O‘rtа аsrlаr, uyg‘оnish dаvri vа yangi davr G‘аrbiy Ovro‘pа fаlsаfаsi

Yuklangan vaqt:

01.05.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2997.22265625 KB

Ko'chirib olish

4-mavzu: O ‘ rtа аsrlаr, uyg ‘ оnish dаvri vа yangi davr g ‘ аrbiy оvro ‘ pа fаlsаfаsi O’rtа аsrlаrdа mа’rifаt vа ilmiy fiкrlаr rivоjlаnishi hоlаti. Sхоlаstiкаning кеlib chiqishi, uning mаzmuni vа mохiyati ‘ XIV аsrning iккinchi yarmi vа XVI аsrgаchа Оvrupо mаmlакаtlаridа ijtimоiy-iqtisоdiy, siyosiy vа mа’nаviy-mаdаniy o’zgаrishlаr XVI – XVII аsrlаr fаlsаfаsining аsоsiy хususiyatlаri, uning ijtimоiy vа gnоsеоlоgiк mаnbа’lаri Yangi davr Ingliz, Fransuz va nemis falsafasi Reja: 11 2 4 3

6Авлиё Августин (354-430) Августин «ҳақиқий фалсафа ва ҳақиқий дин»ни бир деб ҳисоблаган. Христианлик асосларини у Платон фалсафасидан топишга ҳаракат қилган. Унинг фикрича, Платон ғоялари – «бу ижодкор ижодга киришиш олдидан юритган мулоҳазалар»дир. Худо дунёни йўқликдан яратган. Инсон паноҳ топишининг асосий йўли унинг христиан черковига мансублигидир. Августин инсон фаолиятининг икки қарама-қарши турини таҳлил қилади: биринчи – «дунёвий шаҳар», яъни «Худога нисбатан нафрат даражасига кўтарилган ўз-ўзига бўлган муҳаббатга» асосланган давлатчилик; иккинчи – «ўз-ўзига нисбатан нафрат даражасига кўтарилган Худога бўлган муҳаббат»га асосланган «илоҳий шаҳар». Асосий асарлари: «Илоҳий шаҳар», «Инсоний шаҳар», «Тавба»

7Августин шахс ва кишилик тарихи динамикаси муаммоларини ечишга ҳаракат қилади. Августин шахс эркинлиги муаммосини илгари суради Августин инсон субъектив тарзда эркин ҳаракат қилади, лекин унинг барча ҳаракатларини у орқали Худо бажаради, деб ҳисоблаган. • Черков маълум маънода Худо “подшолиги”ни, Империя эса - замин “подшолиги”ни ўзида ифода этади. Аммо Августин замин подшолигини тасодифий ва нозарур деб кўздан кечирмайди. У инсоннинг табиати гуноҳ қилиш оқибатида бузилгани боис, кучли ер подшолиги ёвузликни жиловлаш учун зарур деб ҳисоблайди. Ёвузлик мавжуд бўлган ердаги давлатда хукмдорлар Худо томонидан тартиб сақлаш учун тайинланади, бинобарин, қўлидаги ҳокимиятни халқдан олмайди. Бундай давлатнинг хукмдорларини Худо танлайди ва халқ, Худонинг иродасига бўйсуниши шарт бўлгани боис, бу хукмдорларга бўйсунишга мажбур ҳисобланади.

8 Ўрта асрлар Европасида фалсафий тафаккурнинг ривожланиш хусусиятлари Ғарб ва Шарқ фалсафий тафаккури XVI асргача ҳар бири ўз йўлида ривожланган: араб Шарқида ва Испаниянинг араблар истило қилган қисмида фалсафага диннинг таъсири Европа ва Шарқий Осиёдагидан камроқ бўлган. Бу даврда араб фани ривожланишда Европа фанидан анча илдамлаб кетган Европа фалсафасида материализм ўрта асрларда Шарқдагидек кенг тарқалмаган ва маданиятга кучли таъсир кўрсатмаган. Илк ўрта асрларда фалсафий тафаккур ривожланишининг асосий шакллари апологетика ва патристика бўлган Апологетика ортидан «черков оталари»нинг фалсафий таълимоти – патристика (лот. pater – ота) пайдо бўлган. Патристиканинг энг ёрқин вакили Гиппон (Шимолий Африка)даги епископ Авлиё Августин (354-430)дир. У ўрта асрлар фалсафасига, шунингдек фалсафий ижоднинг кейинги даврлардаги кўпгина вакилларига кучли таъсир кўрсатган. Схоластика (юнон. schole – мактаб) – мактаб таълимида ҳукмронлик қилган ва илоҳиётга тўла боғлиқ бўлган ўрта асрлар христиан фалсафаси. XI асрда схоластик фалсафа доирасида номинализм ва реализм ўртасида кураш авж олган

Ўрта асрлар Европасида фалсафий тафаккурнинг ривожланиш хусусиятлари Номиналистлар «универсалиялар нарсалардан кейин вужудга келган номлар дир», деган фикрни илгари сурганлар. Айрим нарсалар, масалан, одамлар, уйларгина реалдир, «умуман инсон» ёки «умуман уй» эса фақат сўзлар ёки номлар бўлиб, уларнинг ёрдамида одамлар айрим предметларни умумлаштирадилар. Реализм умумийликка нарсадан олдин пайдо бўлувчи идеаллик сифатида ёндашган, яъни амалда умумий ва якканинг алоқаси тўғрисидаги идеалистик концепцияни ишлаб чиққан бўлса, номинализм бу муаммони материалистик йўл билан ечишнинг ўзига хос тимсоли бўлган.

11Фома Аквинский (1225-1274) Асарлари: «Теология йиғиндиси», «Фалсафа йиғиндиси», «Мажусийларга қарши йиғиндир» “ Подшолар бошқаруви ҳақида” . Онтологияси: борлиқ ҳам эҳтимол тутилган, ҳам амалда мавжуд; борлиқ - айрим нарсаларнинг мавжудлиги, яъни субстанциядир; материя - имконият, шакл – воқелик Материя шаклсиз мавжуд бўлмайди, шакл эса олий шаклга ёки «шаклларнинг шакли» - Худога боғлиқдир. Худо эса соф маънавий мавжудот. Шаклнинг материя билан бирикуви моддий дунё учунгина зарур. Боз устига материя (Аристотелдаги каби) пассивдир. Унга шакл фаол тус беради. Фома Аквинский «илоҳий борлиқ», ҳамонки у ўз-ўзидан равшан нарса эмас экан, тафаккуримиз англашга қодир бўлган нарсалар орқали исботланиши лозим. У Худо борлигининг ҳозирги замон католик черкови ҳам фойдаланувчи ўз далил- исботини таклиф қилади.

12Фома Аквинскийнинг ижтимоий-фалсафий қарашлари Шахс - «оқилона табиатдаги энг олижаноб» ҳодиса, Шахс ақл-заковат, сезгилар ва ирода билан тавсифланади. Ақл-заковат иродадан устун туради. Худони билишни Худога бўлган муҳаббатдан кейинги ўринга қўяди, яъни сезгилар, агар улар оддий нарсаларга эмас, балки Худога қаратилган бўлса, ақлдан устун бўлиши мумкин. Инсонга аввало ижтимоий мавжудот сифатида, давлатга эса халқ фаровонлиги ҳақида ғамхўрлик қилувчи ташкилот сифатида ёндашади. Ҳокимиятнинг моҳиятини ахлоқ, хусусан яхшилик ва адолат билан боғлайди ва ҳатто халқнинг адолатсиз подшоларга қарши бош кўтариш ҳуқуқи тўғрисида сўз юритади

14Ўрта аср теологик фалсафасининг кейинги фалсафа ривожидаги аҳамияти Антик фалсафа, ўйғониш фалсафаси ва янги аср фалсафаси ўртасида боғловчи вазифасини бажарди; Бир қатор антик фалсафий ғояларни сақлаб қолди ва ривожлантирди, чунки насронийлик таълимотининг антик фалсафаси асосида вужудга келди; Фалсафанинг янги соҳаларга бўлиниб кетишига сабаб бўлди (антик фалсафа билан бутунлай қўшилиб кетган онтология – борлиқ ҳақидаги таълимотдан ташқари, гносеология – билиш ҳақидаги мустақил таълимот); Идеализмнинг объектив ва субъектив қисмларга бўлинишига олиб келди; Фалсафанинг келажакда эмпирик (Бэкон, Гоббс, Локк) ва рационал (Декарт) йўналишларининг вужудга келишига асос яратди; Тарихий жараёнларни англашга қизиқиш уйғотди; Эзгуликнинг ёвузлик устидан ғалаба қозониши ва қайта тирилишга ишонч, оптимизм ғоясини илгари сурди.

15Ғарб Уйғониш даври фалсафаси Ғарб уйғониш фалсафасининг ри- вожланишида учта даврни ва шунга му- вофиқ холда учта оқим, йўналишни фарқ қилиш мумкин: Табиатшунослик фалсафаси давр - XV аср бошлари – XVII аср ўрталари; Социологик фикрлар ривожланиши давр - XVI аср бошлари – XVII аср ўрталари;Гуманистик (ант- ропоцентрик) давр - XIV аср ўрталари – XV аср ўрталари;

16Уйғониш даврининг ижтимоий-сиёсий фалсафаси Муаммолар Давлат муаммоси; Жамият тузилиши; Черков, давлат институтлари ва диндорларнинг ўзаро муносабатлари Асосий йўналишлар Ислоҳатлар (Реформация) фалсафаси; Сиёсий фалсафа; Социалист-утопиячилар фалсафаси

17Ислоҳотлар (Реформация) фалсафаси Мақсадлари Католицизм ислоҳоти; Черков демократизацияси; Худо, черков ва диндорлар ўртасида янада адолатли муносабатларни ўрнатиш. Сабаблар Феодализм инқирози; Савдо-саноат буржуазияси синфининг вужудга келиши ва кучайиши; Феодал тарқоқликнинг кучсизланиши, Европа давлатларининг кучайиши; Давлат раҳбарлари ва сиёсий элитанинг Рим Папаси ва Католик Черковининг чексиз, миллий давлатлардан устун турувчи умум Европа ҳукумронлигидан манфаатдор эмаслиги; Инқироз, Католик Черковининг маънавий парчаланиши, унинг халқдан ажралиб қолганлиги, ҳаётдан орқада қолиши, индульгенциялар бериш амалиёти; Гуманизм ғояларининг оммалашуви; Шахс ўз ўзини англашининг ўсиши, индивидуализм Динсизлик, гусизм каби антикатолик диний- фалсафий таълимотлар таъсирининг кучайиши. Асосий оқимлар Халқ ҳаракати Бюргер- евангелизм (унинг етакчилари – М.Лютер, У.Цвингли, Ж.Кальвин);

18Энг машҳур гуманист-файласуфлар Данте Алигьери (1265-1321) «Тангри комедияси» муаллифи Франческо Петрарка (1304-1371) – «Ашулалар китоби», «Оламга нафрат» ва бошқа асрлар муаллифиЛоренцо Валла (1507-1557) «Асл эзгулик сифатидаги лаззатланиш ҳақида» асарининг муаллифи

19Данте ўз асарларида қуйидагиларни билдирган Насронийликни улуғлаган, шу билан бирга насронийлик таълимотининг тушунтириб бўлмас ғояларини кулгига олган; Инсонни улуғлаган; Инсон фақатгина Худо яратган вужуд ғоясидан узоқлашган;Инсонда ҳам Худонинг, ҳам табиатнинг хусусиятлари мавжуд ва улар бир бирига мос келади; Инсоннинг баҳтли келажагига ва ибтидоий эзгулигига ишонади;

20Петрарка схоластикага зид бўлган ғояларни адабиётга, фалсафага ва маданиятга олиб киради Инсон ҳаёти бир марта берилади ва у такрорланмасдир; Инсон Худо учун эмас, ўзи учун яшамоғи лозим; Инсон шахсияти жисмоний ва руҳий жиҳатдан эркин бўлиши керак; Инсонга танлаш ва ўзини намоён этиш эркинлиги хосдир;Инсон ўз кучига ишонган ҳолда баҳтга эришиши мумкин ва бунинг учун етарлича имкониятларга эга; Ўлимдан кейинги ҳаёт мавжуд эмас ва мангуликка фақат инсонлар ҳотирасидагина эришиш мумкин. Инсоннинг ички ва ташқи олами гўзалдир. Инсон ўзини Худога бағишламаслиги ва ҳаётдан лаззатланиши лозим;

21Лоренцо Валла ўз асарида қуйидагиларни билдирган Черков ғояларини рад этган; Схоластикани сунъийлиги ва ҳақиқатга тўғри келмаслиги учун танқид қилган;Оламнинг марказида инсонни қўйган; Инсон ва унинг ақли имкониятларига ишонган; Аскетизм ва таркидунёчиликни рад этган; Инсоннинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш орқали лаззатланишни энг олий баҳт деб билган. Эркак ва аёл тенглиги тарафдори бўлган;

22Неоплатонизмнинг энг машҳур намоёндалари Николай Кузанский (1401-1464) – руҳоний, янгича фикр юритувчи шахс бўлган. Борлиқ ва билишнинг янгича талқ инини илгари сурган. Худо ва унинг мавжудотлари ўртасида фарқ мавжуд эмас (олам битта, Худо, атроф олам ва борлиқ ягонадир); Худо “ягона” ва унинг яратганлари “чексиздир, улар минимум ва максимумдир (қарама-қаршидир), Худо ва унинг махлуқлари мос келганлиги сабабли минимум ва максимум ҳам мос келади; Қарама-қаршиликларнинг мос келиши қонунияти кашф қилинди, улар мос келганлиги сабабли шакл ва материя ҳам мос келади (демак, моҳият ва борлиқ бир-бирига боғлиқ ва ягонадир); Материя ва ғоя ягонадир; Фаол чексизлик реал мавжуддир (барча нарсани ўзига қамраб олади); Олам чексиздир, ибтидо ва интиҳога эга эмас, марказга эга эмас, Ер унинг маркази эмас;

23Неоплатонизмнинг энг машхур намоёндалари Джованни Пико дела Мирандола ( 1463-1494) «900 тезислар» эклектик асарида диний ва фалсафий таълимотларни бирлаштиришга ҳаракат қилди Инсонни улуғлаш ва атроф оламдан ажратиб кўрсатиш. алоҳида реаллик сифатида эътироф этиш (фазонинг «тўртинчи олами» сифатида, элементар, осмон ва фариштавий); Инсоннинг танлаш эркинлиги мавжуд эканлигини эътироф этиш; Барча фалсафий таълимотларни бирлаштириш ва уларни мослаштириш орқали «олтин марказ»ни аниқлаш.

24Натурфилософия (Сўнгги уйғониш даврида (XVI-XVII асрлар) Европада, айниқса, Италияда кенг оммалашган). Натурфилософиянинг асосий ҳусусиятлари Дунёга бўлган материалистик қарашни асослаш; Фалсафани теологиядан ажратишга интилиш; Теологиядан мустақил бўлган илмий дунёқарашни шакллантириш; Дунёнинг янги тасвирини илгари суриш (Худо, табиат ва фазо ягонадир, Ер эса оламнинг маркази эмас); Дунёни билиш мумкинлигини тасдиқлаш ва бунда биринчи навбатда сезгилар ва ақл ёрдамида (Худонинг ваҳийси ёрдамида эмас).

25Андреас Везалий фалсафаси (1514- 1564) Дунёнинг келиб чиқишини материалистик асослаб берган; Ҳайвонларни ўрганиш ёрдамида инсон тузилишини тасвирлаб берган, қадимги Рим табиби Гален даврида (130-200) тиббиётда ҳукм сурган қарашларни рад этди; Кўпгина анатомик текширувлар натижасида Везалий ўз йўналишини яратди ва машхур бўлган «Инсон танаси тузилиши» номли китоб нашр эттирди, унда ҳақиқатга тўғри келадиган инсон анатомияси батафсил ёритиб берилган. Николай Коперник (1473-1543), астраномик изланишларга асосланиб борлиқнинг янги тасвирини илгари сурди Ер оламнинг маркази эмас (геоцентризм ғояси рад этилган); Қуёш Ерга нисбатан марказ (геоцентризм гелиоцентризм билан алмашган), Ер Қуёш атрофида айланган; Барча коинот жисмлари ўз йўналиши бўйича ҳаракатланади; Фазо чексиздир; Фалсафани теологиядан ажратишга интилиш; Фазодаги жараёнлар табиий нуқтаи назардан тушунтириб берилган ва ўз «муқаддаслигини» йўқотган.

27Джованни Бокаччо (1313-1375) ўзининг “Декамерон” китобида гуманистик йўналишни ривожлан- тириб, уни моддий ҳиссиёт ва ама- лий утилитаризм даражасигача кўтарди . Джаноццо Манетти (1396-1459) “ Инсоннинг шаъни ва устунлиги” асарида олам лаззатланиш учун яратилган, инсон эса “кичик олам”дир, деган фикрни билдирди.

28Джордано Бруно (1548-1600) Коперникнинг фалсафий ғояларини ривожлантирди ва чуқурлаштирди. Қуёш – Ерга нисбатан марказда жойлашган, аммо коинотнинг маркази эмас; Коинот марказга эга эмас ва чексиздир;Коинот галактикалардан иборат;Юлдузлар – Қуёшга ўхшаш осмон жисмлари ва ўз планета тизимларига эга; Коинотда оламлар сони чексиз; Коинотдан алоҳида ҳолда Худо мавжуд эмас. Худо ва Коинот – бир бутундир. Барча осмон жисмлари уларда мавжуд барча нарсалар харакатланиш хусусиятига эга;

29Галилео Галилей (1564-1642) Николай Коперник ва Джордано Бруно ғояларининг тўгрилигини амалда исботлаб берди.Осмон жисмлари муайян траектория ва ўз ўқи атрофида айланишини исботлади; Қуёшдаги доғларни ва Ой юзасининг манзарасини аниқлади; Телескоп яратди; Бошқа планеталар атрофидаги йўлдошларни кашф этди; Жисмнинг тушиши динамикасини тадқиқ этди;Оламларнинг кўплигини исботлади. Галилей томонидан илмий тадқиқот услуби илгари сурилди Гипотезани илгари суриш; Кузатиш; Гипотезани амалда рўёбга чиқаришни хисоблаш; Гипотезани тажриба орқали амалда текшириш.

30Никколо Макиавелли сиёсий фалсафаси Хусусиятлари Янгиланиш фалсафасидан фаркли булиб(Худо, Черков ва инсон уртасидаги муносабатларни назарда тутади), сиёсий фалсафа мавжуд давлатни бошкаришдаги муаммоларни, инсонларга таъсир килиш усулларни, сийсий кураш усулларини урганиб чикади; Борликка реал муносабатга асосланган Макиавелли фалсафаси, куп урта аср ва ундан кейинги аср сиёсатчилар фаолиятига кул келган. Никколо Макиавелли (1469-1527) – италиялик (флоренциялик) сиёсий арбоб, файлософ ва ёзувчи. Макиавелли фалсафаси куйидагиларга асосланади Агар хар бир инсон уз шахсий фойдасини кузласа, у холда жамиятда инсонларни биргаликда яшаш имкони булмиди;Инсонни килгиндиларини сабаблари, унинг эгоизми ва шахсий фойда олиш хисобланади;; Инсон аввалдан ёвуз таббиатга эга булади; Инсонни пас табиатини, эгоизмини кулга олиш максадида, давлатдек ташкилот ташкил топади; Давлвт бошлиги давлатни бошкаришда, инсонларни пас табиатини унутмаслини керек; Правитель должен выглядеть щедрым и благородным, но не быть таковым в действительности, поскольку при соприкосновении с реальностью данные качества приведут к противоположному результату (правитель будет свергнут далеко не благородными соратниками либо противниками, а казна –промотана); Хукмдор хеч кайси холда инсонларнинг шахсий хаёт ва мулкига тажовуз килмаслиги керек; Ватанни келгиндилардан озод килиш йулида ва мустакиллигини кулга киритишда хамма услублар кул келади.

31Социалист-утопистлар фалсафаси Социалист-утопистлар фалсафаси Хусусиятлари Машхур социалист-утопистлар Социалист-утопистлар фалсафаси мазмуни Уш бу гоя тарафдорлари асосий эътиборни ижтимоий низоларни йук килиб, ижтимой адолатга етакловчи идеал давлат ташкил этишга каратганлар. Томас Мор (1478 -1535) – утопик социализм асосчиси. Сиёсат билан шугуллангани учун, унга давлатнинг хакикий муаммоларидан хабардор булган. Парламент аъзоси, Умумий палата раиси, Буюк Британия лорд-канцлери булган. ( 1535 й. католицизм гояси тарафдори булгани ва инглиз киролга Рим Папасидан мустакил оларок инглиз Черкови бошлиги сифатида тан олмай, касамёд килишдан бош тортгани учун катл килинган.Уларни гоя ва карашлари хакикатдан йирокда булгани учун, уш бу фалсафа намоёндалари тарихда социал-утопист номини олишган . Социал-утопистлар карашлари, уша вактдаги ижтимоий нохакликларга жавоб буллган. Уларни карашлари Тикланиш даври ва келажак дунёни узгартиришга харакат килган куп издошларга эга булган. Томмазо Кампанелла (1568 -1639)

• Томас Мор (I476-I535 й) Уйғониш даври фалсафасида янги ижтимоий-сиёсий ғоялар, жумладан, илк утопик таълимотларнинг асосчиларидан бири. Унинг асосий асари "Утопия"дир. Томас Мор фикрича, жамиятдаги барча иллатларнинг сабаби хусусий мулкчиликнинг ҳукмронлигидадир; жамиятда адолатсизликнинг ҳукм суриши кишиларнинг манманлик, мактончоқлик каби сифатлари билан боғлиқдир. • Томазо Кампанелла (I568-I639) италиялик хаёлий социалистдир. Ўзининг "Қуёш шаҳри" асарида адолатли жамият тўғрисидаги ғояларни илгари сурган. Кампанелла, хусусий мулкчиликка, жамиятнинг кескин табақаланишига, зулм ва адолатга қарши бўлган. У бир бутун ҳаёлий адолатли жамият қуриш тўғрисида фикр юритиб, инсониятни ягона давлатга бирлаштиришга, миллий, диний қарама-қаршиликларни бартараф қилишга даъват этган. 32

33 Т. Мор фалсафаси «Утопия» асарида ўз аксини топган. (Утопия (юнон. – хеч каерда йук жой) – идеал давлат жойлашган, уйлаб чикилган орол). Т. Мор карашлари бўйича Утопияда Хусусий мулк бўлмайди; Ишлаб чикаришд ҳамма фуқаролар катнашиши шарт; Мехнат хаммани мехнат мажбуриятидан келиб чиқилган ҳолда амалга оширилади; Ишлаб чикарилган озик-овкатлар (мехнат натижаси) жамият ихтиёрига утади (жамият омборлари) ва Утопия фукаролари уртасида тенг булинади; Бутун ахоли мехнат билан машғул бўлгани учун, Утопияни таъминлаш учун – олти соатлик иш куни етарли бўлади; Илмга алохида кобилиятга эга бўлганлар, мехнатдан озод килинганлар; Қора ишларни – асирлар ва маҳкум этилган жиноятчилар бажаради; Жамият қон қариндошлардан эмас, балки «мехнаткаш оиладан» ташкил топган; Хамма амалдорлар тўғридан тўғри ёки яширин овоз бериш йўли билан танланади; Эркак ва аёллар тенг хукукга эгалар (мажбуриятлари ҳам тенг); Шаҳар ахолиси Худога ишонадилар .

34Томмазо Кампанелла фалсафаси «Куёш шахри» асарида ўз аксини топган. Мехнат укиш билан бир вактда килиниди;Хусусий мулк булмайди; Мехнат натижалари бутун жамият тасаруфига утади ва кейин улар уртасида тенг таксимланади; Ишлаб чикаришда хамма фукаролар катнашиши шарт; Жисмоний меҳнат вакиллари турмуши тонг отишидан бошлаб кун ботгунча кадар тартибга солинган. Жисмоний меҳнат вакиллари хамма ишни биргаликда килишади: ишга биргаликда боришади, бирга мехнат килишади, бирга озикланишади, бирга дам олишади, бирга кушиклар айтишади Катта эътибор боланинг тарбиясига берилади. Тугилган чаколок ота-онасидан олиб куйилади ва махсус мактабларда таълим олади. Мактабда бола, илмларни урганади, биргаликда турмуш куришга ургатилади ва Куёш шахри коидаларини урганади. Куёш шахри бошчилигида умрбодд хукмдор (солярийлар томонидан танланган) – Метафизик туради. У уз даврининг илмлари ва касбларини яхши билади.

35ЯНГИ ДАВР ФАЛСАФАСИНИНГ ТАБИИЙ-ИЛМИЙ АСОСЛАРИ XVII асрдан бошлаб табиатшунослик жадал суръатлар- да ривожланади. Денгизларда кемаларнинг юриш эҳтиёжлари астрономиянинг ривожланишини, шаҳарсозлик, кемасозлик, ҳарбий иш – математика ва механиканинг ривожланишини белгилайди.

36Э.Торричелли ҳаво босими мавжудлигини экспериментал йўл билан аниқлади, симобли барометр ва ҳаво насосини ихтиро қилди. И.Ньютон механиканинг асосий қонунларини, шу жумладан бутун олам тортишиш қонунини таърифлади. Р.Бойль кимёда механикани қўллади, кимёвий элемент тушунчасини ишлаб чиқди. Инглиз физиги У.Гильберт магнит хоссаларини ва унинг амалда қўллани- лишини ўрганди. В.Гарвей қон айланишини кашф этди ва унинг ролини эмпирик усулда тадқиқ этди. Р..Декарт ва Г.Лейбниц математика, механика, физика ва Физиологиянинг ривожланишига улкан ҳисса қўшди. Ижтимоий фанларда табиий ҳуқуқ назарияси ишлаб чиқилди (Англияда Т.Гоббс, Голландияда Г.Гроций).

37 ЯНГИ ДАВР ҒАРБ ВА ШАРҚ ФАЛСАФАСИНИНГ АСОСИЙ МУАММОЛАРИ Янги давр, аввало XVII аср фалсафасида онто- логия, яъни борлиқ ва субстанция ҳақидаги таъ- лимотга катта эътибор берилади (айниқса ҳара- кат, макон ва замон тўғрисида сўз юритилганда). Фан ва фалсафанинг вазифаси – Инсоннинг табиат устидан ҳукмрон- лигини кучайтиришга, инсон соғлиғи ва гўзаллигига кўмаклашиш ҳодисаларнинг сабабларини, улар- нинг муҳим кучларини ўрганиш зарурлиги анг- лаб етилишига олиб келган. Шу сабабли субс- танция ва унинг хоссалари муаммолари Янги даврнинг деярли барча файласуфларини қизиқтирган.

38Янги давр инглиз фалсафасининг вужудга келиш шартлари ва умумий тавсифи Янги давр инглиз фалсафаси (XVII-XVIII асрлар) Англиядаги файласуфлар, бошқа давлатлардаги файласуфларга, масалан, Германия файласуфларига қарши ўлароқ, борлиқ муаммоларини тушунтиришни афзал кўрганлар; Эмпиризмнинг рационализм устидан ҳукмронлиги (Англия билиш масалаларида эмпиризм – фалсафадаги билишда рационализмлаги ақл каби эмас, тажриба ва ҳиссий қабул қилиш асосий аҳамият касб этувчи йўналиш – ғалаба қозонган ўз даври учун ноёб давлатлар сарасига кирган); Ижтимоий – сиёсий муаммоларга катта қизиқиш билан қаралган (Англия файласуфлари борлиқ ва билишнинг моҳиятини, инсоннинг дунёдаги ўрнини тушунтиришга интилиш билан чекланиб қолмай, жамият ва давлатнинг пайдо бўлиш сабабларини излаганлар, мавжуд давлатларнинг самарали тузилиш лойиҳаларини илгари сурганлар)

39XVII-XVIII асрлар инглиз фалсафаси табиатига катта таъсир кўрсатган сиёсий воқеалар 1) XVI аср ўрталарида рўй берган Оливер Кромвель инқилоби, қиролнинг тахтдан ағдарилиши ва қатл қилиниши, республиканинг қисқа вақт ҳукмронлик қилиши (индепендентлар ҳаракати); 2) 1688 йил “шонли инқилоби”; 3) Протестантликнинг католицизм устидан узил-кесил ғалаба қозониши, инглиз черковининг ички мухториятга эришуви, унинг Рим папасига бўйсунмаслиги; 4) Парламент аҳамиятининг ортиши; 5) Янги ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг ривожланиши.

40Янги давр инглиз фалсафаси намоёндалари Френсис Бэкон фалсафадаги эмпирик (тажриба) йўналишининг асосчиси Томас Гоббс давлат муаммоларига катта эътибор қаратади, “ Левиофан” китобининг муаллифи, “ижтимоий Шартнома” ғоясини илгари сурган Жон Локк давлат муаммоларини ўрганган, Т.Гоббс анъаналарини давом эттирган

41 ФРЕНСИС БЭКОН Биринчи ёндашув асосчиси – инглиз файласуфи Френсис Бэкон (1561-1626) субстанция шаклларининг хусусиятларига тавсиф берган ва субстанцияни муайян нарсалар шакли билан айнийлаштирган. Унинг фикрича, материя сариқлик, мовийлик, қорамтирлик, илиқлик, оғирлик ва бошқа шунга ўхшаш хоссаларга эга. Булар материянинг энг содда хусусиятларидир. Бу хоссаларнинг турли бирикмаларидан табиатнинг ранг-баранг нарсалари вужудга келади. Материянинг сифат жиҳатидан ҳар хиллиги ҳақидаги таълимотни Ф.Бэкон ўзининг шакл ва ҳаракат ҳақидаги таълимоти билан қувватлаган. Унинг талқинида шакл – бу нарсага хос бўлган хусусиятнинг моддий моҳияти. У Платон ва Аристотелнинг шакл ҳақидаги мушоҳадалари билан баҳсга киришади. Бэкон фикрига кўра, шакл – жисмни ташкил этувчи моддий зарралар ҳаракатининг тури. Аммо бу зарралар атомлар эмас. Ф.Бэкон қадимги файласуфларнинг материянинг атомистик тузилиши ҳақидаги таълимотига, айниқса бўшлиқ нинг мавжудлиги ҳақидаги таълимотга салбий ёндашади

42 Ф. Бэкон фалсафасида билиш муаммоси Ф.Бэкон фалсафасининг аҳамияти · Фалсафада эмпирик (тажриба йўналишига асос солинди; · Гносеология (билиш) фани фалсафанинг иккинчи даражали соҳасидан онтология даражасигача кўтарилди (борлиқ ҳақидаги фан ҳар қандай фалсафий тизимнинг асосий икки бўлимидан бирига айланди); · Фалсафанинг янги мақсади аниқланди – инсонга унинг фаолиятида амалий натижаларга эришиш учун кўмаклашиш (шу билан Ф. Бэкон келажакдаги америка прагматизми фалсафасининг тамал тошини қўйди); · фанни таснифлашда биринчи уринишга қўл урилди; · Англияда ҳамда бутун Европада антисхоластик фалсафасини ҳаракатга келтирди. Эмпиризм Асосий ҳолатлар · Френсис Бэконнинг асосий фалсафий ғояси (эмпиризм)нинг мазмуни – билишнинг асоси ёлғиз тажриба; · инсоният (алоҳида шахс) қанчалик кўпроқ тажриба (назарий ҳамда амалий) тўпласа, шунчалик ҳақиқий билимга яқинлашади; · Бэконнинг фикрича ҳақиқий билим шахсий мақсад бўла олмайди; · билим ва тажрибанинг асосий мақсади – инсонга унинг фаолиятида амалий натижаларга эришиш учун ёрдам бериш, янги кашфиётлар, иқтисодиётнинг ривожланиши ва инсоннинг табиат устидан ҳукмронлик қилишга кўмаклашиш. Шунга кўра Бэкон томонидан афоризм илгари сурилдики, унинг барча фалсафий қарашларини қисқагина ифодалаб берди: «Билим бу – куч».

43Билишнинг асосий методи сифатида - индукция Хусусиятлари - Файласуф индукцияни кўпгина ҳусусий ҳодисаларнинг йиғиндиси ва умумлашган хулосалар асосида билимга эга бўлиш деб тушунган (масалан, агар аксарият металлар суюлтирилса, демак, барча металларда босим мавжуд). - Бэкон индукция методини Декартнинг дедукция методига қарама-қарши қўйди, унга кўра, ҳақиқий билимга аниқ мантиқий мисоллар ёрдамида олинган ишончли ахборотга таяниб эришиш мумкин. - Бэкон индукциясининг Декарт дедукциясидан афзаллиги – билиш жараёнининг интенсификациялашуви имкониятининг кенгайишидадир. - Индукциянинг камчилиги – унинг ишончли эмаслиги, тахминий хусусияти (агар, бир қанча нарса ёки ҳодисаларнинг умумий белгилари бўлса, мазкур белгилар шу турга кирувчи барча нарса ва ҳодисаларда мавжуд дегани эмас; ҳар бир алоҳида ҳолатда тажриба ёрдамида синаб кўриш, индукцияни тасдиқлаш зарурати вужудга келади).

44Ф. Бэкон фалсафасида билиш муаммоси Билиш фаолияти кечадиган аниқ йўллар · « Ўргимчак йўли » - «соф тафаккурдан билимга эга бўлиш, яъни рацион-диетик йўл билан. Мазкур йўл аниқ далиллар, амалий тажрибани инкор этади ёки аҳамиятини сезиларли даражада пасайтиради. Бэконнинг фикрича рационалистлар ҳақиқий ҳаётдан узилиб қолганлар догматиклардир ва «фикрлар тўрини ўз идрокларидан тўқишмоқда». · « Чумоли йўли» - билимга эга бўлишнинг бундай усулида фақатгина тажрибага эътибор қаратилади, яъни догматик эмпиризм (рационализмдан ажратилган қарама-қаршиликларга тўла). Бу усул ҳам мукаммал эмас. «Соф эмпириклар» амалий тажрибага, тартибсиз далилларни йиғишга эътиборни қаратадилар. Шундай қилиб, улар билимнинг ташқи тасвирига эга бўладилар, муаммоларни «ташқаридан», «унинг қирраларини» кўришади, аммо тадқиқ қилинаётган нарса ва ҳодисаларнинг ички моҳиятини тушуна олмайдилар, муаммони ичидан кўра олмайдилар. · « Асалари йўли» - Бэконнинг фикрича билишнинг энг мукаммал йўли. Файласуф-тадқиқотчи уни қўллаб, «ўргимчак йўли» ва «чумоли йўли»нинг барча афзалликларини олади ва айни вақтда унинг камчиликларидан ҳалос бўлади. «Асалари йўли»га мувофиқ, барча далилларни йиғиш, уларни умумлаштириш (муаммога ташқи томондан назар солиш) ва тафаккур имкониятларидан фойдаланиб муаммонинг ичига кириб бориш, унинг моҳиятини англаш. Шундай қилиб, Бэконга мувофиқ, энг яхши йўл эмпиризм бўлиб, индукцияга асосланади (далилларни йиғиш ва умумлаштириш, тажриба орттириш) ҳамда нарса ва ҳодисаларнинг ички моҳиятини тафаккур орқали англаб етишнинг рационалистик усулларидан фойдаланади.

45( Идоллар (унсур) - инсонга (инсониятга) ҳақиқий билимга эришишга тўсқинлик қиладилар Инсоннинг туғма янглишиши, унинг мазмуни билишнинг табиатини инсоннинг шахсий табиати билан аралаштирилиб юборилишидадир. · Уруғ унсури – инсон (аждодлари) маданияти орқали билишнинг кечиши, яъни инсон билишни умуминсоний маданият доирасида олиб боради ва бу якуний натижага ўз салбий таъсирини кўрсатади, билимнинг ҳақиқийлигини пасайтиради. · Ғор руҳлари – муайян инсон (билувчи субъект) шахсиятининг билиш жараёнига таъсир этиши. Натижада инсон шахсияти (унинг қарашлари, янглишишлари – «ғор») билишнинг якуний натижасида акс этади. Орттирилган янглишишлар · Майдон унсури – нутқ, тушуниш аппаратини: сўзлар, иборалар, тушунчаларни ноаниқ қўллаш. · Театр унсури – мавжуд фалсафанинг билиш жараёнига таъсири. Кўпинча билиш жараёнида эски фалсафа янги услубни қўллашга тўсқинлик қилади, билишни ҳар доим ҳам тўғри йўналишга бошламайди (мисол учун, ўрта асрларда схоластиканинг билишга таъсири). Шунингдек, лаганбардорлар, иккиюзламачилар, сафсатабозлар фаолияти.

46Томас Гоббс (1588-1679) – Ф. Бэконнинг шогирди ва фалсафий анъаналари, қарашлари давомчиси Фалсафий қарашлари - қатъий равишда теология ва схоластикани рад қилган; - фалсафанинг мақсадини инсон фаолиятида амалий натижаларга эришиш, илмий-техник тараққиётга кўмаклашишда кўрган; - эмпиризм (тажрибавий билиш) ва рационализм (тафаккур ёрдамидаги билиш) ўртасидаги зиддиятда эмпиризм тарафдори бўлган; - Декарт фалсафасини танқид қилган; - ашаддий материалист бўлган; - асосий фалсафий муаммо деб жамият ва давлат масалаларини кўрган; - давлат назариясини ишлаб чиққан; - биринчи бўлиб, давлатнинг келиб чиқишида ижтимоий (ўзаро) шартнома асос бўлганлиги тўғрисидаги ғояни илгари сурган.

47ТОМАС ГОББС Гоббс материяга бирдан-бир субстанция сифатида ёндашган, барча ҳодисалар, нарсалар, жараёнларни бу субстанциянинг намоён бўлиш шакллари деб ҳисоблаган. Материя – абадий, жисмлар ва ҳодисалар – ўткинчи: улар вужудга келади ва йўқ бўлади. Фикрлашни материядан ажратиб бўлмайди, зеро материянинг ўзигина фикрлайди. Жисмсиз тана бўлмаганидек, жисмсиз субстанция ҳам бўлиши мумкин эмас. Айнан материя барча ўзгаришлар субъекти ҳисобланади. Барча моддий жисмлар кўламлилик ва шакл билан тавсифланади. Уларни ўлчаш мумкин, чунки улар узунлик, кенглик ва баландликка эга. Ф.Бэкондан фарқли ўлароқ, Гоббсда материя сифат кўрсаткичларига эга эмас: у материяни математик ва меха- ник сифатида миқдор жиҳатидан ўрганади. Унда материя дунёси ранг, ҳид, овоз каби хоссалардан маҳрум. Т.Гоббс талқинида материя гўё геометрик тус олади ва сифат жиҳатидан бир жинсли, рангсиз нарса тарзида, миқдорий катталикларнинг муайян тизими сифатида намоён бўлади. Ҳаракатни у фақат механик нуқтаи назардан тушу- нади. Макон ва замон муаммоларини ўрганишга нисбатан Гоббс материалистик нуқтаи назардан ёндашади.

48Гоббснинг фалсафий тадқиқотларининг предмети Гносеология (билиш ҳақидаги таълимот); Гоббс билиш услуби сифатида бир вақтнинг ўзида ҳам индукция ва ҳам дедукциядан фойдаланиш керак деб билган. Инсоннинг билиши асосан ҳиссий сезишдан келиб чиқади. Ҳиссий билиш – бу сезги аъзолари (кўз, қулоқ ва х.к.) ташқи оламдан сигналларни қабул қилиши ва уларнинг кейинги таҳлилидир. Бу сигналларни Т. Гоббс «белгилар» деб атаган. Белгиларнинг таснифланиши · товушлар – ҳайвонлар томонидан ўз ҳатти-ҳаракатлари ва ниятларини ифодалаш учун йўлланадиган овозлар (қушларнинг сайраши, йиртқичларнинг ўкириши, миёвлаши ва х.к.). · а ломатлар – инсон томонидан мулоқат учун ўйлаб топилган ҳар хил белгилар; · табиий белгилар – табиат «аломатлари» (момақалдироқ, чақмоқ, булутлар ва х.к.); · ихтиёрий коммуникатив белгилар – турли тилларнинг сўзлари; · « аломат» сифатидаги белгилар – кўпчиликка тушунарли бўлмаган, махсус «кодланган» нутқ (илмий тил, диний тил, жаргон ва х.к.); · белгилар белгиси – номлар номи – универсаллар (умумий тушунчалар).

49Гоббснинг ижтимоий-фалсафий қарашлари Жамият ва давлат муаммоси , Гоббснинг фикрича фалсафада асосийдир, чунки фалсафанинг мақсади инсонга унинг фаолиятида амалий натижаларга эришишга кўмаклашишдир, инсон эса жамиятда ва муайян давлатда яшаб, фаолият юритади. Жамият ва давлат назарияси 1651 йил Кромвель диктатураси даврида нашр этилган «Левиафан» («Маҳлуқ») фалсафий асарида келтирилган. · инсон табиати аввалбошдан ёвуздир; · инсон фаолиятини ҳаракатлантирувчи куч шахсий манфаат ва эгоистик хиссиётлар, эҳтиёжлар, аффектлардир; · кўрсатилган сифатлар ҳар бир инсоннинг барча нарсага бўлган ҳуқуқини англаб олишга олиб келади; · ҳар бир инсоннинг барча нарсага бўлган ҳуқуқи ва бошқаларнинг манфаатларини эътиборга олмаслик «ҳамманинг устидан барча ҳам ҳуқуққа эга эмас» фикрига олиб келади, унда ғолиб бўлиш мумкин эмас ва у инсонларнинг биргаликдаги ҳаётини мумкин бўлмаган ҳолатга ва иқтисодий тараққиётга эришиб бўлмаслигига олиб келади; · инсонлар биргаликда яшаб қолишлари учун умумий шартнома тузишади (ўзаро шартномада ўз хоҳишларини ва ҳамманинг барча нарсага бўлган ҳуқуқини чеклашади); · «ҳамманинг ҳаммага қарши уруши»ни олдини олиш, ашаддий эгоизмни бостириш, жамият ва давлат ҳаётини тартибга солиш мақсадида, умумий институт (механизм) вужудга келади; · ўзининг ўта мураккаб функцияларини самарали амалга ошириш учун давлат қудратли бўлиши лозим; · давлат – мустаҳкам, кўпқиррали, қудратли маҳлуқ «Левиафан» бўлиб, ўзининг йўлида барча нарсани еб, йўқ қилиб боради, унга қаршилик қилиб бўлмайди, аммо бу жамиятда соғлом муҳитни яратиш, тартиб ва адолатни ўрнатиш муҳимдир.

50ЖОН ЛОКК «Бирламчи» ва «иккиламчи» сифатларни ажратиш ҳозирги замон билими нуқтаи назаридан содда ва ноилмий ҳисоб- ланади. Аммо у субъектив идеализм намояндалари томо- нидан ўзлаштирилган ва ўзининг тадрижий якунига етка- зилган: «бирламчи сифатлар», «иккиламчи сифатлар» билан бир қаторда, субъектга боғлиқ бўлмаган, объектив мазмунга эга эмас, деб эълон қилинган. У ғоялар ва тушунчаларнинг манбаи ташқи дунё, моддий нарсалардир, деган тезисни исботлашга ҳаракат қилган. Унинг фикрича, моддий жисмларга соф миқдор хусусият- ларигина хос. Материя сифат жиҳатидан ранг-баранг эмас: моддий жисмлар бир-бири- дан катталиги, шакл-шамойили, ҳаракати ва осойишталиги билангина ажралиб туради. Булар – «бирламчи сифатлар». « Иккиламчи сифатлар» - бу ҳид, овоз, ранг, таъм . Улар нарсалар билан узвий бўлиб туюлади, лекин амалда бундай эмас: нарсаларда бундай сифатлар йўқ. Улар, Локк фикрига кўра, субъектда «бирламчи сифатлар» таъсирида вужудга келади.

51 Джон Локк (1632-1704) Бэкон ва Гоббснинг кўплаб фалсафий ғояларини ривожлантирди, бир нечта ўз назарияларини илгари сурди, инглиз фалсафасида эмпирик ва материалистик анъанани давом эттирди Джон .Локк фалсафасининг асосий қоидалари - Дунё моддийдир; - Билиш асосида фақат тажриба ётади ва инсон онгида бунгача ҳисларда бўлмаган ҳеч нарса йўқ; - Онг – бутун умр давомида тажриба билан тўлдириладиган бўш хона (empty cabinet), бунда Локкнинг онг тажриба ёзиладиган “тоза тахта” tabula rasa ҳақидаги бутун дунёга машҳур иборасини келтириш ўринли; - Тажриба манбаси сифатида ташқи дунё кўрилади; - Фалсафанинг мақсади – инсонга ўз фаолияти давомида муваффақиятга эришишига ёрдам бериш; - Инсоннинг идеали – ўз таълим даражасини ошириб борадиган ва ўз касбида яхши натижаларга эришадиган хотиржам, қонунга итоатли, тартибли инсон; - Давлат идеали – ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи (шу жумладан, суд) ва федератив (ташқи сиёсат) бўлиниши асосида қурилган давлат; Локк ушбу ғояни илгари сурган биринчи шахс ва бунда унинг хизматлари катта.

52Рационализм асосчиси, француз файласуфи ва математиги Рене Декарт (1596-1550). У дунёда жуда машҳур бўлган : «Мен фикрлаяпман, демак, мен яшаяпман» таълимоти муаллифи Декарт фалсафаси аҳамияти Онгнинг борлиққа нисбатан бирламчи эканини асослаб берган Субстанциялар ва модуслар ҳақидаги фан ғоясини илгари сурган Дуализм назариясининг муаллифи, шу билан фалсафадаги материалистик ва идеалистик оқимларни яраштиришга ҳаракат қилган Билишнинг «туғма фикрлар» илмий услубини илгари сурган Онгнинг борлиққа ва билимга нисбатан бирламчи эканлигини исботлаш Демак, фикрлаш ҳам ҳаётга, ҳам онгга хос. Яшаётган одамгина фикр юритадиГумонсираш (шубҳа) ҳақиқатдан бор, бу фақат аниқ ва исбот талаб этмайди.

53Декартнинг субстанция ҳақидаги таълимоти Субстанция – бу яшаши учун ўзидан бошқа ҳеч нарсага муҳтож бўлмайдиган ҳамма нарса Бу субстанцияларни барчасига жавоб берувчи биргина субстанция бор у ҳам бўлса Худо, у доимий, уни ясаб бўлмайди, йўқ қилиб бўлмайди, кучли, ҳамма нарсани сабаби ҳам, боши ҳам ўзи. Яратувчи сифатида Худо дунёни яратди, у ҳам субстанциялардан иборат. Худо томонидан яратилган субстанциялар (ягона нарсалар, ғоялар) субстанциянинг ҳамма сифатларни ўзида жамлайди- бор бўлиш учун ўзидан бошқа нарсага муҳтож эмас. Шу билан бирга субстанцияларнинг яралиши фақат бир-бирига нисбатан етарли. Энг олий субстанция Худо учун – улар ясалган, иккиламчи ва унга боғлиқ Моддий субстанциялар Руҳий субстанциялар, ғоялар Инсон - бу яратилган субстанция

54Ренэ Декарт • Декарт бир-бирига боғлиқ бўлмаган икки биринчи асос: номоддий ёки «фикрловчи» субстанция ва моддий ёки «кўламли субстанция» мавжудлигини тахмин қилади. Бу икки субстанция параллель мавжуддир. Уларни ўрганиш билан метафизика ва физика шуғулланади. Метафизика аввало маънавий субстанцияни, у билан боғлиқ бўлган билиш ва борлиқ тамойилларини ўрганади. Физика табиат фалсафасини тадқиқ этади. У дунёнинг вужудга келиши, Ерда ҳаётнинг ривожланиши (табиат қонунларига мувофиқ) ҳақидаги таълимотни ўз ичига олади, ҳайвонлар ва инсон танасининг тузилишини механика қонунларига бўйсинувчи мураккаб машиналар сифатида ўрганади (Р.Декарт асарларидан бири «Ҳайвон – машина» деб аталади).

55 Декарт дуализми Инсон ўзида икки субстанцияни мужассамлайди, демак, у икки турлидир Фалсафанинг асосий масаласи: нима бирламчи – онгми, материями деган баҳсни дуализм нуқтаи назаридан бемаъни деган хулосага келади. Материя ва онг фақат инсонда бирлашади, модомики, инсон икки томонни (моддий ва руҳий субстанцияси) ўзида жамлар экан, на материя, на онг бирламчи бўла олмайди – улар доим мавжуддир ва ягона борлиқнинг турли икки кўринишидир. Билиш муаммоларини ўрганишнинг илмий методи Билиш жараёнида фақат мутлақо тўғри билимларга таяниш лозим ва ақл ёрдамида тўла ишончли, мантиқий усуллардан фойдаланиб, янги ҳамда тўғри билимлар олиш керак. Фақат дедукциядан метод сифатида фойдаланилганидагина билишнинг барча соҳаларида ақл ишончли билимлрга эришиши мумкин. “ Билишни ҳунармандчиликдан саноат ишлаб чиқаришига айлантириш керак”. Рационал – дедуктив методнинг тадқиқ усуллари Тадқиқот пайтида асосий қоидалар сифатида ҳақиқий, мутлоқ, ишончли, ақл ва мантиқ билан исботланган, ҳеч қандай шубҳа қолдирмайдиган билимларни қўллаш лозим. Мураккаб муаммони алоҳида, осонроқ масалаларга ажратиш лозим Маълум ва исботланган масалалардан изчиллик билан номаълум ва исботланмаган муаммоларга ўтиш керак.

56Декарт билиш фалсафасида “Душман ғоялар” Кўплаб билимларга дедукция ёрдамида эришилади, лекин шундай билим турлари борки, улар ҳеч қандай исботни талаб қилмайди. Бундай ҳақиқатлар (аксиомалар) бошдан очиқ- ойдин ва ишончлидир. Шу каби аксиомаларни Декарт “душман ғоялар” деб атайди, улар доимо Худо онгида ҳамда инсон онгида мавжуд ва авлоддан авлодга ўтади. Душман ғояларнинг кўришлари Худо Сон Тана Руҳ Ирода Структура Билишнинг мақсади • Инсоннинг олам ҳақидаги билимларини кенгайтириш ва чуқурлаштириш; • Ушбу билимларни табиатдан имкон қадар кўпроқ инсон учун фойда олишга тадбиқ этиш; • Янги техник воситаларни кашф қилиш; • Инсоннинг табиат устидан ҳукмронлиги

57 Бенедикт (Барух) Спиноза У моддий субстанция атрибутлари ҳам материя каби абадийдир: улар ҳеч қачон вужудга келмайди ва йўқ бўлмайди деб ҳисоблаган. Файласуф субстанциянинг конкрет ҳолатлари – модуслар га кўп эътибор беради. У модусларни икки гуруҳга ажратади: абадий, чексиз модуслар ва муваққат, чекли модуслар. Чексиз модуслар субстанция атрибутлари – фикрлаш ва кўламлилик билан, чекли модуслар эса – қолган барча нарсалар ва ҳодисалар билан белгиланади. Спиноза ҳаракат ҳеч қандай илоҳий туртки маҳсули эмас- лигини исботлашга ҳаракат қилади. Унинг фикрича, табиат «ўз-ўзининг сабаби» бўлиб, ҳаракат унинг моҳияти ва ман- баи ҳисобланади. Аммо ҳаракат Спинозада атрибут эмас, балки модусдир. Бунда ҳаракат муайян нарсаларда куза- тилади, субстанция эса ҳаракатланиш ва ўзгариш қоби- лиятидан маҳрум ва вақтга мутлақо боғлиқ эмас.

58Б.Спинозанинг фалсафий тадқиқотлари Билиш назарияси (билишнинг уч босқичи) Бевосита инсоннинг ақлидан келиб чиқадиган ва ҳеч қандай сабабларга боғлиқ бўлмаган “соф ҳолдаги билиш” - билишнинг олий туридир Ақлнинг фаолияти (мулоҳаза, мантиқий операциялар) натижасида қўлга критилган билиш – иккинчи, нисбатан камроқ даражадаги билишдир. Атрофни қуршаб турган дунёни ҳиссий билиш мумкин эмас. Спиноза фикрича, бу йўл билан қўлга киритиган билишни исботлаб бўлмайди, у ишончли эмас ва юзаки; у ҳақиқий билимга йўл очади. Детерминизм муаммоси (табиатдаги барча нарсаларнинг ўзаро боғлиқлиги) Эркинлик вва зарурат алоқадорлиги муаммоси Субстанция эркинлиги ва зарурати яхлит бир бутунни ташқил қилади Худога (Табиатга) тўла эркинлик берилган, бироқ у қатъий зарурат асосида фаолият кўрсатади Модуслар умуман мустақил эмаслар ва заруратга тўлиқ бўйсунадилар Инсон руҳан эркин бўлиш мақсадида кўпинча зарурат оқимида сузади, ушбу оқимга қарши бора олмайди ва зарурат талабига кўнишга мажбур (Спиноза фикрича, “руҳий автомат”дир) Эркинлик йўли бу – ташқи зарурат ички заруратга айланган шарт-шароитни топа билишдир Эркинлик – бу англанган заруратдир.

59Кўпроқ даражада эркинлика эришиш учун инсонга нималар зарур? Заруратни бутун борлиқнинг ташқи сабабчиси бўлган субстанция (Табиат - Худо) кўринишида имкон даражада кўпроқ билиш Аффектлардан (ғам, қувонч, кўнгил майллари ва ҳоказо) халос бўлиш, зеро улар ҳам эркинликни бўғади ва инсонни зарурат асосида ҳаракат қилишга ундайди

60Готфрид Вильгельм Лейбниц Немис математик олими, юрист, файласуф – янги давр фалсафасининг кўзга кўринган сўнгги намоёндаларидан бири. Рационализм йўналиши тарафдори (1646-1716)

61 Субстанция муаммоси Декарт ва Спинозанинг субстанция ҳақидаги назарияларини қайта кўриб чиқиш Декарт ва Спинозанинг субстанция ҳақида назарияларини ўрганиб чиқиб, улар мукаммал эмас, деган хулосага келади Биринчидан, у Декартнинг барча субстанцияларни (мавжуд бўлиши учун ўзидан бошқа ҳеч нарсага муҳтож бўлмаган воқелик ) бўлиш тўғрисидаги дуалистик қарашни тан олмайди. Иккинчидан, Лейбницнинг фикрича, субстанцияларни биттага бирлаштириб (Худо- Табиат), Декартнинг дуализмидан халос бўла олмаган, чунки барча модусларни (ягона нарсалар- субстанцияларнинг кўриниши) иккита – ҳажмга эга ва фикрловчи синфга бўлган. Яъни Декартдаги субстанциянинг икки турли бўлиши Спинозанинг ягона субстанциядаги муқобил кўринишли модусларига тўғри келади.

62Монадалар ҳақидаги назария (субстанциянинг кўптурлиги тўғрисида) Асосий қоидалар:  Бутун дунё жуда кўп суьстанциялардан иборат бўлиб, дуалистик (Декарт ва Спиноза каби) эмас, балки, аксинча ягона табиатга эга.  Бу субстанциялар “монада” деб аталади (юнон. “ягона”)  Монада оддий, бўлинмайди, ҳажмга эга эмас, моддий жисм ҳам эмас.  Монада тўртта сифатга эга:интилиш, қизиқиш, қабул қилиш, тасаввур этиш.  Монада ўз моҳиятига кўра – ҳаракатда, ягона ва ўз ҳолатини тинимсиз ўзгартириб туради.  Узлуксиз мавжудлигидан монада ўзини англаб етади  Монадалар ёлғиздир ва бир-биридан мустақилдир. Монадаларнинг даражалари (монаданинг даражаси қанчалик юқори бўлса, шунча онги ва эркинлиги юқоридир)  “ яланғоч монадалар” – чексиз табиат асосида ётадилар (тошлар, тупроқ, фойдали қазилмалар);  “ Ҳайвонлар монадаси” – ҳис қилиш ва ривожланмаган ўз-ўзини англаш қобилиятига эга;  “ Инсон” (руҳ) монадаси – тафаккур, хотира, наёб ақлий фикрлаш қобилиятига эга;  “ Олий монада” - Худо

63 Эмпиризм ва рационализмни мувофиқлаштиришга уриниш Барча билимларни икки турга бўлди – “ тафаккур ҳақиқати” ва “далил ҳақиқати” “ Тафаккур ҳақиқати” онгнинг ўзидан келиб чиқади, мантиқий исботланишга ва умумий лозим бўлган характерга эга “ Далил ҳақиқати” – эмпирик (тажриба) йўли билан олинган билимлар (масалан, магнит тортишуви, сувнинг қайнаш ҳарорати) одатда мазкур билимлар далилнинг ўзини қайд этади, унинг сабабларини тушунтриб бермайди ва таҳмний хусусиятга эга. Тажрибавий билимлар (эмпирик, “далил ҳақиқати”) ҳақиқий (“тафаккур ҳақиқати”) бўлмай, таҳминий бўлсада, уни билим сифатида рад этиб бўлмайди. Шундай қилиб, билиш нафақат бир турдаги билимларни эгаллаш рационал ёки тажрибавий йўл билан эмас, балки уларнинг иккала тури билан эгалланади. Хусусан, рационал (тафаккурга асосланиб олинган) ҳақиқий хусусиятга эга, эмпирик эса таҳминий халос.

64Субъектив идеализм фалсафаси Асосий ғоялар Машҳур вакиллари - Фикр ягона воқеликдир; - Фикр фақатгина инсон онгида мавжуд Бўлади, яъни инсон онги ундан ташқарида ҳеч нарса мавжуд бўла Олмайдиган мавжуд воқеликдир. - Джорж Беркли; - Давид Юм; - Иоганн Фихте

65Гуго Гроций (1583-1645) – файласуф, ҳуқуқшунос, жамоат Арбоби, Нидерландия ижтимоий-сиёсий ва ҳуқуқий фалсафасининг ёрқин намоёндаси Фалсафий тадқиқотларининг асосий йўналишлари Гносеология (билиш); Уруш ва тинчлик муаммолари; Давлат ва ҳуқуқ; Халқаро муносабатлар. Табиий ҳуқуқ назарияси: - Ҳуқуқ Худо томонидан берилмаган; - Ҳуқуқ аввал бошдан инсонга жойланган; - Барча мавжуд ҳуқуқларни икки катта бўлакка бўлиш мумкин – табиий ҳуқуқ ва ёзилган (позитив) ҳуқуқлар; - Табиий ҳуқуқ – бу инсон табиатига жойланган ҳуқуқ (яшашга ҳуқуқ, шаънга ҳуқуқ, озодликка ҳуқуқ ва ҳоказо) . У қонунларда ёзилган ёки ёзилмаганлигидан қатъий назар сўзсиз риоя этилиши шарт; - Ёзилган (позитив) ҳуқуқлар – инсон томонидан ишлаб чиқиладиган ва расмий манбалар – қонунларда ёзиб қўйиладиган ахлоқ нормалари; - Расмий (ёзилган, позитив) ҳуқуқ табиий ҳуқуққу асосланиши ва унга зид келмаслиги керак .

66Джорж Беркли (1685-1753) – Янги давр инглиз файласуфи, субъектив идеалист - Материя тушунчаси ёлғон тушунча; - Алоҳида нарсалар, алоҳида туйғулар мавжуд, аммо материя мавжуд эмас; - Материализм – фалсафадаги берк йўналиш, материалистлар алоҳида нарсаларнинг фикрга нисбатан бирламчилигини исботлашга қодир (улар буни материя деб атайдилар); - аксинча, фикр бирламчилиги осонгина исбот қилинади – бирон нарса ясалишидан олдин, унинг идеали, инмон ақлида ҳамда Худо - яратувчи онгида мавжуд бўлади; - Ягона очиқ-ойдин нарса – инсон онгидир; - инсон ва унинг онги ўлимидан сўнг ҳамма нарса йўқолади; - Ғоялар – бу мустақил субстрат, бошқа нарсанинг акси эмас, атроф олам ғоялар атрофига қурилади; - Ғоянинг бирламчилигига энг юқори исбот Худонинг мавжудлигидир; - Худо ҳар доим мавжуд бўлади ва адабийдир, атроф-олам эса, беқарор, ўзгарувчан ва моҳиятан Худога боғлиқ (бўйсунувчи)дир.

67Дэвид Юм (1711-1776) – инглиз файласуфи, субъектив идеалист Асосий фикрлари: -Борлиқ ва руҳ алоқаси муаммосини ечиб бўлмайди; -Инсон онги фикр (ғоя)ларига боғлиқ; -Инсоннинг ўзи жамганган ғоядир (бутун инчон умри давомида унинг идеал қуввати – тажриба, билим, ҳис-туйғуларнинг ривожланиш жараёнидир); - Ўзининг идеал моҳиятисиз (масалан тарбия, тажриба, қадриятлар тизими) Инсон умуман дунёни тўлиқ қабул қила олмас эди; -Инсон икки идеал асос (ибтидо) дан иборат: “ Ташқи тажриба таассуротлари” – орттирилган билим ва тажриба; “ Ички тажриба таассуротлари” – жазава (аффект), эҳтирос кабилар инсон ҳаёти ва тарихида катта роль ўйнайди.

68Иоганн Готлиб Фихте (1762-1814) – немис классик фалсафаси вакили. Субъектив идеалист. Асосий қарашлари: “ Мен - концепция” сини Кант фалсафасига Қарши қарашлари туфайли илгари суради. Фихте бош қарама-қаршиликни кантча билувчи субъект (инсон) ва билинмас оламнинг (“нарса ўзида”) бўлинишида кўради. Ушбу бўлиниш, Фихте фикрича ақлнинг, антиномияларнинг билиш имкониятлари чекланганлиги тўғрисидаги идеал каби, фалсафани унинг асосий вазифаси – борлиқ ва фикрни бирлаштиришдан умид қилади. Эркинлик муаммоси - Эркинлик – умумий заруратга ихтиёрий бўйсунишдир. Бутун инсоният тарихи – эркинлик тарқалиши жараёни, унинг ғалабаси томон йўлдир. Умумий эркинликнинг асоси – барчанинг хусусий мулк билан таъминланганлидидадир.

69Фихтенинг “Мен концепцияси”нинг асосий қоидалари “ Нарсалар ўз-ўзида” – ақл билан англаб бўлмас ташқи воқелик ғоясини рад этади Ягона воқелик бутун оламни ўз ичига оладиган (яъни, борлиқ ва фикрни фикр ичига жойлаштириш орқали бирлаштириш) ички субъектив, инсоний “Мен”ни эълон қилади Атроф олам ҳаёти фақат субъектив “Мен” ичида рўй беради “ Мен”нинг ўзи – инсоннинг оддий онги эмас, ҳаракат, яратувчи куч, олам, макони. Энг юқори субстанция Декарт ва Спиноза фапсафасидаги каби Худодир. Фикрдан, “Мен”дан ташқарида, мустақил воқелик йўқ Амалий - “Мен”дан “мен эмас”га; “Мен” “Мен эмас”ни яратади, аниқлайди. Назарий - “Мен эмас”дан “Мен”га – иккинчи, анча кам учрайдиган алоқа тури; Тажриба, ахборотнинг “Мен эмас” – атроф-оламдан “Мен” (аниқ онг)га етказилиши “ Мен” ва “Мен эмас”нинг ўзаро икки алоқаси

70XVII-АСР ЕВРОПА ФАЛСАФАCИНИНГ МАЪРИФИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ XVIII аср фалсафасида табиат ҳодисаларини тушунтиришга нисбатан қарашларда материализм сезиларли даражада ривож- ланади. Француз материа- лизми оламшумул тарихий аҳамият касб этади: у ўрта асрлар схоластикасига қар- ши чиқибгина қолмасдан, балки ўз дунёқараши ва дунёвий манфаатларини ҳам асослашга ҳаракат қилади. Албатта, XVIII аср фал- сафаси бир жинсли эмас: унда материалистик дунё- қараш мўлжаллари ҳам, идеалистик дунёқараш мўлжаллари ҳам, ате- истик ва деистик қараш- лар ҳам мавжуд. Акса- рият ҳолларда идеализм ва материализм, дин ва фан ёнма-ён туради.

71XVIII аср француз маърифатчиларининг асосий қарашлари Маърифатпарварлик фалсафаси Фаранцияда XVIII асрда Буюк француз инқилоби арафасида ва инқилоб даврида тарқалган. Атеизм - фалсафадаги ҳар қандай кўринишдаги Худонинг мавжудлигини, шунингдек, динни бутунлай инкор этувчи йўналиш Моддиюнчилик (материализм) – фалсафадаги борлиқнинг яратилишида мустақил идеал (руҳий) ибтидони тан олмайдиган ва олам, унинг ҳодисалари, инсонни табиий фанлар нуқтаи назаридан тушунтирувчи йўналишТаниқли вакиллари Мелье, Ламетри, Дидро, Гольбах

72Атеистик – моддиюнча йўналишдаги француз файласуфлари фаолиятининг фалсафа ва умуман жамият учун аҳамияти  Икки фалсафий йўналиш – моддиюнчилик ва идеализмни аниқ ажратиб бердилар (“Демокрит йўналиши” ва “Платон йўналиши”);  Фалсафани кўплаб бидъатлардан халос этдилар;  Материя – субстанциясига аниқрок таъриф бердилар;  Билиш материянинг ўзини-ўзи инъикос этиш хоссаси эканлиги (ҳозирги пайтда кенг тарқалган) ғоясини илгари сурдилар;  Тажрибагача бўлган, сезгилардан юқори (соф) билимни танқид қилдилар;  Моддиюнча сенсуализм назариясига (билиш замирида ҳиссий сезгилар ётади) асос солдилар ва тарқатдилар;  Барча алоҳида олинган нарсалар микрозарраларнинг турли комбинациялари эканлиги тўғрисидаги ғояни илгари сурдилар;  Ҳаракат – ғайритабиий нарса эмас, материянинг хоссаси эканлигига эътибор қаратдилар;  Ижтимоий адолат ғоясига асос солдилар;  Буюк француз инқилобини ғоявий жиҳатдан тайёрладилар.

73Жан Мелье (1664-1729) касб бўйича руҳоний, кейинчалик ҳаёти давомида Худо ва динни тамомила рад этишгача бориб етади (атеизм), файласуф. Ижтимоий-сиёсий қарашлари учун Мельени кўпинча социалист-утопистлар сарасига киритадилар Фалсафасининг асосий жиҳатлари • Ғайритабиий ҳеч нарса (жумладан Худо ҳам) мавжуд эмас; • Материядан ажралган ғоялар мавжудлигига, руҳнинг ўлмаслигига ишонмайди; • Бутун дунё алоҳида субстанция – материядан иборат; • Материя барча нарсалар, барча мавжудотларнинг илу сабабчиси, у адабий, уни яратиб бўлмайди, аниқ мавжуд. Ўзининг хоссаси – ҳаракати туфайли доимий ўзгаришда ва ривожланишда; • Материя кичик зарралардан иборат, унинг комбинациясидан туфайли нарсалар ҳосил бўлади; • Билиш – материянинг ўзидаги материянинг инъикосидир; • Кўплаб билимларнинг манбаи сезгидир; • Ижтимоий антогонизмларнинг сабабини жисмоний меҳнатдан қутулмоқчи бўлган баъзи шахсларнинг “ёвуз истаклари” туфайли вужудга келган хусусий мулкда кўрган; • Мутлоқ ҳокимиятни ағдариш, мавжуд ҳокимиятни ва хусусий мулкни йўқ қилиш тарафдори бўлган; • Келгуси жамиятнинг аъзоларини тенг ҳуқуқли, бирга яшаб, бирга ишлаб чиқариладиган, олган фойдаларини тенг тақсимлаб, ҳаёт завқини сурадиган • Ўзаро дўст жамиятлар иттифоқи каби тасаввур қилган.

74Жюльен Ламетри фалсафасининг асосий қоидалари -идеализм ва илоҳиётни бутунлай рад этган; - Дунёни ягона субстанция – материянинг турли кўринишларининг мажмуидан иборат; - Материя яратилмайди, у абадий ва чексиздир; - Руҳ, онг, ҳисиётлар табиий келиб чиққан материянинг хоссаларидир; - Материя мукаммал экан, Худога абадий эҳтиёж йўқ; - Дунёни билиш мумкинлигига тўла ишонган, билишда энг асосий омил сезги аъзоларидир; - Утилитарист, яъни инсон ҳаётининг маъноси – шахсий бахтдир; - Хусусий мулк инсон эркинлигининг шахсий кафолати; - Идеал жамиятни “маърифатли абсолютизм” каби тасаввур қилган.

75 Дени Дидро (1713-1784) – Машҳур файласуфлардан бири. Дидро “Фанлар, санъатлар ва ҳунарлар энциклопедиясини”ни яратиш ғоясини илгари сурган. “Энциклопедия” диний бидъатлардан холи бўлиб, санъат ва ишлаб чиқариш соҳасидаги асосий фанларнинг асосларидан иборат эди. Уни яратишда Дидро билан бирга ўз даврининг буюк файласуфлари бўлган замондошлари Вольтер, Монтескье, Кондильяк, Гольбах ва бошқалар иштирок этдилар. “Энциклопедия”ни яратишга 20 йилдан ортиқ роқ вақт кетган. • Ғайритабиий ҳеч нарса (жумладан Худо ҳам) мавжуд эмас; • Материядан ажралган ғоялар мавжудлигига, руҳнинг ўлмаслигига ишонмайди; • Бутун дунё алоҳида субстанция – материядан иборат; • Материя барча нарсалар, барча мавжудотларнинг илу сабабчиси, у адабий, уни яратиб бўлмайди, аниқ мавжуд. Ўзининг хоссаси – ҳаракати туфайли доимий ўзгаришда ва ривожланишда; • Материя кичик зарралардан иборат, унинг комбинациясидан туфайли нарсалар ҳосил бўлади; • Билиш – материянинг ўзидаги материянинг инъикосидир; • Кўплаб билимларнинг манбаи сезгидир; • Ижтимоий антогонизмларнинг сабабини жисмоний меҳнатдан қутулмоқчи бўлган баъзи шахсларнинг “ёвуз истаклари” туфайли вужудга келган хусусий мулкда кўрган;Фалсафий қарашлари

76Этьенн Кондильяк (1715-1780) – асосий эътиборини билиш муаммоларига (гносеологияга) қаратган, жамият муаммоларига камроқ эътибор қаратган Фалсафий қарашларининг асосий мазмуни  Дунёни билиш мумкин;  Инсон ташқи дунёни унинг имкониятлари (ақл, сезги аъзолари) йўл қўйган даражада билиши мумкин;  Дунё – барча билимлар манбаидир;  Билиш асосида ҳиссий қабул қилиш ётади (ташқи дунёнинг инсон онгида сезги аъзолари ёрдамида акс этиши);  Ҳиссий қабул қилишсиз ақл ёрдамида мустақил билиш мумкин эмас

77XVII-XIX асрда немис фалсафаси XIX аср немис фалсафасининг асосий йўналишлари Немис классик фалсафаси (XIX аср биринчи ярми) Материализм (XIX аср ўрталари ва иккинчи ярми) Иррационализм (XIX аср иккинчи ярми ва охири) “ҳаёт фалсафаси” Аҳамияти Улар инсониятни асрлар давомида қийнаб келган масалани чуқур тадқиқ қилишга муваффақ бўлди, уларнинг хулосалари фалсафанинг кейинги ривожини аниқлаб берди. Немис фалсафаси ўзида ўша давр учун маълум бўлган фалсафа йўналишларини мужассамлаштиради. Дунёнинг олтин фондига кирувчи ўнлаб файласуфларнинг номини кагф этди (Кант, Фихте, Гегель, Шопенгауэр, Ницше ва бошқалар)

78Немис классик фалсафаси XVIII аср охири ва XIX асрнинг биринчи ярмида кенг ёйилди. Асосий намоёндалар Иммануил Кант (1724-1804) немис классик фалсафасининг асосчиси Асосий ғоялари · Қуёш тизимининг хосил бўлишини табиий сабабларга таяниб, Ньютон қонунлари асосида тушунтириб берди – борлиқ зарядланган моддий зарраларнинг ҳаракатланаётган туманлигидан келиб чиққан деб тушунтирди; · Билиш чекланган; · инсон имкониятларини ва атрофимиздаги воқеа ҳамда жисмларнинг ички моҳиятини англаб бўлмайди «нарсаларнинг ўзи»; · тоифалар тўғрисидаги таълимот яратди – фалсафада асосланадиган асосий ва умумий тушунчалар; · ахлоқий қонунни шакллантирди («тоифали императив»); · урушнинг иқтисодий самарасизлиги ва унинг ҳуқуқий таъқиқланишига асосланиб келгусидаги «ниҳоясиз дунё» ғоясини яратди.

79Георг Гегель (1770-1831) – фалсафасининг асосий ғоялари · борлиқ ва тафаккурни айнанлаштирди; · онгга боғлиқ бўлмаган ва барча борлиқ, моддий дунёнинг дастлабки асоси бўлиши мутлақ ғоя таълимотини яратди, шу билан, Ғарбнинг қатор давлатларида кенг тарқалган объектив идеализм концепциясини атрофлича асослаб берди; · Гегельнинг фалсафага қўшган асосий хиссаси диалектикани ишлаб чиққанлигидадир – умумий ривожланиш таълимоти, унинг асосий қонуниятлари ва тамойиллари Фридрих Шеллинг (1775-1854) – фалсафасининг асосий ғоялари · Объектив идеализм нуқтаи-назаридан табиатнинг моҳиятини чуқур асослаб берди; · Эркинлик ва ҳуқуқий тузум азалдан табиатда мавжуддир деган ғояни ишлаб чиқди.

80Немис классик фалсафаси XVIII аср охири ва XIX асрнинг биринчи ярмида кенг ёйилди. Иоганн Фихте (1762–1814) субъектив идеализм концепциясининг ишлаб чиқилишида катта хисса қўшди, унга мувофиқ инсон учун ягона ва асосий воқелик унинг ўзидир, унинг онги («Мен ўзим» концепцияси) ( юқоридаги слайдларда келтирилган ) Людвиг Фейербах (1804-1872) • идеализмни танқид қилади ва дунёнинг тартибли ва умумий тизимли тасвирини илгари сурди; • ўзининг фалсафасида Фейербах ашаддий атеист сифатида намоён бўлган, Худонинг йўқлигини, унинг инсон томонидан ўйлаб топилганини, амалга оширилмаган инсоний идеалларнинг Худо кўринишига ўтказилганини исботлашга ҳаракат қилган. Немис классик фалсафасининг аҳамияти · фалсафанинг эътиборини одатий муаммоларидан (борлиқ, тафаккур, билиш ва бошқалар) инсон моҳиятини тадқиқ этишга қаратган; · фалсафанинг мантиқий- назарий аппаратини сезиларли бойитди; · тарихга бутун жараён сифатида қаради.

81Иммануил Кант фалсафаси Кант фалсафасини даврийлаштириш Танқидий давргача бўлган ижоди (18 –асрнинг 70 йилларигача): Кантнинг танқидий давргача бўлган фалсафий тадқиқотларининг муҳим масалалари борлиқ, табиат, табиий фанлар муаммолари эди. Кантнинг ушбу муаммоларни ўрганишидаги ижодкорлиги шундаки, у тараққиёт муаммоларига биринчи бўлиб эътибор ажратган файласуф эди. Кантнинг танқидий даврдаги (18-асрнинг 70-йиллари боши ) фалсафий ишлари Асосида билиш муаммоси ётади. Танқидий даврда Кантни ақл, билиш, билиш механизми фаолияти, билиш чегаралари, мантиқ, этика, ижтимоий фалсафа масалалари қизиқтирган. Файласуф ижодининг танқидий даври деган ном олишига сабаб бўлган фундаментал фалсафий асарлари: “ Соф ақлни танқиди”, “ Амалий ақл танқиди”, “ Мулоҳаза юритиш қобилияти танқиди”

82Кантнинг ўз даври учун инқилобий фалсафий хулосалари:  Қуёш тизими бошда материянинг коинотда парчаланган зарраларидан ҳосил бўлган катта булутнинг айланиши натижасида вужудга келган,бу булутни ташкил қилувчи зарраларнинг ҳаракати ва ўзаро таъсири (тортишиши, бир-бирини итариши, тўқнашиши) туфайли рўй берган;  Табиатнинг замонда ўз тарихи (ибтидо ва интиҳоси) бор, абадий ва ўзгармас эмас;  Табиат доим ўзгаришда ва ривожланишда;  Ҳаракат ва сокинлик нисбийдир;  Ердаги барча тирик мавжудотлар, шу жумладан, инсон ҳам табиий биологик эволюциянинг натижасидир.

83Кантнинг “Соф ақлнинг танқиди” асари Асарнинг асосий ғояси – агностицизм – дунёни билиш мумкин эмаслиги. Кантгача бўлган кўпчилик файласуфлар билишнинг энг асосий қийинчилиги унинг объекти – ўзида минг йиллар давомида очилмаган сирларни сақловчи борлиқ, дунёда деб билганлар. Кант фикрича эса, билиш жараёнидаги қийинчиликларнинг сабаби объект – дунёда эмас, билиш имконияти (қобилияти) чекланган, яъни ақл ҳамма нарсага қодир эмас. Инсон ақли ўзининг жами билиш воситалари билан ўзининг доирасидан (имкониятларидан) ташқарига чиқар экан, шу заҳотиёқ, ҳал қилиб бўлмайдиган зиддиятларга дуч келади (антиномиялар). ақл ёрдамида бир вақтнинг ўзида антиномияларнинг ҳар икки бир- бирига зид қоидаларини мантиқан исботлаш мумкин – ақл эса, боши берк кўчага кириб қолади. Антиномияларнинг мавжудлиги, Кант фикрича, ақлнинг билиш имкониятлари чегаралари мавжудлигининг исботидир.

84Антиномиялар Маконнинг чекланганлиги Дунёнинг замонда ибтидоси бор ва макон жиҳатдан чегараланган Дунёнинг замонда ибтидоси йўқ ва чексиздир Оддий ва мураккаб Фақат оддий унсурлар ва оддий унсурларлардан ташкил топган нарсалар мавжуд Дунёда ҳеч қандай оддий нарса йўқ Эркинлик ва сабабият Табиат қонунлари бўйича фақат сабабият эмас, эркинлик ҳам мавжуддир Эркинлик мавжуд эмас. Дунёда барча нарса табиат қонунлари бўйича қатъий сабабият асосида кечади Худонинг мавжудлиги чекланганлиги Шубҳасиз зарур мавжудот, бутун Борлиқнинг сабабчиси Худо бор. Худо йўқ. Ҳеч қандай мутлақо зарур мавжудот – бутун борлиқнинг сабабчиси йўқ.

85Билимнинг билиш фаолияти натижаси сифатидаги тавсифи Апостериор билим Априор билим Инсон тажриба натижасида қўлга киритадиган билим. Бундай билим фақат таҳминий бўлади, бироқ ишончли бўлмайди, негаки ушбу турдаги билимдан олинган ҳар бир исботни амалиётда текшириш зарур ва ҳар доим ҳам бундай билим ҳақиқий бўлавермайди. Масалан, инсон ўз тажрибасида барча металлар эришини билади, бироқ назарий жиҳатдан эритиб бўлмайдиган металлар учраши мумкин, демак, тажрибавий (эмпирик, апостериор) билим панд бериши мумкин, тўлиқ ишончли эмас ва умумийликка даъво қила олмайди. Тажрибагача, яъни инсон онгида бошдан мавжуд ва ҳеч қандай тажриба билан исбот қилишни талаб қилмайдиган билим. Масалан “Инсон ҳаёти маконда кечади”, “Барча жисмлар оғилкка эга”. Ушбу қоидаларнинг ҳар бири тажриба билан текширилганда ҳам аниқ-равшан мутлоқ ҳақиқатдир. Масалан, ҳажмсиз жисм ҳеч қачон учрамайди. Фақат априор (тажрибагача) билимгина мутлоқ ҳақиқий ва ишончли бўлиб, умумийлик ва зарурийлик хусусиятларига эга. *********** “ Нарса ўзида ” – бу нарсанинг ҳеч қачон ақл билан билиб бўлмайдиган ички моҳияти

86Билиш жараёни чизғиси  Ташқи олам бошда инсон сезги аъзоларига таъсир кўрсатади;  Инсон сезги аъзолари ташқи дунёнинг тимсолларини ҳиссиётлар кўринишида қабул қилади;  Инсон онги сезги аъзолари орқали қабул қилган тарқоқ тимсол ва ҳиссиётларни тизимга ослади, натижада инсон онгида дунёнинг тўлиқ манзараси намоён бўлади;  Сезгилар ёрдамида онгда пайдо бўлган дунё манзараси фақат ақл ва сезгилар ёрдамида кўринадиган ташқи дунё тимсолидир холос, унинг реал борлиқ бўлган ҳеч қандай умумийлиги йўқ;  Тимсолини аниқ ақл ва ҳиссиёт билан қабул қилувчи ренал борлиқ – “нарса ўзида”, яъни ақл билан мутлақо англаш мумкин бўлмаган субстанциядир;  Инсон ақли дунёнинг жуда кўп предмет ва ҳодисалари – “нарса ўзида”нинг тимсолинигина билиши мумкин, бироқ уларнинг ички моҳиятини англай олмайди. Билиш жараёнида ақл – тақалувчи, ўтиб бўлмас чегарадир  Ортида ҳал қилиб бўлмайдиган зиддиятлар – антиномиялар пайдо бўлувчи ўз (ақл учун ички) чегаралри;  Ташқи чегаралар – нарса ўзиданинг ички моҳияти

87“ Амалий ақлнинг танқиди” асари (“Амалий ақл” атамаси орқали Кант ахлоқни тушунади) “ Амалий ақлнинг танқиди” асарининг асосий саволлари: Ахлоқ қандай бўлиши керак? Инсоннинг ахлоқий хулқи нима? Хулосалар  Соф ахлоқ – умум тан олинган эзгу ижтимоий онгни алоҳида индивид ўзиники сифатида қабул қилади;  Соф ахлоқ ва реал ҳаёт (ҳатти-ҳаракатлар, ҳохиш, инсон манфаатлари) ўртасида кескин қарама-қаршилик мавжуд;  Инсон ахлоқи ва хулқи ҳар қандай ташқи таъсирлардан ҳоли бўлиши керак ва фақат ахлоқий қонунларга бўйсуниши керак. Олий ва сўзсиз аҳамият касб этувчи ахлоқий қонунни Кант категориал императив деб номлайди. “ Шундай ҳаракат қилгинки, сенинг максимал ҳаракатининг умумий қонунчиликнинг тамоийллари бўлсин”. Категориал императивнинг замонавий изоҳи  Инсон шундай ҳаракат қилиши керакки, унинг ҳаракатлари барча учун ўрнак бўлсин;  Инсон бошқа инсонга восита эмас, балки мақсад сифатида муомала қилиши керак.

88“ Мулоҳаза юритиш қобилиятининг танқиди” асари Асосий ғоя – умумий мақбуллик ғояси  Эстетикада мақбуллик (инсонга ҳаёт ва маданиятнинг турли соҳаларида максимал муваффақиятли фойдаланиши мумкин бўлган қобилиятлар инъом этилган);  Табиатда мақбуллик (табиатда барча нарса жонли табиат, ўлик табиатни ташкил этишда, организмнинг тузилишида, кўпайиш ва ривожланишда);  Руҳнинг мақбуллиги (Аллоҳнинг мавжудлиги) Кантнинг ижтимоий-сиёсий қарашлари  Файласуф инсон табиатан жоҳил бўлади деб ҳисоблайди;  Инсонни қутқаришни ахлоқий тарбия ва ахлоқий қонунга қаттиқ амал қилишда кўради;  Демократия ва ҳуқуқий тартиб кенгайишининг тарафдори эди. Биринчидан, ҳар бир алоҳида жамиятда, иккинчидан, давлатлар ва халқлар ўртасидаги муносабатларда;  Урушни инсониятнинг қаттиқ янглишиши ва жинояти сифатида танқид қилади;  Келажакда муқаррар “Олий тинчлик” бошланади – ёки қонун билан таъқиқланади, ёки иқтисодий жиҳатлан манфаатсиз бўлади.

89Кант фалсафасининг тарихий аҳамияти  Қуёш тизимининг вужудга келишининг илмий асосланган сабабларини кўрсатган;  Инсон онгининг билиш қобилияти чегарасининг мавжудлиги тўғрисидаги ғояни илгари сурган (антиномиялар – қарама-қаршиликлар);  Тафаккур асосини ташкил этадиган умумий тушунчалардан иборат 12 категорияларни киритган;  Категориал императив қонунини фалсафага олиб кирган;  Ҳар бир алоҳида жамиятда бўлгани каби халқаро муносабатларда ҳам демократия ва ҳуқуқий тартиб ғоясини илгари сурган;  Урушни танқид қилган, урушнинг иқтисодий самарасизлигига ва уларнинг ҳуқуқий таркибига асосланган келажакдаги “ Абадий тинчлик” ни башорат қилган.

90Георг Вильгельм Гегель (1770-1831) – дастлаб, Гейделберг, сўнг Берлин университети профессори, ўз даврида Германия ва Европанинг энг машҳур файласуфларидан бири, немис мумтоз идеализмининг ёрқин намоёндаси Гегелнинг фалсафага ҳиссаси Объектив идеализм назарияси (унинг асосий тушунчаси мутлоқ ғоя – жаҳон руҳи ҳисобланади) диалектика умумфалсафий метод сифатида асосланади. Энг муҳим асарлари: “ Руҳ феноменологияси”, “ Мантиқ фани” Ижтимоий- сиёсий қарашлари  Давлат – Худонинг дунёда мавжудлигининг шаклидир (Худо тимсоли), ҳуқуқ – эркинлик тимсолининг мавжудлигидир;  Умумий манфаатлар ва алоҳида инсон, унинг манфаатлари умумий манфаатлар учун қурбон бўлиши мумкин;  Бойлик ва қашшоқлик табиий ва муқаррар. Бу Худо томонидан ато этиладиган реаллик ва унга кўникиш керак;  Жамиятдаги қарама-қаршиликлар ва можаролар ёвузлик эмас, балки эзгулик ва тараққиёт двигателидир;  Давлатлар ўртасидаги қарама-қаршилик ва можаролар, урушлар бутунжаҳон тарихий миқёсидаги тараққиёт двигатели;  “ Абадий тинчлик” чириш ва ахлоқий бузилишга олиб келади, мунтазам урушлар, аксинча, миллат равнақига сабаб бўлади.

91Гегель онтологияси (борлиқ ҳақида таълимот) асосий ғоя - борлиқ ва тафаккурни айнийлаштиришдир Мутлақ ғоя • ягона ҳақиқий воқелик мавжуд; • оламнинг дастлабки асосий сабаби унинг жисмлари ва ходисалари; • ўз ўзини англаш ва яратувчанлик қобилиятига эга бўлган дунёвий руҳ Мутлақ руҳнинг бегоналашув турлари - атрофдаги олам; - табиат; - инсон; - тафаккур ва инсон фаолиятидан бегоналаштирилгандан сўнг, тарихнинг қонуний кечиши яна ўзига қайтади: яъни қуйидаги жадвал бўйича Мутлақ руҳнинг айланма ҳаракати содир бўлади: Олам (мутлақ) руҳ – бегоналашиши – олам ва инсон – инсоннинг фикрлаши ва фаолияти натижасида руҳнинг ўз ўзини амалга ошириши – Мутлақ руҳнинг ўз ўзига қайтиши.

92Бегоналашув · ҳаводан материянинг яратилиши; · объект (олам) ва субъект (инсон) ўртасида мураккаб муносабат ўрнатилиши – инсон фаолияти натижасида Олам руҳи ўзини моддийлаштиради; · янглишиш, инсон томонидан дунёни нотўғри тушуниши. Гегель онтологиясида инсон · Мутлақ ғоянинг ташувчиси хисобланади. · ҳар бир инсоннинг онги – Олам руҳининг бир бўлагидир. · Айнан инсонда мавҳум ва шахссиз Олам руҳи ирода, шахсий характер касб этади. Олам руҳининг намоён бўлиши · сўзлар, нутқ, тил, ҳаракатларда ўзини намоён қилади; · қонуниятга кўра ва мақсадга интилган ҳолда ҳаракат қилади; · инсоннинг билиш фаолияти натижасида ўзини англайди; · кўринишлар яратади. Гегель онтологияси (борлиқ ҳақида таълимот) асосий ғоя - борлиқ ва тафаккурни айнийлаштиришдир

93Диалектика (Гегель томонидан биринчи марта аниқ шакллантирилган тушунча) Олам руҳи ва у яратган оламнинг мавжуд бўлиш ва ривожланишнинг асосий қонуни. Диалектиканинг мазмуни · Ҳамма – Олам руҳи, «якуний руҳ» -инсон, оламнинг жисм ва ходисалари, жараёнлар ўзида қарама-қарши асосларни мужассамлаштиради (масалан, кун ва тун, иссиқ ва совуқ, ёшлик ва кексалик, бойлик ва камбағаллик, оқ ва қора, уруш ва тинчлик ва бошқалар); · бу асослар (ягона борлиқ ва Олам руҳининг томонлари) бир-бирига нисбатан қарама-қаршидир, аммо ўз моҳиятига кўра ягонадир ва ҳамкордир; · қарама-қаршиликларнинг ягоналиги ва кураши – бутун оламнинг мавжуд бўлиши ва ривожланиш асоси (яъни, барча борлиқнинг мавжудлиги ва тараққиёти асосидир); · муайян тезис мавжуд (барча нарсанинг тараққиёти бошланадиган энг биринчи тезис сифатида, Гегель «борлиқ» тезисини ажратиб кўрсатади); · мазкур тезисга ҳар доим анти-тезис мавжуд – унинг акси (борлиқнинг антитезиси – «йўқлик»); · икки қарама қарши тезисларнинг муносабати натижасида синтез хосил бўлади – янги қоида, у ҳам ўз навбатида тезисга айланади, аммо ривожланишнинг анча юқори даражасида (борлиқ ва йўқлик синтезни хосил қилади – «ўрнатиш у янги тезис бўлади); · бу жараён яна ва яна содир бўлади ва ҳар сафар қарама-қарши тезисларнинг синтези натижасида янада юқори даражада тезис хосил бўлаверади.

94Руҳ фалсафаси Субъектив руҳ – алоҳида инсоннинг руҳи, онги (“ўзим учун руҳ”) Объектив руҳ – руҳнинг кейинги босқичи, “жамиятнинг умумий руҳи”. Янги руҳ объектлари ифодаси – ҳуқуқ, юқоридан берилган, фикр сифатида (эркинлик инсоннинг ўзига жойланган) мавжуд, инсонлар орасида муносабатлар тартиби. Ҳуқуқ – амалга оширилган эркинлик ғояси. Ҳуқуқ билан биргаликда объектив руҳнинг бошқа ифодаси – ахлоқ, фуқаролик жамияти, давлат ҳисобланади. Абсолют (мутлоқ) руҳ – руҳнинг энг юқори кўриниши, ҳар доим тўғри ҳақиқат Гегель бўйича фалсафа • Табиат фалсафаси (Гегель табиатни ташқи борлиқ фикрлари, яъни ғоянинг антитезиси сифатида тушунади); • Диалектика – умумий қонуниятлар ва тамойиллар ҳақиқати сифатида • Тарих фалсафаси; • Антропология; • Психология; • Мантиқ; • Давлат фалсафаси; • Фуқаролик жамияти фалсафаси; • Ҳуқуқ фалсафаси;

95Тарих Гегелга кўра, мутлоқ руҳнинг ўз-ўзини амалга ошириши жараёнидир. Мутлоқ руҳ ўз ичига эркинлик ғоясини олгани каби, бутун тарих инсон томонидан тобора кўпроқ эркинликка эга бўлиш жараёнидир. Шарқий давр (Қадимги Миср, Хитой ва ҳоказо) – жамиятда ўзини англаган, эркинликка эга бўлган ва ҳаётнинг барча неъматларидан фойдаланувчи фақат бир одам – фиръавн, Хитой императори ва бошқалар мавжуд, бошқалар эса, унинг қул ва хизматкорлари бўлган тарих даври. Антик-ўрта асрлар даври ижтимоий гуруҳлар (давлат раҳбари, аёнлар, ҳарбийлар, аристократлар, феодаллар) ўзини англай бошлаган, аммо асосий оломон бостирилган ва эркин эмас, “юқори”га боғлиқ ва унга хизмат қилган давр Герман даври – Гегелга замондош давр, ҳамма ўзини англаган эркин давр

96Гегель ёндошуви Гегель, одамнинг ўз-ўзини билиш, озодликни тушуниш тамойилига асос қилиб, тарихни одамнинг озодлиги йўлида мақсадга интилган, қонуний жараён деб қарайди ва уни уч босқичга бўлади. • Шарқий (Хитой, Миср ва б.) - ўзини озод деб билувчи одам битта-у ҳам бўлса-ҳукмдор, қолганларнинг бари-қул; • Антик (Грек, Рим, ўрта аср) - бир гуруҳ одамларгина ўзини тушунган ва озод деб ҳисоблаганлар - «юқоридагилар», бошқалар уларга хизмат қилганлар ва уларга тобе бўлганлар Герман даври – Гегелга замондош давр, ҳамма ўзини англаган эркин давр Тарихий жараёнга янгича ёндашув

97Фридрих Вильгельем Иозеф Шеллинг (1775-1854) – немис классик фалсафаси объектив идеализмининг кўзга кўринган вакили Шеллинг фалсафасининг асосий мақсади- «абсолют» яъни онг ва борлиқнинг бошланишини тушуниш ва тушунтириш Шеллинг фалсафасини даврлаштиришНатурфалсафа Амалий фалсафа Иррационализм (Шеллинг фақат ҳаётининг охирида иррационаллизмга ён босади)

98Шеллинг натурфалсафаси  Табиатни тушунтирувчи олдинги концепциялар (Фихтенинг “ Мен эмас”и, Спинозанинг субстанциялари) ҳақиқий эмас, чунки, биринчи ҳолатда (субъектив идеалистлар, Фихте) табиат инсон онгидан келтириб чиқарилади, бошқа барчасида эса, (Спинозанинг субстанция назарияси) табиатнинг чекланган изоҳи берилади (яъни, файласуфлар табиатни қандайдир чегараларга киритишга ҳаракат қиладилар);  Табиат “мутлоқ” – бошқа ҳаммасини ўз ичига қамрайдиган ҳамма нарсанинг илк сабаби ва бошидир;  Табиат - субъектив ва объективнинг ягоналиги, доимий ақл;  Табиат ва руҳ.

99Шеллингнинг ижтимоий- сиёсий қарашлари Шеллинг амалий фалсафаси (ижтимоий-сиёсий характердаги, тарихнинг ривожланиши ҳақидаги қарашлари) Шеллинг фикрича, умуман инсониятнинг бош муаммоси ва фалсафанинг бош предмети эркинлик масаласидир. Эркинликка интилиш инсон табиатига хос ва бутун тарихий жараённинг бош мақсадидир. Эркинлик ғояларининг узил-кесил амалга оширилиши билан одамлар иккинчи табиат ҳуқуқий тизимига асос солишади. Келажакда ҳуқуқий тизим давлатдан давлатга тарқалади ва инсоният бутунжаҳон ҳуқуқий тизими ва бутунжаҳон ҳуқуқий давлатлар федерациясига эришади. Шеллинг амалий фалсафасининг эркинлик муаммоси билан бир қаторда бошқа муҳим муаммоси – бегоналашиш муаммосидир. Бегоналашиш – илк мақсадларга қарама-қарши, инсон фаолиятининг эркинликнинг реал воқелик билан тўқнашуви натижаси (масалан, Буюк Француз инқилоби юқори идеалларнинг қарама-қарши реалликка – зўрлаш, баъзиларнинг янада бойиб кетиши ва бошқаларнинг ночорлашиши, эркинликни бузишга ўтиб кетиши).

100Людовиг Фейербах (1804-1872) фалсафаси немис классик фалсафасининг якунловчи даври ҳисобланади, унинг кўзга кўринган вакиллари Кант, Гегель, Шеллинг ва Фихте ва шу билан бирга, немис ва жаҳон фалсафасининг материалистик даврининг бошланиши ҳисобланади. Немис классик идеализмининг танқиди ва материализмни асослаш. Материализм: фалсафанинг йўналиши сифатида Фейербахдан анча илгари (Қадимги Юнонистон, Демокрит ва Эпикур; янги даврда Англия-Бэкон, Локк; Франция- маърифатпарвар-материалистлар), лекин юқорида зикр этилган материалистик фалсафа мактаблари, асосан, ўз вақтининг ички миллий ҳодисалари эди ва улар зиддиятлар ва узлуксиз эмаслиги билан теология таъсирида эдилар, материалистик ғоялар ва Худонинг борлиги ўртасида боғланиш-келишувга эришиш илинжида эдилар (шундай келишувлар шаклларидан бири деизм эди). Людовиг Фейербах фалсафаси узлуксиз материализмнинг биринчи ходисаси эди. Асосий қирралари Дин билан кескин узилиш (атеизм) ҳамда диннинг кўп асрлик асоратидан озод бўлиш; Худо ва динни одам табиатидан келиб чиққан ҳолда материалистик нуқтаи-назаридан тушунтириш; Ташқи дунё ва инсон муаммоларини фаннинг янги ривожланиши ва муваффақияти билан ҳисоблашган ҳолда материализмни тушунтириш Ижтимоий -сиёсий масалаларга =атти= =изи=иш Таш=и дунёни билиш мумкинлигига ишонч

$101А.Фейербахнинг атеистик-антропологик назариясининг асосий ҳолатлари Худо-мустақил реаллик сифатида мавжуд эмас Худо – инсон онгининг маҳсули Дин-чуқур ўйлаб топилган мифологик-фантастик ғоя ва унинг реал ҳаёт билан умумийлиги йўқ Диннинг тар=алиши-одамнинг билимсизлиги билан бо\ли=, унинг о\ир шароити шунга олиб келган Диннинг илдизи – одам ташқи дунё олдидаги ожизлиги ҳиссида, ундан қарамлиги ва ҳимоясизлигида Худо ҳақидаги, ҳаддан ташқари кучли онгли мавжудот – одамни юпатади, унинг қўрқувини камайтиради Худо – инсоннинг идеал образи, инсон томонидан яратилган, инсон ўзини қандай кўринишини истаганлигида намоён бўлган$

102Кант гносеологияси : инсон онгининг билишда чекланганлиги ва нарсанинг ички моҳияти ва атроф-муҳит ҳодисаларини тушунишда ҳис этмаслик Фейербах гносеологияси Ташқи дунёни билиш мумкин, онгнинг билиш имкониятлари чексиз. Лекин билишдаги чексизлик дарров келмайди, бирин-кетин ривожланади, инсон эволюцияси, тажрибаси орта бориб, фан-техника ривожланган сари билим шакллланади Бу ғоя моҳиятини (онгнинг билиш қобилиятини ортиши ва келажакда чексиз эканлигини) фойласуф: «Биз билмаганни келажакда авлодларимиз билади» деган сўзлари билан ифодалайди. Билишнинг асосини субъектив хиссий тизимлар ташкил этади; бу эса ақл билан тушуниладиган объектив реалликка асосланади Шундай қилиб, Фейербах гносеологияси эмпирик ва рационал қарашларининг боғланишига таянади.

$103Фейербахнинг ижтимоий-сиёсий қарашлари (унинг антропологик фалсафаси билан тушунтирилади) Инсон-ирода, ақлга эга бўлган антиқа биологик мавжудот, ҳиссиёт, хоҳиш каби хусусиятлари мавжуд; Одамнинг тўлалигича «Мени» фақатгина «Сен» билан муносабатда ойдинлашади – инсон фақат жамиятдагина яшаши мумкин. Инсонлар орасидаги муносабатлар асосида дин жамиятнинг негизи бўлиб қолиши керак Бу дин \айриоддий б ў лган мавжудот –Худога ишончга эмас, бош=а тамойилларга асосланиши лозим Анъанавий динни ташлаб юбориш керак (насронийлик, мусулмон ва ҳ.к.) ва уни одамларнинг бир- бирини яхши кўришига ҳамда инсон табиатига жавоб берувчи оила ичидаги муҳаббат динига алмаштириш зарур Инсон ҳаётининг мазмуни бахтга интилиш бўлиши лозим$ $104Гегель фалсафасининг Фейербах томонидан танқиди Ҳаёт ва фикрлаш ўхшашлиги ғоясини инкор этиш Абсолют фикр моддий дунёда бирламчилик ва мустақил субстанция борлигини инкор этиш Абсолют ғояни моддий дунёга айлантириш мумкин эмаслигини исботлаш-ташқи олам бор ва сезиларли, абсолют ғоя эса, ақлнинг таҳлили, Гегелнинг хаёли Фалсафа ва диннинг бирлигини инкор этиш Диалектикани инкор этиш Гегель фалсафасини Фейербах сунъий деб билади, янги фан янгиликларига тў\ри келмайдиган деб ҳисоблайди$

105Хулосалар:  Тарих ривожланиши тасодифий, тарихда бетартиблик ҳукмрон;  Ҳам тарихнинг тасодифий ҳодисалари, ҳам мақсадга йўналитирилган фаолият қатъий эҳтиёжга бўйсундирилган, бунга инсон қаршилик қила олмайди;  Назария (инсон фикрлари) ва тарих (реал воқелик) кўп ҳолларда бир- бирига зид ва улар ҳеч қандай умумийликка эга эмас;  Тарихда озодлик ва адолат учун кураш янада катта асорат ва адолатсизликка олиб келган.

O'xshashlar

Fаlsаfа fаnining prеdmеti, mаzmuni vа jаmiyatdаgi rоli

Fаlsаfа va uning jamiyat hayotidagi roli

Fаlsаfiy tafakkur tarixi. Sharq falsafasi

Оlаm vа оdаm -fаlsаfiy tаlqin. Bоrliq fаlsаfаsi

18-19 asrlar yangi davr falsafasi