O‘rta asrlar, Yangi va eng yangi davr falsafasi

Yuklangan vaqt:

18.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110.3447265625 KB

Ko'chirib olish

O’rta asrlar, Yangi va eng yangi davr falsafasi Reja: 1. Ilk o’rta asr Sharq falsafasi va uyg’onish davri . 2.Xristianlikning yuzaga kelishi va o’rta asrlar G’arb falsafiy ta’limotlari. 3. Yangi davr falsafasidagi asosiy muammolar. 4.Eng yangi davr falsafasining ustuvor yo’nalishlari

1 . Ilk o’rta asr Sharq falsafasi va uyg’onish davri . О’rta asrlarda G’arb va Sharqda falsafa rivojlanishining umumiy belgilari. Birinchidan, о’rta asrlar G’arb va Sharq falsafasi avvalo feodal jamiyat falsafasi bо’lib, u ilohiyot va dinning hukmronligi bilan tavsiflanadi. Feodal tuzum sharoitida feodal mulkdorlik bilan bir qatorda hunarmandlar va dehqonlarning shaxsiy mehnatiga asoslangan xususiy xо’jaligi mavjud bо’lgan. Feodal ishchini sotishi va sotib olishi mumkin bо’lgan, lekin ishchini о’ldirish huquqi unga berilmagan. Ishlab chiqarish munosabatlarining bunday rivojlanishi ularni ijtimoiy-psixologik va mafkuraviy jihatdan mustahkamlashni talab qilgan. Feodal madaniyatni mafkuraviy jihatdan ta’minlovchi integratsion asos din bо’lgan. Ikkinchidan, о’rta asrlarda din G’arbda ham, Sharqda ham feodal jamiyatning hukmron mafkurasi hisoblangan . Bu davrda cherkov eng yirik kuch bо’lgan. Shuningdek, u siyosiy jihatdan ham о’ta markazlashgan tashkilot sanalgan. Dindorlar amalda birdan-bir о’qimishli odamlar bо’lgan. Huquqshunoslik, tabiatshunoslik va falsafaning mazmuni cherkov ta’limoti bilan muvofiq holatga keltirilgan. Muqaddas kitob aqidalari falsafiy mulohazalarning tayanch nuqtasiga aylangan. Bu davrda bilim emas, balki e’tiqod, fan emas, balki din afzal kо’rilgan . Teosentrizm, ya’ni Xudoga, uning mohiyatiga dunyoning birinchi sababi va birinchi asosi sifatida yondashish о’rta asrlar falsafasiga xos xususiyatdir. Masalan, о’rta asrlarda Xitoyda dao haqidagi ta’limot din ehtiyojlariga tо’la moslashtirilgan: dao tabiiy qonun sifatida emas, balki ilohiy qonun sifatida namoyon bо’lgan. Buddizm falsafasi asosiy e’tiborni borliqning о’tkinchiligi va yо’qlikning haqiqiyligi, jonning boqiyligi va abadiy ma’naviy dunyoni anglab yetish yо’lida о’zlikni kamolotga yetkazish orqali uning о’z shakl-shamoyilini о’zgartirishi bilan bog’liq muammolarni о’rganishga qaratgan. Konfusiychilik feodal tuzumni oqlash uchun buddizm va daosizmning idealistik va daosizm g’oyaalarini о’zlashtirgan: odamlar о’zlarining «yomon» niyatlarini jilovlab, taqdirga bо’ysunishlari lozim. Hokimiyatga bо’ysunish, uni ardoqlash va hurmat qilishni talab etuvchi «Osmon qonuni» haqidagi ta’limot konfusiychilikda eng muhim ta’limotga aylangan. G’arb Yevropa feodalizmi sharoitida ham xristian dini hukmronlik qilgan. U о’zining odamlar aqli va qalbini nazorat qilish markazlashtirilgan tizimini kо’p sonli

tarqoq feodal davlatlarga qarshi qо’ygan. Bu nazoratni avvalo Rim Papasi boshchiligidagi katolik cherkovi amalga oshirgan. Ayni vaqtda cherkov qadimgi dunyoning «majusiycha» falsafasiga, ayniqsa materialistik ta’limotlarga yot kо’z bilan qaragan. Shu sababli antik davrning falsafiy merosini о’zlashtirishga nisbatan xolisona yondashilmagan, bu meros qismlarga bо’lib о’zlashtirilgan, asosan diniy aqidalarni mustahkamlovchi idealistik g’oyaalarni tarqatishga yо’l qо’yilgan. О’rta asrlar Sharq falsafiy tafakkurining rivojlanish xususiyatlari. Markaziy Osiyo – sivilizasiyaning qadimgi о’choqlaridan biri. VIII-IX asrlarda Markaziy Osiyo arab xalifaligi tarkibiga kirgan. Bu davrda xalifalik markazlari – Bag’dod va Damashqda madaniyat va fan ravnaq topdi. Xalifalar al-Mansur (754-776), Horun ar-Rashid (786-809), Ma’mun (813-833) hukmronligi davrida hind va yunon adabiyotlarining tarjimalariga qiziqish ayniqsa kuchaydi, Aristotel, Galen, Gippokrat, Arximed, Yevklid kabi yunon faylasuflarining ilmiy merosi о’rganildi. IX asr boshida Bag’dodda «Dor ul hikmat» - «Bilim uyi» tashkil etildi. Bu dargohda xalifalikning turli shaharlaridan taklif qilingan olimlar astronomiya, tibbiyot, tarix, geografiya, kimyo, falsafa va boshqa fanlarni sinchiklab о’rgandilar. IX asrda boshlangan arab istilosiga qarshi kurash mustaqil davlat qurish va xalifalikka qaramlikdan xalos bо’lish uchun kurashga aylandi. Natijada Markaziy Osiyo mо’g’ullar istilosini boshdan kechirdi va unga qarshi kurash jarayonida XIII asr boshlarida bir necha davlatlar – Tohiriylar, Somoniylar, Saljuqiylar va G’aznaviylar davlatlari paydo bо’lib, ular keyinchalik tor-mor qilindi. IX asr boshlarida dastlab Somoniylar davlati vujudga kelgan bо’lsa, XIII asrning 20-yillarida Xorazmiylar davlati mо’g’ullarning uzluksiz hujumi ostida qoldi. Biroq, kо’p asrlik urushlarga qaramay, Markaziy Osiyoda madaniyat, fan, san’at va adabiyot rivojlanishda davom etdi. Bu davrda al-Xorazmiy, Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, va boshqa buyuk allomalar yashab ijod qildilar. Ular yaratgan asarlar ahamiyatiga kо’ra о’sha davrni Markaziy Osiyoda uyg’onish davri deb nomlash mumkin. Uyg’onish davri fani va madaniyatining о’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:

1. barcha odamlarni ma’rifatli qilishga intilish, bu yо’lda о’tmish merosidan va qо’shni mamlakatlarning fan, madaniyat yutuqlaridan foydalanish, tabiiy-falsafiy va ijtimoiy fanlarni rivojlantirish; 2. tabiatni о’rganish, tabiiy-ilmiy bilimlarni oqilonalikka tayanib rivojlantirish, aqlning kuchiga ishonish, asosiy e’tiborni haqiqatni bilishga qaratish, haqiqatni inson bilimining negizi deb bilish; 3. insonga xos tabiiy, badiiy, ma’naviy fazilatlarni yuksaltirish, insonparvarlikni ulug’lash, barkamol avlodni tarbiyalashda oliy ma’naviy qonunlarga rioya qilish; 4. universalizm – borliq va ijtimoiy hayotning barcha muammolariga qiziqish, bu davr madaniyatining muhim jihatlaridir. Bu davr madaniyati umuminsoniy qadriyatlarning rivojlanishiga xizmat qilgan. Savdo-sotiqning rivojlanishi, iqtisodiy aloqalarning kengayishi, xalifalikning turli viloyatlari о’rtasida madaniy qadriyatlar almashinuvi va uning boshqa mamlakatlar bilan aloqalarining kuchayishi, tabiiy va madaniy boyliklar, turli xalqlarning an’analari, tili va tarixini о’rganish bilishning eng tо’g’ri yо’llari va usullarini yaratish, bilish jarayonining butun apparatini takomillashtirishga bо’lgan ehtiyojni kuchaytirdi. Fanning optika, matematika, astronomiya kabi tarmoqlarining jadal rivojlanishi tabiatni chuqur о’rganish va tadqiqot metodlarini kengaytirishga imkoniyat yaratdi. О’rta asrlarda Sharq falsafasi mifologiya va din qо’ynidagina emas, balki fan qо’ynida ham rivojlanadi. Sharq olimlari matematika, astronomiya, geografiya, tibbiyot, tarix, alximiya sohasida qо’lga kiritgan yutuqlar ma’lum. Odatda tabib, munajjim, sayyoh bо’lgan Sharq faylasuflari asbtrakt mulohazalardan kо’ra kо’proq tabiatshunoslik va tajribaga tayanganlar. Sharq falsafiy tafakkurining yirik namoyandalari orasida Markaziy Osiyolik mashhur faylasuf, qomuschi-olim, Yaqin va О’rta Sharqda aristotelizm asoschilaridan biri Forobiy, buyuk faylasuf va tabib Ibn Sino (Avisenna), atoqli astronom, matematik, shoir va mutafakkir Umar Xayyom, tabib va faylasuf Ibn Rushd (Averroes) bor. Abu Nasr Muhammad ibn Tarxon al Forobiy (870-950, asarlari: Kitob-ul xuruf, Fozil odamlar shahri, Ehsoul ulum, Siyosat falsafasi, Fuqarolik siyosati) falsafa va tabiiy fanlar tarixiga oid yuzga yaqin asar muallifidir. U fanlar bilish vositalari ekanligidan kelib chiqqan. Bunda mutafakkir nazariy (mantiq, falsafa, tabiiy fanlar) va amaliy (axloq, siyosat) fanlarni farqlagan. Fanlar tizimida u insonga haqiqiy bilimni soxta bilimdan

farqlash imkonini beruvchi mantiqni birinchi о’ringa qо’ygan. Ayni shu sababli faylasuf inson tafakkuriga alohida e’tibor bergan. Aynan falsafa insonga borliqning mohiyatini tushunish imkonini beradi. Borliq «yagona» va ayni vaqtda «kо’p»dir. Borliqning mazkur holati emanasiya, ya’ni «yagona» muhitdan borliqning turli muhitlari kelib chiqishi mahsulidir. Forobiy asarlarida dunyo bir-biriga kiruvchi tо’qqiz gumbaz kо’rinishida namoyon bо’ladi. Bu gumbazlarda ularning Yer atrofida aylanishi sababi hisoblangan jonlar yashaydi. Gumbazlar о’z harakatini dastlabki turtkidan boshlagan. Forobiy dunyoning rang-barangligini tushuntirish uchun Aristotelning shakl va materiyaa haqidagi ta’limotidan foydalangan. U jonning umrboqiyligi haqidagi masalada Platon fikriga qо’shilmagan, chunki uning paydo bо’lishi va о’limi tananing paydo bо’lishi va о’limi bilan bir vaqtda yuz beradi, deb hisoblagan. Ayni shu sababli Forobiy ijodida bilish nazariyasi Platondagi kabi xotirlash nazariyasi emas, balki dunyoni sezgi va aql birligi sifatida anglab yetish nazariyasidir. Bunda aqlli jon narsalar tabiatini sezgilar idrokidan foydalanib anglab yetadi. Narsalarning mohiyati aql bilan anglab yetiladi. Bunda aql avvalo mantiqqa tayanishi, lekin sezgi a’zolari beruvchi materialdan foydalanishi lozim. Forobiy borliqning birinchi sababi va harakat manbai sifatida Xudo mavjud deb hisoblagan b о ’lsa-da, uning falsafasi bilish va borliqning murakkab masalalarini yechishga intilish bilan tavsiflanadi. Ayni shu sababli faylasuf borliqning holatlarini, uning shakllarini: oddiy elementlar – havo, olov, yer, suvni; shuningdek minerallar, о ’simliklar, hayvonlar, inson va osmon jismlarini sinchiklab о ’rganadi. Shu tariqa u tashqi dunyoning obektiv mavjudligiga urg’u beradi. Forobiyning falsafiy qarashlari Sharq falsafasining rivojlanishiga kuchli ta’sir k о ’rsatdi. Forobiyning gnoseologiyasi tabiatshunoslik, matematika, musiqa, tilshunoslik va boshqa fanlar sohasidagi bilimlarga asoslanadi. U tabiat insondan tashqarida va unga bog’liq bо’lmagan holda mavjuddir, deb hisoblaydi. Farobiy fikricha, obekt subektga qadar mavjud bо’lgan. Seziladigan narsalar sezgilardan oldin paydo bо’lganidek, bilish mumkin bо’lgan narsalar ham bilishdan oldin paydo bо’lgan 1 . 1 Qarang: Farobi. Kommentarii k kategoriyam Aristotelya // Izbranniye proizvedeniya misliteley stran Blijnego i Srednego Vostoka. – M., 1961. – 191-b.

Forobiy fikricha, inson bilimlarni tashqi dunyodagi hodisalarni bilish jarayonida о’zlashtiradi. Bu jarayon sezish, idrok etish, xotirlash, tasavvur qilish va eng muhimi – mantiqiy mulohaza yuritish, tafakkur kabi usullarni qamrab oladi. Bu vositalar yordamida inson fanni о’rganadi. Forobiy «Fan va san’atning о’ziga xos xususiyatlari» asarida tabiatni bilishning uzluksizligini, bilish – bu bilishdan bilimga, sababni bilishdan oqibatni bilishga, hodisani bilishdan mohiyatni bilishga eltuvchi yо’l ekanligini qayd etadi. Forobiy fikricha, inson paydo bо’lganidan sо’ng avvalo «oziqlantiruvchi kuch» paydo bо’ladi, uning yordamida oziqlanish jarayoni yuz beradi. Sо’ngra sezgi organlari paydo bо’ladi, ular insonga sezish, tasavvur qilish qobiliyati va xotirani beradi. Shundan keyingina inson «orzu kuchi» yordamida bilim va hunarlarni о’zlashtiradi, foydali narsalarni foydasiz narsalardan farqlaydi, о’z xulq-atvorini tartibga soladi. Forobiy insonning barcha kuchlari ma’lum sezgi organlari bilan moddiy sabab orqali bog’lanadi, bu kuchlarning birortasi ham moddiy sababsiz mavjud bо’la olmaydi 2 , deb hisoblaydi. Forobiy inson ruhining bir tanadan boshqa tanaga о’tishini qat’iyan rad etadi va ruh ham, tana kabi substansiyalarning individual birligidan iborat, deb hisoblaydi. Uning bu fikri noizchil bо’lgan. Bunday noizchillik Aristotelning bilish nazariyasida ham kuzatiladi. Aristotelga ergashib Forobiy ham ayrim narsalar birlamchi, mavjud tushunchalar va g’oyaalar – ikkilamchidir va ular aqlda muayyan narsalarning mavhumlashishi natijasida paydo bо’ladi, deb hisoblaydi. Forobiyning bu g’oyaalari universaliyalar va umumiy tushunchalar haqidagi qarashlarida yanada aniqroq namoyon bо’ladi. Universaliyalar mavjud bо’lgani uchun ham umumiy tushunchalar mavjuddir, 3 deb hisoblaydi buyuk mutafakkir. Bilish bosqichlari о’rtasidagi farqlarni tushunish Forobiyga bilish yо’llari tо’g’risida mulohaza yuritish imkonini beradi. Bilishning fiziklar foydalanuvchi birinchi yо’li sezishdan boshlanishi lozim, chunki tana sezgiga yaqinroqdir. Bu hol sezgilar muayyan narsalarni aks ettirishi bilan izohlanadi. Narsalar sezgi organlarida aks etgach, jismni va uning yuzasi, chiziqlari va nuqtalarini mavxum о’rganishga о’tishi lozim. 2 Qarang: Farobi. Fusus al-Xikam. Majemu al-Farabi. – Kair, 1997. – 150-152-b 3 Farabi. Kitab al-Xuruf. – Dushanbe: Ilm, 1972. – 25-b

Matematiklar jismning u yoki bu jihatlarini teranroq bilish uchun foydalanuvchi bilishning ikkinchi yо’li mavhumlashtirishdan boshlanishi darkor. Bilishni mavhum nuqtadan boshlagan aql muayyan jism bо’ylab harakatlana boshlaydi, mavhum chiziq, yuza, jismni anglaydi va sо’ngra muayyan jismni tushunib yetadi. Ilmiy bilim va falsafiy tafakkurning rivojlanishi bilish yо’llariga boshqacha nazar tashlash imkonini beradi, biroq Forobiy ilgari surgan g’oyaa Gegel falsafasida о’zining yanada barkamolroq ifodasini topadi. «Vazifa bilishdan iborat bо’lgani tufayli, kuzatish bilan taqqoslash haqidagi masala undan voz kechish ma’nosida yechilgandir. Endilikda masala faqat bilish doirasida nima birinchi bо’lishi va undan keyin nimalar anglab yetilishi lozimligi haqida bо’lishi mumkin. Endi tabiatga muvofiq yо’l emas, balki bilishga muvofiq yо’l talab etiladi. Bilish fikrning muayyan mazmunidan kо’ra, mavhum mazmunni anglab yetishi osonroqdir» 4 . Binobarin, bilish masalasi borliqning qaysi jihati biluvchi subektning obekti hisoblanishidan kelib chiqib hal qilinadi. Umuman, Forobiy g’oyaalari nafaqat Sharq fanining, balki G’arb ijtimoiy-falsafiy tafakkurining rivojida ham muhim rol о’ynadi. Abu Rayhon Beruniy (973-1048 yillar, asarlari: “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston”, “Minerologiya”), tabiat va uning obektiv qonunlari mavjudligiga shubha qilmagan. U tabiat muttasil о’zgarish va rivojlanishda bо’ladi, materiyaa narsalar shaklini о’zi yaratadi va о’zgartiradi, jon (tafakkur, ma’naviy hodisalar) tananing muhim xossasidir, deb ta’kidlagan. Ma’lumki, tajriba, eksperiment borliqni bilish usullaridan biri hisoblanadi. Beruniy shunday deb yozadi: «Mendagi ishtibohni faqat tajriba va takroriy sinov bartaraf etishi mumkin, ...s о ’zlovchilarning yakdilligiga qaramay, buning haqiqiyligi tajribada о ’z tasdig’ini topmagan» 5 . Tadqiqotchilar fikriga k о ’ra, «Beruniyni yetarli asos bilan о ’rta asr fanida empirik metod yaratuvchilaridan biri deb hisoblash mumkin. U metallar va minerallarning xossalari va solishtirma og’irligini aniqlash b о ’yicha bir qancha tajribalar о ’tkazdi» 6 . Tajribada olingan bilimni mutafakkir ayrim meyorlarga muvofiq ishonchli bilim deb 4 О‘sha manba, –B. 36 5 Abu Rayxon al-Biruni. Izbranniye proizvedeniya v 6 t. - T. 3. –T.: 1963. – S. 44. 6 Xayrullayev M. Filosofskoye naslediye narodov Sredney Azii i borba idey. - Fargona, 1988. - S. 39 .

talqin qiladi. Ularning orasida obektlarning kuzatuvchanligi, tajribalarning qayta о ’tkaziluvchanligi va kuzatishlarning tekshiriluvchanligini qayd etish mumkin. Bu mulohazalar tajriba, bilim olish va uning haqiqiyligini tekshirish metodi sifatida, о ’rta asr sharoitida ham ancha keng tarqalgan, deb aytish imkonini beradi. G’oyaa ilgari surilgani va ishonchli bilimning olinishi tajriba bilan bog’lanishi, bilimning haqiqiyligi tajribada sinalishi muhimdir. Beruniyning ijodida kuzatish muhim о ’rin egallaydi. Tabiatni ilmiy о ’rganishda k u zatish bilishning boshqa shakllari bilan о ’zaro bog’langan . Beruniy fikricha, kuzatuvchi kuzatilayotgan hodisani u yuz berayotgan joyda idrok etadi 7 . Binobarin, kuzatish u yoki bu hodisani uning muayyan kо’rinishida qayd etadi 8 . Kuzatishlarning eski ma’lumotlari obektning haqiqiy kо’rsatkichini ancha buzib ifodalashi mumkin. Beruniy tadqiqotchi о’tkazgan tajriba va uning natijasi amalda ishonchli ekanligini qayd etadi. U «Sinovdan boshqa ustuvor dastur, tajribada tekshirishdan о’zga muvaffaqiyatga eltadigan dasturilamal yо’q» 9 , deb yozadi. Beruniy astronomik kuzatishlar vositasida Oy va Quyoshning tutilishi, ularning Yerdagi hayotga ta’siri, iqlim, tabiiy va sun’iy tanlanish, saqlanish, rivojlanish anomaliyasi kabi murakkab muammolarni yangi ilg’or metod va nazariy tamoyillar yordamida yechishga harakat qildi. Beruniy Sharqda astronomiya kuzatish asboblarini yaratish texnikasining vujudga kelishi va rivojlanishi tarixida ham yetakchi о’rinlardan birini egallaydi. U о’sha davrda ilmiy izlanishlar olib borishda foydalanilgan eski asboblarni takomillashtirish va yangilarini yaratishga alohida e’tibor bergan. Olimni о’ta aniqligi va mukammalligi bilan ajralib turuvchi kuzatish asboblarini yaratish imkoniyati masalasi qiziqtirgan. Shunday qilib, samo jismlarining holatlarini nafaqat asboblar vositasida, balki о’rganilayotgan obekt xususiyatiga muvofiq amalga oshirishni allomaning ulkan xizmatlaridan biri deb hisoblash mumkin. Bunday metodologik mо’ljal, ilmiy tadqiqotlar jabhasi cheklanganligiga qaramay, ilmiy bilishning yangi yо’llari va vositalarini topish borasidagi izlanishlarda muhim rol о’ynadi. 7 Qarang: Abu Rayxon Beruni. Izbranniye proizvedeniY. V 6-t. T. 3. – T. : 1963. – 57-b. 8 Abu Rayxon Beruni. Izbranniye proizvedeniY. V 6-t. T. 3. – T. : 1963. – B.260. 9 О‘sha manba , - B. 340.

Abu Ali ibn Sino (980-1037 Buxorolik Ibn Sino (Avisenna) 300 dan ortiq asar muallifidir Ularning orasida «Tib qonunlari» va «Bilim kitobi»,”Donishnoma”, “Xay ibn Yakzon”ayniqsa keng dovruq qozongan. ). О’rta Osiyoning mashhur qomusiy allomasi va faylasufidir.. Ibn Sino merosining tahlili uning ilmiy qiziqishlari doirasi benihoyat keng, u tom ma’noda qomusiy bilimlar egasi bо’lganidan dalolat beradi. Ibn Sino fanlarning tadqiqot obektlariga kо’ra ajratishga asoslangan tasnifini taklif qilgan. Ibn Sino tabiat azaliy va abadiydir, uning qonunlari о’z-о’zidan о’zgarmaydi va inson ularni anglab yetishga qodir, jon tana faoliyati bilan belgilanadi va uning individual umrboqiyligi mumkin emas, degan fikrni ilgari surgan. О’sha davrda u shug’ullanmagan fanning о’zi bо’lmagan. Tibbiyot bilan bir qatorda, Ibn Sino falsafa, xususan bilish nazariyasini ham faol tadqiq etgan. Ibn Sino moddiy dunyo predmetlarini sezgilar manbai deb hisoblab, ularning obektiv tabiatini tashqi moddiy dunyo in’ikosi sifatida yoritadi. Bundan tashqari, u sezgini materiyaaning xossalaridan biri deb e’tirof etadi. Alloma sezgini materiyaaning oliy shakllari bilan bog’laydi. Ibn Sino mavjud narsalarni tasniflar ekan, sezgi hayvonlar deb ataluvchi jismlarga xosligini qayd etadi 10 . Ibn Sino neoplatoniklarning jon hissiy narsalarni tananing biron-bir a’zosisiz idrok etadi, degan ta’limotini asossiz deb hisoblaydi. «Qadimda ayrim olimlar (neoplatoniklar) jon hissiy idrok etiluvchi narsalarni hech qanday organlarsiz bevosita sezadi, deb faraz qilganlar. Muhitga kelsak, bu, masalan, k о ’rish uchun muhit b о ’lib xizmat qiluvchi havo, organlarga kelsak, bu, k о ’rish organi b о ’lib xizmat qiluvchi k о ’zdir. Biroq ular haqiqatdan uzoqdir, chunki hissiy idrok etish jonning о ’zida bu organlarsiz yuz berganida, mazkur organlar behuda yaratilgan b о ’lib chiqar, ulardan hech qanday naf b о ’lmas edi», deb yozadi va s о ’zining davomida neoplatoniklarning qarashlari asossiz ekanligini ta’kidlab, haqiqat sezgilar tan a a’zolariga muhtojligidadir, 11 degan xulosaga keladi . Ibn Sino sezgilar va sezgi organlari haqida gapirar ekan, u yoki bu sezgining yuzaga kelish mexanizmini ilmiy tushuntirishga harakat qiladi. Uning fikricha, hech 10 Qarang: Ibn Sino. Traktat o razdelenii sushestvuyushix veshey. – T.: Shark, 1983. – 128-b. 11 Ibn Sina. Kniga isseleniY. – T.: Fan, 1967. – 265-266-b.

qanday jism о’z holicha ovozga ega bо’lmaydi. Ovoz ikki jism tо’qnashganda havo va harakatning tebranishi natijasida yuzaga keladi. Bu tо’lqinlar juda tez tarqaladi. Ular quloqqa yetgach, tebranuvchi havo eshitish nervlariga tegadi va ular bundan jonni xabardor etadi 12 . Bu tavsif ancha sodda bayon etilgan b о ’lsa-da, hozirgi tasavvurlarga mos keladi. Shuningdek, Ibn Sino sezgilarni hali obektiv dunyoning subektiv obrazi sifatida idrok etmaganidan dalolat beradi. Sezgilarni tashqi ta’sirning organizmdagi harakati sifatida tushuntirar ekan, Ibn Sino uni mexanik talqin qiladi. Ibn Sino k о ’rish haqidagi ta’limotni ishlab chiqdi. K о ’rish jarayonini tushuntirar ekan, u ayni vaqtda Platonning bu boradagi ta’limoti asossiz ekanligini k о ’rsatadi. Ibn Sino yorug’likni k о ’rishning asosiy vositasi sifatida alohida qayd etadi 13 . Alloma sezgilarni va tuyg’ularning barcha shakllarini о ’rganib, ularning fiziologik asoslarini, ya’ni miya tuzilishida sezgi markazlarining joylashuvini tushuntirishga harakat qildi. Miyani aks ettirish faoliyatining bosh apparati deb talqin qilib, Ibn Sino hissiy bilish shaklini miya bilan bog’ladi va uni idrok etish va sezish asosi 14 deb e’tirof etdi . Ibn Sino ta’limotiga kо’ra, in’ikos faqat aks ettiruvchi tizimga bog’liq emas. Sezish markazi miyaning old qismida, tasavvur qilish markazi – miyaning о’rta qismida, eslab qolish qobiliyati – miyaning orqa qismida joylashgan. «Kitob un-najot» asarida Ibn Sino har bir sezgining fiziologik asoslarini tadqiq etar ekan, hissiy bilish jarayonida asablar muhim rol о’ynashini qayd etadi. Uning fikricha, miya asablar vositasida sezgilar va harakatlarni insonning boshqa a’zolariga uzatadi. Asablar miya uchun о’tkazgichlar bо’lib xizmat qiladi 15 . Umumiy ma’lum tasavvurga kо’ra, asablar bosh miyada boshlanadi va ularning tarmoqlari terining yuza tomonida tugaydi 16 . Kо’rib turganimizdek, Ibn Sino hissiy bilishning fizik va fiziologik asoslarini ilmiy yо’l bilan tushuntirishga harakat qiladi. Ibn Sino О’rta Osiyoning boshqa mutafakkirlari kabi tasavvurni ichki sezgilar qatoriga kiritadi. Ibn Sinoning falsafiy merosini qiyosiy о’rganish tabiatni hamda tasavvurning gnoseologik funksiyasini tushunishda u asosan yagona yondashuvga 12 Qarang: Ibn Sina. Kanon vrachebnoy nauki. Kn. 1. – T.: Fan. 1996 – S 260-261. 13 Qarang: Ibn Sina. Kniga spaseniY. – T.: Shark, 1986. – S 224. 14 Qarang: Ibn Sina. Kanon vrachebnoy nauki. Kn. 1. – T.: Fan , 1986. S – 38. 15 Ibn Sina. Kanon vrachebnoy nauki. Kn. 1. – T.: Fan , 1986. – S .41 16 О‘sha manba, – B. 99.

tayanganini kо’rsatadi. Ibn Sino tasavvurning kuchi shundaki, umumiy sezgiga kiruvchi hamma narsa bizning sezgilarimizgacha yetib boradi, 17 deb qayd etadi. Shunday qilib, Ibn Sino fikriga kо’ra, tasavvurning gnoseologik funksiyasi shundan iboratki, u tashqi narsalarning obrazlarini gavdalantiradi, hissiy idrok etiluvchi narsalar yо’qolganidan keyin ham ularni xotirada saqlab qoladi. Ibn Sinoning fikricha, mohiyat uch tarzda namoyon b о ’ladi. Birinchi dan – narsa sezgilarda ularni kuzatish jarayonida aks etadi. Bu yerda narsalarning sezgi organlarida bevosita aks etishi nazarda tutilmoqda. Ibn Sino in’ikos konsepsiyasini bilish jarayoni sifatida qayd etar ekan, bilish darajalari t о ’g’risidagi masalani k о ’taradi. Ma’lumki, bu m о ’ljal Yangi davr falsafasida ishlab chiqilgan va nemis klassik falsafasida о ’zining tadrijiy yakunini topgan. Ikkinchi dan – obektiv borliqda amalda mavjud b о ’lmagan narsaning mohiyati anglanadi 18 . Bu yerda formal ahamiyat kasb etuvchi va moddiy borliq bilan bog’lanmaydigan ideallashtirilgan obektlar mohiyatini bilish nazarda tutiladi. Bu mohiyat inson aqlining ijodiy qobiliyatini namoyon etadi. Uchinchi dan – narsa obrazi muayyan sharoitlarda biluvchining jonida aniq aks etishi mumkin. Bu tamoyilda narsani sezgi bog’liq b о ’lgan aloqalardan mavhumlashtirish imkonini beruvchi abstraksiyaning kuchi qayd etiladi. Bunda narsaning obrazi uning substrati mavjud emasligiga qaramay aks etishi mumkin. Shundan kelib chiqib , Ibn Sino oqilona bilishda mavhumlashtirish muhim rol о ’ynashini qayd etadi. «Bilish narsa obrazini mavhumlashtirishning ayrim о ’zaro bog’langan bosqichlaridan iborat jarayon b о ’lib, uning natijasida biluvchining ongida predmetning mohiyati va xususiyatlarini ifodalovchi tushuncha vujudga keladi. Bunday mavhumlashtirish bosqichlari t о ’rtta» . 19 . Ibn Sino «umumiy sezgi»ni ichki sezgilar qatoriga kiritadi. Uning fikricha, umumiy tuyg’u – bu miyaning old qismida joylashgan kuch b о ’lib, u besh sezgida aks etuvchi barcha shakllarni va ular uzatuvchi kuchni mustaqil qabul qiladi 20 . Binobarin, Ibn Sino fikriga k о ’ra, sezgi organlari yordamida olingan tuyg’ular umumiy sezgi vositasida birlashtiriladi va narsaning hissiy obrazi yaratiladi. 17 Qarang: Ibn Sino. Donishn oma . – T.: Fan, 197 6 . – 264-b. 18 Qarang: Ibn Sino. Izbranniye filosofskiye proizvedeniY. – M.: Nauka, 1980. – B. 30. 19 Ibn Sina. Kniga spaseniY. – T.: Shark, 1986. – B. 31 . 20 Qarang: Ibn Sino. Donishnoma. – T.: Fan, 1976. – 266-b

Obraz deganda alloma narsaning tashqi xususiyatlari va xossalari, materiyaaning aksidental tomonlari yig’indisini tushunadi. Masalan, inson va uning obrazi haqida s о ’z yuritar ekan, u shunday deb yozadi: «Uning obrazi bu uning uzunligi, kengligi, sifati, miqdori va uning holati, ya’ni inson bilan bog’liq barcha narsalardir» 21 . Ibn Sinoning yuqorida bayon etilgan g’oyaalari ilmiy tafakkur shakllanishining keyingi davrlarida rivojlantirildi va yangi natijalar bilan boyitildi. Shunday qilib, bilish jarayoni ning pirovard maqsadi obektlar mohiyatini bilishdan iborat b о ’lgan murakkab jarayondir. О ’rta asr Markaziy Osiyo mutafakkirlari asosan bilish bilinayotgan obektning in’ikosidir, degan nuqtai nazardan kelib chiqdilar. Bunda insonning sezgi organlari bevosita bog’lovchi b о ’g’in hisoblanadi, ya’ni sezgilar yordamida bilinuvchi obektiv dunyo bilish manbai sifatida amal qiladi. S о ’fizm falsafasi . Bilish muammosi s о ’fizmning eng muhim tomonini tashkil etadi. M о ’tadil s о ’fizm ta’limotiga k о ’ra gnostik (orif)ning asosiy vazifasi oliy maqsadga erishish – haqiqatni bilishdan iborat. Bu maqsadga о ’zini о ’zi takomillashtirish va о ’zini о ’zi bilish y о ’li bilan erishiladi. О ’z mohiyatini bilish jarayonida inson о ’zida ilohiy unsurlar mavjudligini, Alloh ni bilishning birdan-bir t о ’g’ri usuli о ’zini о ’zi bilish, ya’ni о ’zlikni anglash ekanini tushuna boshlaydi. Biroq bilishning bu darajasiga yetish uchun odam о ’zini butunlay о ’z о ’zligini anglashga baxshida etishi lozim. U s о ’fiycha turmush tarzini tanlashi, shuningdek haqiqat sari y о ’l tutgan kishilarga q о ’yiladigan ayrim boshqa talablarni bajarishi darkor. M о ’tadil s о ’fizm vakillari qatoriga Xorisi Muhosibiy, Abulqosim Kushayriy, Abu Homid G’ azzoliy va boshqalar kiradi. Ular s о ’fiy shariat chizig’idan chetga chiqmasligi, uning barcha s о ’zlari va ishlari Qur’oni karim aqidalari va Muhammad payg’ambar hadislariga muvofiq b о ’lishi lozim, deb hisoblaydilar. « Vahdati vujud» (borliqning birligi) nuqtai nazarida turuvchi s о ’fiylar s о ’fizmning ashaddiy tarafdorlari hisoblanadi . Ular Haqiqat ( Alloh ) va tabiatni bir deb qaraydilar. Tabiat ilohiy emansipasiya oqibati dir . Inson bu emansipasiya zanjirida oxirgi b о ’g’inni egallaydi. U nafaqat Haqiqat ( Alloh )ni bilish darajasiga yetadi, balki о ’zi ham Haqiqat – « Alloh »ga aylanadi. S о ’fiylikning bu tariqat vakillari yashirin, sirli narsalarni bilishni afzal k о ’rib, shariat aqidalari va meyorlarini tan olmaganlar. 21 Ibn Sino. Donishnoma. – T.: Fan, 1976. – 267-b.

S о ’fizm Alloh ni tabiat bilan uzviy deb qara ydi. Uni insonni qurshagan tashqi dunyoda mavjud har bir narsa bilan tenglashtiradi va ularda Allohning siymosi, mohiyatini kо’rib, tabiat, atrof muhit sari, uning sirlarini ochish tomon, bu yashirin hodisalarning har birida ilohiy haqiqat belgisi, mohiyatini topish va bilish maqsadida muayyan qadam tashlaydi. Sо’fizmdagi Allohni bilishda bilish usullari va vositalari sifatida vahiy va ilhom amal qiladi. Bu yerda sezgilar va aql bilish vositalari sifatida ishlamaydi. Borliqning birligi tarafdorlari sanalgan sо’fiylarda panteistik an’analar ustunlik qiluvchi ta’limotlarda Allohni bilish nazariyasi bilan bir qatorda dunyoni bilish nazariyasi ham mavjud bо’lib, unda bilish obekti sifatida moddiy dunyoning о’zi, bilish vositalari va usullari sifatida esa – sezgilar, aql, kuzatish, taqqoslash, sо’zning tor ma’nosidagi tajriba amal qiladi. Garchi ular bilishning turli shakllarini tan olsalar-da, mohiyatlar mohiyati (Alloh)ni bilish darajasi tо’g’risida sо’z yuritilgan hollarda bilish shakllarining ahamiyatini cheklaydilar. Allohni bilishga faqat Uning karami va nuri yordamida muvaffaq bо’linadi. Mutlaq haqiqatning tagiga yetish yо’lidan boruvchi odam (orif) о’z oldiga haqiqatni bilish vazifasini qо’ygan faol individga aylanadi va uzoq izlanishlar, turli mistik bosqichlar, maqomlardan о’tish va о’zlikni anglash natijasida о’zida mutlaq haqiqat (Alloh)ni topadi va yetuk insonga aylanadi. Sо’fizm ta’limotiga kо’ra, haqiqatning tagiga yetish uchun odam о’z ichki dunyosi, qalbini har xil dunyoviy qusurlardan forig’ etishi lozim. Bunga erishish uchun u bir qancha ma’naviy bosqichlar yoki sо’fiylar ta’biri bilan aytganda maqomlardan о’tishi darkor. Bilish va ma’naviy sayohat yо’lida odamga uning tafakkuri yо’l kо’rsatadi. Kо’rsatilgan bosqichlarning har biridan о’tish natijasida odam axloqiy va ma’naviy jihatdan takomillashadi va haqiqatni bilishga yaqinlashadi. Abu Homid G’azzoliy sо’fizmni panteizmdan tozalashga harakat qildi va u bunga muvaffaq bо’ldi. G’azzoliy fikriga kо’ra, «har qanday ma’naviy poklanishlardan qat’i nazar, inson hech qachon Xudoga aylana olmaydi». Bu bilan u sо’fizm va panteizm о’rtasida о’ziga xos «xitoy devori»ni о’rnatdi.

Sо’fizm vakili Ibn Arabiy falsafasi Yevropa falsafiy an’anasiga yaqin bо’lgan tilda yaratilgan filosofema. Uni ayni holda rasionalistik filosofema deb nomlash mumkin (u birlik, kо’plik, sabab, oqibat, birinchi asos, jism, makon, vaqt kabi kategoriyalar va atamalardan foydalanadi); tilini badiiy til deb belgilash mumkin bо’lgan, biroq nafaqat estetika jabhasini, balki ontologiya va naturfalsafaning rasionalistik tili bilan bir borliqni tavsiflovchi filosofema (uning kategoriyalari – muhabbat, intilish, ehtiros, muhtojlik, gо’zallik va sh.k.); nihoyat, «mistik» tilda yaratilgan filosofema (kategoriyalari: zavq, hol, fano, baqo, jon, rо’yo va h.k.). Ibn Arabiyda h ar bir filosofema, bilishning alohida usuliga tayanadi. Shu sababli yechimlarning har biri b о ’yicha tegishli bilish usulining qisqacha tavsifini keltirish о ’rinli b о ’ladi deb о ’ylaymiz. 1. Bilishning birinchi usuli – oqilona-mantiqiy bilish. Uning vositasi – aql, amalga oshirish usuli – sillogizmlar yoki dalillar orqali chiqarilgan xulosalar tarzidagi mantiqiy mulohazalar. K о ’rib turganimizdek, Ibn Arabiy Aristotel mantiqi bilan tanish: u t о ’g’ri sillogizmni tuzish uchun zarur shartlarni tavsiflaydi 22 , mantiqan t о ’g’ri mulohaza yuritish uchun dalillar va xulosalar zanjiri izchil b о ’lishi, biron-bir b о ’g’inda uzilmasligi lozimligini k о ’rsatadi va о ’zi isbotlashning mantiqiy metodlarini k о ’p karra q о ’llaydi. Ibn Arabiy fikriga k о ’ra, oqilona bilim inson tanasini boshqaruvchi inson joniga kerak: u jonning dunyo haqidagi bilimi muqarrar unsuridir 23 . Oqilona bilim (ilm)ning qimmati Ibn Arabiyda shubha uyg’otmaydi: «Narsani bilish, hech shubhasiz, uni bilmaslikdan ma’qulroqdir» 24 . Sillogizmlar orqali oqilona bilish bizga dunyo haqida t о ’g’ri bilim beradi: u, masalan, rangli oyna orqali о ’tgan yorug’lik oyna rangini kasb etsa-da, о ’z holicha rangsiz ekanligini, Quyosh k о ’zga kichkina b о ’lib k о ’rinsa-da, aslida Yerdan bir necha marta kattaligini aniqlash imkonini beradi. T о ’g’ri sillogizm tuzib, dunyoning borlig’i zamirida sabab yotishini aniqlaymiz 25 . Bilishning oqilona-mantiqiy metodidan faylasuf bizni qiziqtiruvchi muammoni yechish uchun foydalanadi, biroq uning uchun mantiqiy mulohazalar zanjirida mutlaqo boqiy ilohiy mohiyat tushunchasi «boshlang’ich nuqta», dunyoda b о ’lib turgan о ’tkinchi 22 Qarang: Ibn Arabi. Gemmi mudrosti. – M. : - Beyrut, 1980. – S. 116-117. 23 O’ sha manba –B . 198. 24 O’ sha manba –B . 20. 25 Ibn Arabi. Mekkanskiye otkroveniY. – M. : - Beyrut, 1989. – B.105

nomukammal mohiyat kategoriyasi esa – «pirovard nuqta» hisoblanadi yoki aksincha. Xudodan dunyoga yoki dunyodan Xudoga bunday mantiqiy harakat qilish natijasida muammoning rasionalistik yechimi topilishi lozim: dunyoga nisbatan transsendent ilohiy mohiyat ayni vaqtda unga ichdan xos b о ’lishi, uning borlig’i substansional asosini tashkil etishi darkor. Bu biz yo dunyoni tavsiflovchi muhim kategoriyalarni transsendent ilohiy mohiyat tushunchasidan chiqarishimiz, yo dunyoda mavjud о ’tkinchi mohiyat kategoriyasini asos qilib olib, transsendent ilohiy mohiyat borlig’ini keltirib chiqarishimiz lozimligini anglatadi. Shunday qilib, muammoning yechimi oqilona- mantiqiy metodlar yordamida topilishi mumkin. 2. Bilishning ikkinchi usuli – muammoni mushohada yuritish y о ’li bilan yechish: ( yechimdan shartlar sari ) . Mushohada yuritishni bilish usuli sifatida о ’rganar ekanmiz, dunyo va ilohiy mohiyatning uzviy birligi va ayni vaqtda ilohiy mohiyatning transsendentligi uning uchun muqarrar holdir, deb aytishimiz mumkin. Shuni ta’kidlash lozimki, bu birlik ayniylik emas: boshqacha aytganda, bu dunyo va ilohiy mohiyatning farqlangan birligidir. Har qanday narsa va hodisada mushohada yuritish seziluvchi va idrok etiluvchi tashqi – zohir jihatlarni va sezgilarga ham, aqlga ham yashirin ichki (botin) ma’noni aniqlash imkonini beradi. Bu yashirin ma’no borliqning birinchi asosi, ilohiy mohiyatning dunyoga ichdan xosligining negizi va ayni vaqtda mushohada obekti hisoblanadi. Yashirin ma’noni anglash - narsalarda, dunyoda Xudoni bevosita k о ’rish demakdir. Mushohada yuritish jarayonida bilish subekti о ’zining bilish obektidan ontologik mustaqilligini saqlagan holda u bilan birikadi, uni butun vujudi bilan anglab yetadi. Bunga bilish subekti b о ’lgan insonda ham «yashirin ma’no» mavjudligi imkoniyat yaratadi. U yagona va uzviy b о ’lgani uchun bilish obekti bilan «ichki mohiyat» jihatidan birikish imkoniyati yuzaga keladi, «tashqi mohiyat»da esa subekt va obektning alohidaligi saqlanib qoladi 26 . Mushohada yuritish y о ’li bilan olingan bilim rasionalistik tildan farq qiluvchi alohida tilda bayon etiladi. Mushohada yuritish, mohiyat e’tibori bilan, butundan qism sari harakatdan iborat b о ’lgani uchun bu tilni badiiy til deb atash mumkin. Bu tilda yozilgan matnda qismning mazmunini anglab yetish uchun (har qanday badiiy asarda 26 Qarang: Ibn Arabi. Gemmi mudrosti. – M.-Beyrut, 1980. – B. 88.

b о ’lganidek) avval butunning mazmunini anglab yetish lozim. Vaholanki, fan tilida yozilgan matnda qismlarni tushunmasdan butunni tushunish mumkin emas. Ibn Arabiy filosofemasi «badiiy» tilda yozilgan b о ’lib, mushohada yuritishga asoslanadi va u estetik filosofema deb ata ladi. . 3. Bilishning uchinchi usuli – muammoni mistik y о ’l bilan yechishd ir. ( shartlar va yechim ayniydir ) . Bu yerda bilish oqilona-mantiqiy va mushohada yuritish y о ’li bilan bilishdan mutlaqo boshqacha shartlardan kelib chiqadi. Bu bilish subekti va obektining ayniylik shartidir. Bilish subekti bu ayniylikka erishgach, о ’zining subektlik mohiyatini y о ’qotadi; subekt va obekt о ’rtasidagi tafovut y о ’qoladi, biluvchi bilinuvchiga aylanadi, biluvchi ham, bilinuvchi ham y о ’qolib, faqat yagona universal qoladi. Bu holat «fano» holati, subektiv о ’zlikning «halok b о ’lish», y о ’qolish holati deb ataladi. Mistik bilish jarayonini tavsiflar ekan, Ibn Arabiy girdob (xiro) obrazidan foydalanadi. «Xiro» s о ’zi «sarosimalik» degan ma’noni ham anglatadi. Bu о ’ziga xos sarosimalik, hamma narsada Alloh ni k о ’ruvchi, Yagonani k о ’plikda, k о ’plikni Yagonada, «aniqni yashirin, yashirinni aniq, shuningdek boshqa ziddiyatli narsalarni» k о ’ruvchi s о ’fiyning sarosimaligidir. «Biroq bu y о ’qotgan yoki tushunmaydigan odamning sarosimaligi emas» 27 . Bu sarosimalik mistik bilish y о ’liga endigina kirayotgan odamni qamrab oladi; s о ’ngra, mistik bilish jarayonida sarosimaga tushgan odam, Ibn Arabiy tavsifiga k о ’ra, «qutb atrofida aylana harakat qiladi va undan uzoqlashmaydi» 28 . Bu qutb – Xudo: girdob obrazining ma’nosi shundan iboratki, bu girdob harakatining boshi y о ’q, aniqrog’i, qayd etilgan aniq bir boshlanish joyi mavjud emas: istalgan nuqtadan, dunyoning har qanday narsasidan boshlash mumkin, biroq oxiri bor, bu - qutb, borliq girdobining markazi: bilish doiralari muqarrar tarzda yagona Xudoga olib keladi. Girdob butun borliqni о ’z komiga tortadi. Uning ichida, markazda turib biz y о ’limiz m о ’ljaldan farq qilmasligini, y о ’lni qayerda boshlagan b о ’lsak, о ’sha yerda – Xudoda tugatganimizni k о ’ramiz 29 . Demak, Ibn Arabiy ijodida ilohiy mohiyatning dunyoga nisbatan transsendentligi va immanentligi muammosi yechimining uch varianti mujassam. . B irinchi y о ’l qismdan butun sari harakat , mantiqiy mulohaza yuritishdan boshlanuvchi y о ’l. Bunda ilohiy 27 Ibn Arabi. Gemmi mudrosti. – M.-Beyrut, 1980. – S. 140. 28 O’sha manba – S. 73. 29 Ibn Arabi. Gemmi mudrosti. – M.-Beyrut, 1980. – S. 74.

mohiyat yoki dunyo «qism» deb, muammoning izlanayotgan yechimi esa – «butun» deb olinishi mumkin. Ikkinchi yо’l butundan qism sari harakatdan iborat : biz yechim mavjudligini faraz qildik, u qanday bilishi lozimligini («butun»ni) kо’rsatdik va sо’ng uni tahlil qildik, transsendent-immanent muammo yechilgan sharoitda ilohiy mohiyat va dunyo qanday bо’lishi lozimligini kо’rishga harakat qildik. Nihoyat, yechimning uchinchi yо’li qismlar va butunning ayniyligini, mutlaqo va barcha yо’nalishlarda ayniylikni: qismlarning bir-biri bilan, ularning har biri va ikkalasining butun bilan ayniyligini qayd etadi . Birinchi holda transsendentlik va immanentlik muammosining yechimi topilmadi, ikkinchi holda u о’z yechimini topish uchun dualizmni qabul qilishni talab etdi, uchinchi holda esa u yechilmaydi, balki о’z asosini yо’qotadi. Bahouddin Naqshband asos solgan sо’fiylik ta’limotining nazariy asoslaridan birini Xudo, dunyo va insonning о’zaro nisbati muammosi tashkil etadi. Bu bosh muammo talqinida sо’fiylarni ikki yо’nalish – teistik va panteistik yо’nalishlarga ajratish mumkin. Alloh hamma narsaning yaratuvchisi deb e’tirof etilgan, insondan tashqarida turgan, dunyo uzra yuksalgan va bilish mumkin emas deb e’lon qilingan bо’lsa, sо’fiylar ta’limoti monoteizm shakl-shamoyilini kasb etgan, dunyo va Xudo tushunchalari tenglashtirilgan taqdirda bunday ta’limot panteistik deb hisoblangan 30 . Bahouddin Naqshband hayotning mazmunini Haqiqat (Alloh)ga erishishga intilishda kо’rgan va Haqiqat (Alloh)ga erishish tashqi narsalar haqidagi bilim – shariatga asoslanadi va ichki narsalar haqidagi bilim – tariqat jarayonida yuz beradi, deb hisoblagan. U shariat Qur’oni karim va hadislarni bilishdan kelib chiquvchi diniy qonun- qoidalar tо’plami ekanligidan kelib chiqqan. Tariqat odam Haqiqatga erishish uchun qaysi bosqichlardan о’tishi, Allohni anglash va u bilan birikish uchun qanday tо’siqlarni yengishi lozimligini belgilaydi. Bunda bilish jarayonida shariatdan tariqatga о’tish darhol yuz bermaydi. Faqat shariatni о’zlashtirish va uning talablarini bajarish orqali Haqiqat yо’lidan jadalroq va samaraliroq borish mumkin. 30 Qarang: Shayx Baxovuddin Nakshband: yego znacheniye dlya religioznogo mirovozzreniya, vliyaniye yego ucheniya na etiku i politiku. – T.: Movarounnaxr, 1997. – S 13

Odam bilishning har bir bosqichi (mistik yо’l manzillari)dan oldinma-ketin о’tib о’z maqsadiga yaqinlashadi. Sо’fizm nazariyasi va amaliyoti ongning tashqidan ichkiga, ochiqdan yashiringa sayohatini nazarda tutadi. Bahouddin Naqshband tariqat ezoterik (yashirin, mistik) fan, u hammaga ochiq emas, uni faqat о’zini Haqiqatga baxshida etgan odamlar anglab yetishi mumkin, deb hisoblagan. Sо’fizmda mistik bilish zamirida «О’zini bilgan odam о’z Allohini biladi» degan tamoyil yotadi. О’zini о’zi bilish orqali Allohni bilish maqsadga erishishning eng qisqa yо’lidir. Bahouddin Naqshband yaratgan ta’limotning asosida «Dil ba yor-u, dast ba kor», ya’ni «Kо’ngil yorda, qо’l – ishda», degan shior yotadi. 3/2. О’rta asrlar Yevropasida falsafiy tafakkurning rivojlanish xususiyatlari. XVI asrgacha G’arb va Sharq falsafiy tafakkuri har biri о’z yо’lida rivojlangan: arab musulmon Sharqida va Ispaniyaning arablar istilo qilgan qismida falsafaga dinning ta’siri Yevropa va Sharqiy Osiyodagidan kamroq bо’lgan . Bu davrda arab musulmon fani rivojlanishda Yevropa fanidan ancha ildamlab ketgan. Xitoyda ham fan, garchi din ta’siri ancha kuchli b о ’lsa-da, Yevropadagidan ilg’orroq b о ’lgan. Ayrim Sharq faylasuflari о ’z asarlarini antik davr mutafakkiri Demokritning atomlar haqidagi ta’limoti, Empedokl elementlari, Pifagor matematikasi, Platon g’oyaalari, Aristotelning falsa f iy va tabiiy-ilmiy merosi, ayniqsa uning mantiq tizimi ta’sirida vujudga kelgan ilmiy-falsafiy an’ana ruhida yaratganlar. Yevropa falsafasida materializm о ’rta asrlarda Sharqdagidek keng tarqalmagan va madaniyatga kuchli ta’sir k о ’rsatmagan. U sxolastikada realizm bilan bir qatorda paydo b о ’lgan nominalistik falsafa k о ’rinishida rivojlangan va avval ayrim narsalar va hodisalar, s о ’ngra ularning in’ikoslari narsalarning nomlari sifatida talqin qilinuvchi umumiy tushunchalarda mavjud, degan g’oyaadan kelib chiqqan. Ammo falsafani ilohiyotga qaram qilishga harakat qilgan din mafkuraning hukmron shakli sanalgan. Ilk о ’rta asrlarda falsafiy tafakkur rivojlanishining asosiy shakllari apologetika va patristika b о ’lgan . Yevropada, Vizantiyada, Old Osiyo va Shimoliy Afrikaning ellinlashgan markazlarida xristianlikning tarqalishi boshqa diniy va falsafiy oqimlar bilan qattiq kurash jarayonida yuz bergan. Bunda xristianlikka qarshi neoplatonizm falsafasidan keng foydalanilgan. Ayni shu davrda apologetika xristianlikni asoslash va himoya qilish falsafasi sifatida vujudga kelgan.

$Apologetika ortidan «cherkov otalari»ning falsafiy ta’limoti – patristika (lot. pater – ota) paydo b о ’lgan. Patristikaning eng yorqin vakili Gippon (Shimoliy Afrika)dagi yepiskop Avliyo Avgustin (354-430)dir. U о ’rta asrlar falsafasiga, shuningdek falsafiy ijodning keyingi davrlardagi k о ’pgina vakillariga kuchli ta’sir k о ’rsatgan. Avgustin «haqiqiy falsafa va haqiqiy din»ni bir deb hisoblagan. Xristianlik asoslarini u Platon falsafasidan topishga harakat qilgan. Uning fikricha, Platon g’oyaalari – «bu ijodkor ijodga kirishish oldidan yuritgan mulohazalar» 31 dir. Xudo dunyoni y о ’qlikdan yaratgan. Inson panoh topishining asosiy y о ’li uning xristian cherkoviga mansubligidir. Xristian cherkovi «ilohiy shahar»ning Yerdagi vakilidir. Avgustin inson faoliyatining ikki qarama-qarshi turini tahlil qiladi: birinchi – «dunyoviy shahar», ya’ni «Xudoga nisbatan nafrat darajasiga k о ’tarilgan о ’z- о ’ziga b о ’lgan muhabbatga» asoslangan davlatchilik; ikkinchi – « о ’z- о ’ziga nisbatan nafrat darajasiga k о ’tarilgan Xudoga b о ’lgan muhabbat»ga asoslangan «ilohiy shahar». Avgustinning eng mashhur: «Ilohiy shahar», «Insoniy shahar», «Tavba» kabi asarlari mavjud. Avgustin ikki muhim muammo: shaxs dinamikasi va kishilik tarixi dinamikasi muammolarini yechishga harakat qiladi. U «Tavba» asarida shaxsning о’zligini, uning ruhiy holatlarini о’rganadi. Avgustin shaxsning ichki dunyosini uning gо’daklik yillaridan boshlab inson xristian sifatida shakllanadigan davrgacha tavsiflaydi. U shaxsga nisbatan zо’rlik ishlatishning har qanday shakllarini (maktabda bolaga zо’rlik ishlatishdan davlat darajasida zо’rlik ishlatishgacha) qoralaydi. Avgustin shaxs erkinligi muammosini ilgari suradi. Oradan bir necha asrlar о’tgach, ayni shu muammo ekzistensializm vakillarida Avgustin falsafasiga nisbatan qiziqish uyg’onishiga sabab bо’ldi. Avgustin inson subektiv tarzda erkin harakat qiladi, lekin uning barcha harakatlarini u orqali Xudo bajaradi, deb hisoblagan. Xudoning borlig’ini insonning о ’zligidan, inson tafakkurining о ’z- о ’zi uchun ishonchliligidan keltirib chiqarish mumkin. Avgustin shaxs uchun о ’zlikning rolini k о ’rsatib berdi. Zero «Men» - tashqi dunyodan ajralib chiqadigan va hatto undan «berkinib» oladigan intim mavjudot. Avgustin inson о ’z «Meni»ni qanday kashf etadi, degan savolga javob topishga harakat qiladi. 31 Avgustin \\ Vsemi r naya ensiklopediY. –M.: Sovremenniy literator, 2001. –S. 1 1 .$