёга келди, ХХ асрнинг 20-70-йилларига келиб Ғ арбий Европада , айни қ са , оммавийлик касб этади. Экз ист енциализмнинг ХХ асрда ривожланиши ва долзарблигининг сабаби нима?  Биринчи ва иккинчи Жа ҳ он урушлари ва улардан аввалги ёки кейинги йилларда, улар ў ртасидаги йиллардаги и қ тисодий, сиёсий ва маънавий ин қ ирозлар.  Фан ва техниканинг тез суръатда ў сиши ва муваффа қ иятларнинг одамзодга қ арши б ў л иши ( ҳ арбий техниканинг ривожланиш, автомат, пулемёт, миналар, бомбалар, ҳ арбий фаолият давомида за ҳ арловчи моддаларнинг ишлатилиши ва ҳ .к).  Одамзоднинг қ ирилиб кетиш ҳ авфи (ядро қ уролларининг кашф этилиши, экологик ҳ атарнинг я қ инлашуви)  Ш ав қ атсизликнинг кучайиши, одамнинг одамга нисбатан ра ҳ мсизлиги (0,7 млн. кишининг иккита жа ҳ он урушидаги, концлагерларда, ме ҳ нат лагерларидаги ҳ алокати, умуман одам шахсини эркинлашуви.)  Фашистик ва бош қ а тоталитар тузумларнинг тар қ алиши.  Одамнинг табиат ва техноген жамият олдидаги кучсизлиги Экзистенциализм томонидан кўриб чиқиладиган асосий муаммолар

90Экз ист енциалистлар к ў риб чи қ адиган муаммолар  Одам шахси ҳ иссиётининг чу қ урлиги, умидлари, хавотирининг, умуман одам ҳ аётининг ноёблигини ҳ исобга олади ;  Одамнинг таш қ и олам билан ички олам ў ртасидаги сезиларли тафовут ини англаш; .  Одамнинг бегонал ашуви муаммоси (жамият, давлат одам учун бегона б ў лиши ва унинг «Мени» ни б ўғ и ли ши.)  Яккалик, одамнинг ташланди қ лиги (одам таш қ и оламда яккалиги, унинг зарур билдирувчи координат лари тизимининг й ўқ лиги.)  Ҳ аётнинг бе ҳ удалиги муаммоси  Ички танлаш муаммоси

91Файласуф томон идан тушунчани ажратиш Ҳ а қ и қи й б ў лмаган мавжудлик – одамни бутунлай жамиятга қ арамлиги, « ҳ амма билан яшаш», « ҳ амманики каби ҳ аёт», «о қ имга қ араб сузиш», ў з «Мен» ини ў зининг ало ҳ идалигини тушунмаслик, ў зининг ҳ а қ и қ ий ў рнини топмаслик. Ҳ а қ и қ ий мавжудлик жамиятнинг эзилишидан чи қ иб кетиш, ў з ҳ аётига онгли равишда ў зи х ў жайин б ў лиш. Ҳ а қ и қ ий мавжудлик – бу экзи с тенциядир. Эстетик – бу п оғ онада одам ҳ аёти таш қ и олам билан белгиланади. Одам «о қ им б ў йича сузади», фа қ ат хурсандчиликка интилади. Эстетик – бу п оғ онада одам онгли равишда танлайди, а йни қ са ў зини танлайди, энди уни мажбурий ҳ аракат л антиради.

92Ҳ а қ и қ ий мавжудликка чи қ ишнинг уч по ғ онаси Эстетик - по ғ онада одам ҳ аёти таш қ и олам билан белгиланади. Одам «о қ им б ў йича сузади» , фа қ ат хурсандчиликка интилади Эстетик – по ғ онада одам онгли равишда танлайди, айни қ са ў зини танлайди, энди уни мажбурият щаракатлантиради. Диний - поғонада одам ў зининг ҳ аёт й ў лини ани қ лаб олади, у шу даражада тушунадики, таш қ и олам унинг учун ҳ еч қ андай а ҳ амиятга эга б ў лмайди, унинг й ў лида т ўғ ано қ б ў лолмайди. Бу даврдан то умрининг охиригача « ў з тугинини к ў тариб юради» (Исо пай ғ амбарга ў хшаб, таш қ и олам қ ийинчилик ва шароитларига қ арамай ди )

93Жан –П о ль Сартр (1905-1980) фалсафаси ва унинг муаммоси Сартр фалсафасининг маркази да бу « ў зида билиш» - реалликнинг инсон учун энг олийсидир, ў зининг шахсий ички дунёси бу одам учун энг му ҳ имидир , деган фикр ётади . Лекин одам ў зини англаши учун « ў зга ни билиш и » яъни бош қ алар билан муносабатда б ў лиши керак. Одам ў зини бош қ аларнинг унга муносабатида билади ва тушунади. Одам ф аолли гининг асоси - озодликдир Одам ў з озодлигини, ҳ ал қ илмаса б ў лмайдиган ҳ аётий му ҳ им ҳ олларда ( ҳ аёт ё ў лим, ҳ аётий му ҳ им муаммо) танлаб топади. Бундай ечимни Сартр экзистенциал танлов деб атайди. Экзистенциал танлаб олгач, одам ў з та қ дирини к ў п йиллар олдин дан ани қ лайди, бир ҳ аёт й ў лидан иккинчисига ў тади. Бутун ҳ аёт-«кичкина ҳ аётлар»нинг х ал қ алари, турли ҳ аётларнинг б ў лаклари, улар ў заро экзистенциал ечимлар билан «бо ғ ланган». Масалан, касб танлаш, турмуш ў рто ғ и, иш жойи ва. ҳоказо .

94Сартр фикрича, одам озодлиги абс о лют (яъни солиштирилмайди). Одам озод лиги у хо хлайдиган нарсага, имкониятга боғлиқ . Масалан турмадаги одам у ниманидир хо ҳ лагунча озод (масалан, турмадан қ очиши ёки ў тираверишни хо ҳ лайди). Одам озод б ў лишга ма ҳ кум ( ҳ ар қ андай шароитда, таш қ и реалликка т ў ла б ў йсуниш бундан мустасно, фа қ ат бу ҳ ам танлашдир) Озодлик масаласи билан бирга жавобгарлик масаласи ҳ ам пайдо б ў лади. Одам ў зи учун қ илаётган ҳ амма ишга жавобгар (Мен билан нимаики р ў й берса - Меники одам ёл ғ из ў зининг ту ғ илиши учун жавобгар эмас. Бундан бош қ а барча нарсада у озод ва озодликка жавобгарлик билан қ араши лозим, айни қ са экзистенциал (та қ дирни ҳ ал этувчи) ҳ олларда Одам ёл ғ из ў зининг ту ғ илиши учун жавобгар эмас. Бундан бош қ а барча нарсада у озод ва озодликка жавобгарлик билан қ араши лозим, айни қ са экзистенциал (та қ дирни ҳ ал этувчи) ҳ олларда Жан-Поль Сартр фалсафасининг асосий тушунчаси ва муаммолари

95Карл Ясперс ( 1883-1969) - немис файласуфи , биринчилардан б ў либ ХХ асрда («Дунё қ араш психологияси» асарида 1919 йил) экзистенциал фалсафа масалаларини к ў тарган Ясперс фалсафасининг ў зига хослиги • Ясперс бўйича, одам одатда ўзининг «танлаб қў йилган» катта аҳамият касб этмайдиган « ҳ амма каби» ҳаётини яшайди, у ҳ а қ и қ атда қ андай эканлигини, ким эканлигини очилмаган имкониятлари, қ обилиятларини, қ зининг «Мен»ини ҳ ис этмайди. • Лекин алоҳида ҳолларда ҳа қ и қ ий табиат, берилган очилмаган сифатлар юзага чиҳади. Бу чегара ҳолатлар - унинг бўл ғ уси таҳдирида ҳаёт ва мамот, одам ҳаёти учун ўта муҳим, • Шу пайтдан бошлаб одам ўзини танийди ва ўз-ўзига айланади, у трансцендентал - олий куч билан тў қ нашади. • Одамнинг бутун ҳаёти онгли ёки онгсиз равишда трансценденцияга-энергия дан тўли қ холи бўлишга қ андайдир олий абс о лютни тушунишга интилади. • Одам трансцендентцияга, абс о лютга я қ инлашади, энергияни озод қ илади, ўз-ўзини трансцендентал «шифр» ор қ али тушунади. Трансцендентал шифр  Эротика, секс  Ў зини ички дунёси билан ( ў зи билан мослик) якдиллик  Озодлик  Ў лим-мавжудликнинг тугаши

96 Материализм ва идеализм ў ртасидаги мунозара (дуне қ араш, англаш) қў пол ишчи ме ҳ нати ва олий ру ҳ ий фаолият к ў рсатувчилари орасидаги кескин фар қ б ў лган ва қ тда долзарб эди ; А қ лий ва жисмоний ме ҳ нат ў ртасидаги фар қ камайиб борар экан, материализм ва идеализм ў ртасида келишмовчиликлар силли қ лашиб, камайиб боради ; Келгусида, Дью и фикрича, а қ лий ва жисмоний ме ҳ нат бир-бири билан бирлашиб кетгач, материализм ва идеализм ў ртасидаги фар қ ҳ ам й ўқ олади ; Лекин а қ иий ме ҳ нат ғ олиб б ў лар экан, у жисмоний ме ҳ натни (сингдириб юбориб , охир пировардида у енгиб чи қ ади. Ҳ амда идеализм ҳ ам материализмни енгади ва дуне қ арашнинг англашнинг асосий усули б ў либ қ олади ; Ҳ озирча ю қ оридаги жараён б ў лмаган экан, англашнинг ҳ ам идеалистик, ҳ ам материалистик қў пол жисмоний ме ҳ натни си қ иб чи қ ар увчи усулидан фойдаланиш зарур, аммо Олий а қ лий фаолият қў пол жисмоний ме ҳ натни си қ иб чи қ арар экан, англашнинг бу ҳ ар икала типидан фойдаланишида, идеалистик усулга к ў про қ о ғ илади Дью и томонидан қ илинган кашфи ё т, илмий муаммоли ҳ олат ҳ а қ идаги услубни ишлаб чи қ ишда ва ўқ итишда Ани қ билим ва илмий услубдан т ўғ ри фойдаланиш муаммоли ҳ олатларнинг олдини олади ва ҳ ал қ илади, лекин ю қ оридаги ҳ олат бош қ а сифатни келтириб чи қ аради ; Демак, англаш билишнинг сифат ў згаришларига олиб келади, билиш объекти жисмнинг борлигини ў згартиради. Дж.Дью и гносеологияси

97Мартин Хайдеггер (1889-1976) фалсафа предмет и ни экзист е нционал тушуниш асосларини ва фалсафий вазифасини ишлаб чи ққ ан Хайдеггер фалсафасининг асосий тушунчалари ва масалалари • Экзистен ц ия, Хайдеггер б ў йича-одам ў зини- ў зи жойловчи ҳ аёти, ҳ аётни ани қ лик билан т ў лалиги, унинг ҳ аёти унга тегишли б ў лган, унинг учун а ҳ амиятли б ў лган нарсалар билан биргалиги ; • Одам нинг маиший ҳ аёти таш қ и оламда, файласуф томондан «оламда яшамо қ » деб номланади, у ў з ў рнида, «бош қ алар билан яшаш» ва « ў зи учун яшаш»дан иборат ; • Бош қ алар билан яшаш, одамни эзиб ташлайди, унинг т ў ла ассимиляцияга, шахссизлашувига, « ҳ аммага ў хшашга» олиб келади ; • « Ў зи учун яшаш» бир ва қ тнинг ў зида «бош қ алар билан яшаш»да фа қ ат «Мен»ни бош қ алардан ажратган ҳ олдагина р ў й беради ; • Демак, одам ў зича қ олиши учун «бош қ а»ларга қ аршилик қ илиши ва ў зининг ало ҳ идалиги учун курашади. Фа қ ат шундагина у озод б ў лади ; • Озодлик муаммоси билан бирга жавобгарлик муаммоси ҳ ам ту ғ илади. Одам қ иладиган ҳ амма иши учун, ў зи учун жавобгар (мен билан р ў й бераётган нарсаларнинг бари «Меники») ; • Сингдирувчи таш қ и оламда ў зининг ало ҳ идалиги одамнинг асосий ташвиши ва муаммосидир.

98Теологик фалсафа Замонавий теологик фалсафанинг ўзига хослиги Кўриладиган масал а лар  Теологик фалсафа одамга яқинлаш а ди; • Догмалардан озод бўлди; • Кўпроқ ижтимоий уйғунлик , ахлоқ, халқлар ўртасидаги тинчлик масаллаларига кўпроқ эътибор бера бошла н ди. Борлиқни пайдо қилган Х удонинг борлиги;  Одамнинг ҳ аёти одам- нинг борлиги олий ижод. Теологик фалсафанинг умумий тушунчаси

99Освальд Шпенглернинг культорологик ёндошуви Ў зига хослиги  Бу қ арашнинг асосий тушунчаси- маданият, дин, анъана, моддий ва маънавий ҳ аёт йи ғ индиси ;  Маданият-автоном, ў зига хос, ёпи қ , ало ҳ ида реаллик ;  Маданият ту ғ илади, яшайди ва ў лади ;  Шпенглернинг «маданият» тушунчаси Тойбининг «цивилизация» тушунчасига я қ ин. Лекин Тойбининг «цивилизация»си Шпенглерникидан ў згача. Цивилизация культурологик қ араш б ў йича - маданий ривожнинг ю қ ори даражаси, маданий ривожнинг ў лимидан олдинги туг а лловчи даври.  Культурологик қ араш - Европада ХХ асрнинг I ярмида жуда оммабоп б ў лган.  Ҳ инд  Хитой  Вавилон  Миср  Антик  Араб  Рус  Ғ арбий ЕвропаШпенглер томонидан ажратилган саккизта маданият

100Мальтус қонуни (Томас Роберт Мальтус, 1766-1834) Ернинг а ҳ олиси сонининг маълум б ў са ғ аси мавжуд, ундан ошиш унинг бутун а ҳ олиси учун ҳ авфли, одамзод унга етишга ма ҳ кум («А ҳ олининг ў сиш тажриба- қонуни»), 1798 й ил ). Бу Е р а ҳ олиси геометрик прогрессия асосида р ў й беради, илмий-техник ривожланиши – арифметик прогрессия асосида, яъни бу жараён а ҳ олининг ў сиш даражасига улгурмайди. А ҳ оли сони ў сишининг ю қ оридаги гипотезасини тасди ғ и А ҳ оли ў сиши муносабати билан инсоният ў зи учун ҳ ал қ илиши керак б ў лган муаммолар Исо пайғамбар туғилишидан бошланган йиллар ҳ исоби б ў йича (милодгача) 230 млн. 1000 йил тахминан 300 млн, 9 минг йил ичида а ҳ оли сони икки баробар эмас, бир ярим баробар ў сди. 1850 й.- 1 млрд. 1930 й. – 2 млрд. 1976 й. – 4 млрд. 1987 й. – 5 млрд. 2000 й. – 6 млрд. 2025 й. – 8 млрд. (кутилмо қ да) Осиё ва Африкада а ҳ оли ў сиш даражасини пасайтириш, ( Ғ арб мамлакатларида манфий динамика кузатилмоқда, у ерда а ҳ оли сонини оширишга му ҳ тожлик бор), у ерда ту ғ илиш давлат сиёсатини олиб бориш, кам болали оилаларни ра ғ батлантириш каби чораларни қўллаш лозим. Ердаги янги имкониятларни инсониятни боқиш, а ҳ оли ошиш б ў са ғ асини илгари суриш (60 миллиарддан 100 миллиардгача )

101Локал цивилизациялар-миллий доиралар ичида қ олиб кетади. Локал (миллий) цивилизациялар, эътиборга лойи ғ и Той н б и инсоният тарихида 30 га я қ ин цивилизациялар бор деб ҳ исоблайди (Америка, Германия, рус ва щ.к.)Инсоният тарихида ёр қ ин из қ олдирган асосий цивилизацияларга (айни қ са диний) бевосита таъсир к ў рсатади Шумер Вавилон Миной Эллин Хитой Ҳ инд Ислом Насроний Бош қ а цивилизациялар Цивилизация, Той н б и б ў йича , одамларнинг ҳ аёт шароити, географик, тарихий доира ларда ги , маънавий анъаналари умумий жараён. Б у жараён Ернинг ҳ ар хил жойларидаги бир-бирига бо ғ ли қ б ў лган цивилизациялардаги жараёнларнинг пайдо б ў лиши, ҳ аёти, ҳ алокатиАрнольд Той н б ининг (1889-1975) цивилизация га ёндошуви Цивилизациялар турлари

102Арнольд Той н б и нинг (1889-1975) цивилизаци яга ёндошуви Цивилизациянинг ички қ урилиши Шунда у цивилизациянинг ча қ ирувига жавоб бериш учун кам ижодкорлик ў з ортидан к ў пчилик фаолиятсизларни бошлайди ; Ижодий камчилик ҳ амма ва қ т ҳ ам к ў пчиликнинг ҳ аётини ани қ лаб беролмайди. К ў пчилик камчиликнинг энергиясини « ў чиришга», сингдириб юборишга мойил. Бу ҳ олда ривожланиш т ў хтайди ва тур ғ унлик бошланади. Ало ҳ идалик  Кам ижодкорлик  К ў п ҳ аракатсизлик• Цивилизацияга таш қ аридан қ арши чи қ мо қ - ҳ арбий агрессия, қ олган цивилизацияларнинг ор қ ада қ олиши, но қ улай географик жойлашув • Худо юборган (буюк одамларнинг), қ обилиятли инсонларнинг фаолиятиТарихнинг ҳ аракатлантирувчи кучи

103Техноген фожиани олдини олиш учун одамзод томонидан к ў риладиган чоралар Табиатга хавф солувчи антропоген таъсирни тугатиш ёки камайтириш Экологик муаммоларни ҳ ал этиш билан шу ғ улланиш Ижтимоий экологияга эътибор қ аратиш - одамни информацион –техноген жамият учун гаров воситасига айлантирмасликЕрни ра ҳ мсизларча эксплуатация қ илиш билан бо ғ ли қ б ў лмаган ҳ аёт учун янги ресурслар излаш Ту ғ илишни назорат қ илиш, а ҳ олининг ў сиш муаммосини ҳал қилиш Техноген фожиани олдини олиш чоралари

$104Психоанализ - замонавий фалсафанинг й ў налиши. У киши ва жамият ҳ аётида беихтиёр р ў й берадиган психик жараёнларнинг ролини ў рганади Психоанализ асосчиси австралиялик психиатр- олим З и гмунт Фрейд (1856-1939) З.Фрейд томонидан кашф қ илинган асосий кашфиёт Беихтиёр ало ҳ ида психик реаллик бор, у ҳ ар бир одамга таалу қ ли, ҳ амда онгни маълум даражада онг билан бир қ аторда назорат қ илади Психологик ҳ имоя усули - си қ иб чи қ ариш реакцияси (онгдан таш қ арига сурилади) ёмон ҳ ис- туй ғ улар, ёмон тажрибалар, психиканинг со ғ лиги ва мувозанатини бузувчи барча нарсаларни си қ иб чи қ аради Ҳ аётнинг ал оҳ ида шакли бу беихтиёр тушлар. Фрейд таълимоти б ў йича тушлар - бу одамнинг реал ҳ аётга юзага чи қ маган яширинган интилишлари дир. Ёмон эмоциялар тадби= этилмаган ҳ охишлар- онгсизликка си=иб чи=арувчилар-эртами- кечми тасодифий ў йламаган ишлар, =или=лар, гаплар каби « \ алати » ликларда намоён б ў лади.Психоанализнинг умумий тушунчаси$