logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Falsafa
  4. San’atning vujudga kelishi, uning turlari va o’zaro aloqadorligi

San’atning vujudga kelishi, uning turlari va o’zaro aloqadorligi

Yuklangan vaqt:

18.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52.9580078125 KB
Ko'chirib olish
San’atning vujudga kelishi, uning turlari va o’zaro aloqadorligi Reja : 1.San’atning predmeti, maqsadi va vazifalari. 2. San’atning turlari va ularda mafkura tamoyillarining in’ikosi. 3.Estetik tarbiyaning asosiy yo’nalishlari va vositalari. 4.Estetikaning zamonaviy muammolari. San’atning predmeti, maqsadi va vazifalari. San’atning turlari. San’at – estetik faoliyatning о ’ziga xos turi, sehrli ma’naviy k о ’zgu. Sehri shundaki, san’at asarini idrok etayotgan odam unda ham shu asarni yaratgan inson dunyosini, ham о ’z dunyosini qadriyatlar prizmasi orqali k о ’radi; о ’zining qandayligini va qayerdaligini, yutuqlarini va nuqsonlarini, aqlini va hissiyotlarini aniqlashtirib oladi. Uning estetik mohiyati makon va zamondagi voqelik vositasida g о ’zallik, ulug’vorlik, fojeaviylik, kulgililik, xunuklik, tubanlik v.b. estetik xususiyatlarni in’ikos ettirishi hamda ularni baholashi bilan belgilanadi. San’at qadriyatlarning qadrlanishini va qadrsizlangan qadriyatlarni k о ’rsatib beradi, bir odam yoki bir necha odam timsolida odam bilan olamning yaxlit, umumlashgan qiyofasini yaratadi, ularning uyg’unligini ta’minlaydi. U kishini yashashga о ’rgatadi, g о ’zallikka da’vat etadi, ma’naviy yuksaltiradi. Shu sababli insoniyat tarixida san’atsiz yashab о ’tilgan birorta ham davr y о ’q. Faylasuf-nafosatshunoslar о ’rtasida san’atning kelib chiqishi muhim muammolardan b о ’lib kelgan. San’atning kelib chiqishi deganda k о ’pchilik g’orlarning tosh davrlariga ibtidoiy davrlarda chizilgan ov manzalari va ov hayvonlarining tasvirini nazarda tutadi. Vaholanki gap bu yerda san’atning qanday paydo b о ’lganligi emas, balki nimadan paydo b о ’lganligi t о ’g’risida borishi kerak. Ba’zilar uni taqliddan, bosh: erotik hissiyotlardan, kimlardir о ’yindan, kimdir mehnatdan kelib chiqqan deb hisoblaydilar. Bunday nazariyalar va konsepsiyalar anchagina, lekin ular orasidagi ikkitasining tarafdorlari k о ’pchilikni tashkil etadi. Ulardan biri – insonni hayvonlik darajasidan odamlik pog’onasiga k о ’targan narsa mehnat, san’at ham mehnatdan, insonning olamni о ’zgartirishga b о ’lgan ehtiyojidan kelib chiqqan, san’at faqat ijtimoiy hodisa degan moddiyatchilar ilgari surgan qarash. Ikkinchisi – san’at insonga berilgan ilohiy zavqning, ma’naviy olamning о ’yin orqali namoyon b о ’lishi, degan ma’naviyatchilar nazariyasi. Biz ana shu ikkinchi qarash tarafdorimiz. Buning sababi shuki, mehnat, qanchalik qadrlamaylik, qanchalik sharaflamaylik, u – majburiyat bilan bog’liq, maqsadga y о ’naltirilgan ijtimoiy hodisa, о ’yin esa har qanday majburiyatdan yiroq, maqsadga muvofiqlik bilan shartlanadigan individual-ijtimoiy hodisa. Demak, mehnat –zaruriyat, о ’yin – erkinlik. Inson mohiyatan erkin va erkinlikka intilib yashaydigan mavjudot sifatida о ’z erkinligini eng avvalo о ’yinda namoyon qiladi. О ’yinsiz insonning yashashi mumkin emas, usiz inson hayoti jahannam. Bu о ’rinda yana bir bor Shillerning mashhur fikrini keltirish о ’rinli: «Inson faqat tom ma’noda inson b о ’lgandagina о ’ynaydi va о ’ynayotgan paytdagina t о ’liq insonga aylanadi. 1 Bundan tashqari, о ’yinning inson uchun yana bir zaruriy jihati, unda odam real hayotda topolmagan narsasini topadi, bir muddat b о ’lsa-da tasavvurdagi о ’zi uchun о ’ylab topgan yangi reallikdagidan g о ’zalroq, ulug’vorroq hayotda yashaydi. Ana shunday о ’yin – badiiy asarning shaklida ham, mazmunida ham erkin va beg’araz ifoda topadi. Ijodkor о ’yin qoidalariga – badiiy asar talablariga b о ’ysunishi shart, uning biror-bir narsani meyoridan ortiq asar hujayrasiga tiqishtirishi о ’yinni – asarni buzadi. Shunday qilib, san’at о ’yinning ijtimoiylashgan shakli – tasavvur о ’yini, tafakkur о ’yini, s о ’z о ’yini, rang о ’yini, ohang о ’yini va tavush о ’yini. Unda insonning barcha a’zolari yagona hissiy-intellektual yaxlitlik sifatida о ’ynaydi. Mehnat san’atning estetik faoliyat ekani bilan bog’liq, ya’ni о ’yinga tayyorgarlik va uni amalga oshirish jarayoni mehnatni, ijodiy mehnatni taqozo etadi, u iste’dod bilan yonma-yon faoliyat k о ’rsatadi. .San’atning xususiyatlari va tamoyillari. Ma’joziylik xususiyati: Boshqacha qilib aytganda, narsa-hodisalar yoki s о ’z-iboralarining k о ’chma ma’nolarda, k о ’p ma’noli tarzda q о ’llanilishi san’atning san’atligini belgilab beradi. Majoziylik, keng ma’noda olganda, badiiy qiyofa yaratish, umumlashtirish, ramziylik, о ’xshatish, sifatlash, jonlantirish, istiora, kinoya singari badiiy vosita va usullarni о ’z ichiga oladi. Misol uchun, daryo. U aslida biologik hodisa sifatida bitta narsani anglatadi: manbaidan to quyilish joyigacha doimiy oqib turadigan katta suv. san’atda esa u – inson umri, hayot beruvchi manba, insonning kengligi v.h. Badiiy asarda u pishqiradi, о ’ynoqlaydi, yuguradi, hikoya s о ’ylab beradi, ertak aytib beradi v.b. sifatlar bilan jonlanadi, odamiylashtiriladi. Majoziylik hususiyati, xullas, san’atning yashash shartlaridan biri, u y о ’q joyda – san’at ham y о ’q. Demokratik xususiyati. San’atinng demokratik xususiyati ham uning yashash shartlaridan biri. Bu xususiyat eng avvalo erkinlik bilan bog’liq. Ijodkor fikr erkinligi, s о ’z erkinligi, g’oya erkinligi, mavzu erkinligi, uslub erkinligi, rang 1 Andreev A.L. Mesto iskusstva v poznanii mira. Moskva. Politizdat. 1980. erkinligi v.b. ijodiy erkinliklar tizimiga ega b о ’lsagina, ulardan о ’z о ’rnida foydalana olsagina, uning asarini san’at namunasi deb atash mumkin. Ijodkorga, siyosiy- mafkuraviy z о ’ravonlik qilish, uni majburlash, q о ’rqitish orqali ta’sir k о ’rsatish kabi hodisalar san’at uchun о ’lim demakdir. Faqat ijod emas, badiiy asarni estetik idrok etish jarayoni ham erkin b о ’lishi kerak, bunda ham majburiylik, z о ’ravonlik mumkin emas. Zero, har qanday san’at asari erkin xohish-ixtiyor bilan idrok etilgandagina, u yashab qolish imkoniga ega b о ’ladi. Bu masalaning bir tomoni, ikkinchi tomoni - san’atni yaratuvchilar orasidagi demokratiya bilan bog’liq. Ijtimoiylik xususiyati. Ijtimoiylik ham san’atning muhim xususiyatlaridan hisoblanadi. Har bir san’at asari о ’z davrning dolzarb muammolarini, yetakchi g’oyalarini, muayyan mafkurani k о ’tarib chiqmasligi mumkin emas. Faqat ular g о ’zallik, ulug’vorlik, kulgililik, ezgulik, ideal kabi estetik va axloqiy qadriyatlar bilan uyg’un tarzda idrok etuvchiga yetkazib beriladi. Zero san’at asarida asosiy «voqealar» markazida turuvchi badiiy qiyofani biz asar qahramoni – qahramon deb atashimiz ham shundan: ijtimoiylik y о ’q joyda qahramonlikning mavjud b о ’lishi mumkin emas. San’atning bu xususiyati uning zamonaviylik, mafkuraviylik, hozirjavoblik, dolzarblik singari tamoyillari va sifatlari bilan bog’liq. Ayni paytda san’atning individuallashtirish xususiyati ham mavjud. Tarixiylik xususiyati. Har bir haqiqiy san’at asari, vaqt nuqtai nazaridan zamonaviy yoki tarixiyligidan qat’i nazar, u – tarix, badiiylashtirilgan tarix. Masalan, Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma» asari X-XI asrlarda yaratilgan, milodgacha va miloddan keyingi dastlabki davrlardagi Eron ijtimoiy-siyosiy hayotidan olib yozilgan tarix, faqat badiiylashtirilgan, umumlashtirilgan tarix. Ayni paytda «Shohnoma»ning yaratilishi bilan bog’liq tarix ham mavjud. «Shohnoma» о ’z ibtidosidan tarixiy asar sifatida qabul qilinadi. Tarixiylikning yana bir boshqa jihati borki, unda asar dastavval zamonaviy san’at namunasi sifatida namoyon b о ’ladi va keyinchalik u о ’z davrining badiiy qiyofalar vositasida yaratilgan tarixiga aylanib qoladi. Milliy va umumbashariylik xususiyati. Bu о ’rinda biz, e’tibor qilsangiz, milliylikni umumbashariylik bilan birga, ajralmagan holda keltiryapmiz. Gap shundaki, ularni boshqa barcha sohalarda alohida-alohida olib qarash mumkin. Faqat san’atda emas, san’atda ular dialektik yaxlitlikda namoyon b о ’ladi. Ya’ni haqiqiy milliy qadriyatga aylangan badiiy asargina asl umuminsoniylikni va aksincha, haqiqiy umumbashariy qadriyatga aylangan asargina tom ma’nodagi milliylikni о ’zida mujassam etadi. Chunki inson ravnaq topib, taraqqiy qilishi uchun milliylikdan umuminsoniylikka qarab borishi kerak, tarixda ham doimo shunday b о ’lib kelgan. Inson esa san’atning badiiy tadqiqot obyekti. Shu sababli milliy mahdudlikni targ’ib etgan yoki hech qanday milliy ildizga ega b о ’lmagan «umuman» insonni, milliy-mintaqaviy hududlardan tashqaridagi «muallaq» odamni tasvirlagan badiiy asar hech qachon san’at darajasiga k о ’tarila olmaydi. Originallik (yangilik)-ijodiylik tamoyili. Har bir ma’naviy hodisada b о ’lganidek, san’atda ham uning asosini tashkil etadigan, tamal toshi vazifasini о ’taydigan tamoyillar mavjud. Ulardan birinchisi - san’atning yangilik (orginallik) yoxud ijodiylik tamoyili. Chunki ijod mahsuli, ijod qilishi – kashf etish, shu kungacha mavjud b о ’lmagan narsani yaratish demakdir. Bunday yangilik muayyan san’at asarining shakl, mazmun, uslub v.b. jihatlari bilan о ’zidan avvalgi asarlarini takrorlamasligini, о ’sha asarlar bilan yonma-yon q о ’yganda, ulardan ijobiy о ’ziga xosligi tufayli ajralib turishini taqozo etadi. Haqqoniylik tamoyili. U san’at asarida in’ikos etayotgan inson xatti- harakatlarining, ilg’or g’oyalarning, badiiy usullarning, butun ifodaviy-tasviriy vositalarning bir-biri bilan uyg’un, maqsadga muvofiq tarzda berilishini ta’minlaydi. Zero umumiylikni – xususiylikda aks ettirish, makon, zamon va inson yaxlitligini badiiy qiyofalarga k о ’chirish san’atkor uchun eng murakkab ish. Bunda iste’dod, xayolot, tasavvur va mahorat katta rol о ’ynaydi. Asardagi har bir epizod, har bir rang, har bir misra, har bir tovush idrok etuvchini ishontirishi, unda shubha uyg’otmasligi kerak. San’atkor uni, qadimgi yunonlar ta’biri bilan aytganda, «g о ’zal yolg’onga» ishontirishi, r о ’y bermagan, lekin r о ’y berishi mumkin b о ’lgan voqelikni r о ’y bergan deb idrok etishga «majbur qilishi» lozim. Shu sababli haqqoniylikni faqat real hayotga yaqinlik – hayotiylik bilan izohlash uni j о ’nlashtirish demakdir. Haqqoniylik tamoyiliga amal qilinmasa, asarlar juda oz muddat yashaydi, haqqoniylikning y о ’qligi sxematizm va soxtalikni barqaror etadi. Xalqchillik tamoyili. San’at asari xalq uchun yaratiladi. Lekin xalq degani, bu – aholi emas, aholining fikrlaydigan, milliy qadriyatlarga befarq qaramaydigan, afkor, tinglay olish, tomosha qila bilish va о ’qish qobiliyatiga ega qismi. Asardagi xalqchillik ana shu k о ’pchilikning shodligu qayg’usini, dardlarini, intilishlarini, muammolarini qay darajada tushunarli tarzda ifodalay olishi bilan belgilanadi. Xaqiqiy san’at asari «qoralar» (omma) uchun ham, «saralar» (elita) uchun ham yaratilmaydi, tabaqaviylik, mahalliychilik, millatchilik singari salbiy y о ’nalmalardan yiroq b о ’ladi, boshqacha qilib aytganda, podsholar haqidagi asarni – fuqarolar, fuqarolar haqidagi asarni - podsholar tushunganida, unday asarni xalqchil deyish mumkin. Masalan, Navoiyning «Farhod va Shirin», «Sab’ai sayyor» dostonlari podsholaru malikalar haqida, lekin xalqqa tushunarli. Chunki ular xalqning vakillari sifatida badiiy qiyofaga ega qahramonlardir. Yoki Sulaymon Yudakovning «Maysaraning ishi» operasi xalq orasida shuhrat qozongani hech kimga sir emas. Bu asar orqali, bizda yotsirabroq qaraladigan, opera san’ati ham ruhimizga singib ketdi. Xalqchillikda muhimi – san’atkor tomonidan xalq ruhini anglay bilish va uni in’ikos ettira olish, millatni millat qilgan qadriyatlar mohiyatini badiiy qiyofalar orqali aks ettirish. Xalqchillik tamoyilining yana bir muhim jihati shuki, san’at asari u – tarixiymi, zamonaviymi, – xalqning orzu-ideallarini ifodalashi, ya’ni kechani yoki bugunni emas, ertani kuylashi lozim, xalqdan ortda qolmasligi, u bilan yonma-yon ham turmasligi, balki undan va zamondan bir qadam oldin yurishi kerak. San’atning asosiy vazifalari: Biz imkon qadar tahlildan о ’tkazgan san’atning xususiyatlari va tamoyillari ma’lum ma’noda uning asosiy vazifalarini ham belgilab beradi. Endi ana shu vazifalarni qisqacha k о ’rib о ’tishga harakat qilamiz. Insoniylashtirish - san’atning dolzarb vazifasi. U san’atning deyarli barcha asosiy xususiyatlarini va о ’ziga xosligini namoyon etadi. Zero, har bir san’at asari markazida inson turadi. Insoniylashtirish vazifasini san’at ham bevosita, ham bilvosita amalga oshiradi. Bevosita deganimizda, insonning badiiy qiyofalar shaklida in’ikos ettirilishini nazarda tutamiz. YA’ni qahramonlarning shakli-shamoyili, fe’l- atvori va xatti-harakatlari asarda taqdim etilayotgan zamonaviy yoki tarixiy voqelikni insoniylashtiradi, ularda inson ishtirokini ta’minlaydi. Bilvosita insoniylashtirish esa, birinchidan, san’atkor vositasida r о ’y beradi. Bunda t о ’g’ridan-t о ’g’ri inson qiyofasi tasvirlanmagan esa-da, asar hujayrasiga singdirilgan inson ruhi uni ichdan nurlantirib, ranginlantirib turadi. San’atning insoniylashtirish vazifasi bu bilan cheklanmaydi. U yana о ’z badiiy qiyofalari, manzaralari, rangi, ohangi v.h. bilan idrok etuvchi qalbini yumshatadi, uni muruvvatli, shafqatli, diyonatli b о ’lishga da’vat etadi. Ya’ni о ’zining forig’lashtirish qudrati bilan odamdagi hayvoniy xislatlarni y о ’qotishga va uni insoniylashtirishga xizmat qiladi. 2 Forig’lantirish - san’atning asosiy vazifasi. Forig’lantirish nima ekanini, uni dastlab Arastu san’atga nisbatan q о ’llaganini biz avvalgi boblar orqali yaxshi bilamiz. Q о ’shimcha qilib shuni aytish mumkinki, san’atning bu vazifasi muayyan badiiy asarni idrok etish mobaynida r о ’y beradi. Uni shartli ravishda uch qismga ajratish mumkin. Dastavval haqiqiy san’at asari inson qalbini ochadi, kalit vazifasini о ’taydi. Keyin uni tozalaydi – poklaydigan ma’naviy modda vazifasini о ’taydi. Undan s о ’ng, uchinchi galda, ochilgan va barcha mayda, g’arazli, salbiy hislardan tozalangan qalbni yuksak tuyg’ular, ulug’vor intilishlar, buyuk orzular bilan t о ’ldiradi, о ’zingiz hali yaxshi ilg’ab yetmagan, ma’naviyatga b о ’lgan ichki bir botiniy-ruhiy tashnalikni qondiradi. San’atning «ruh ozig’i» deb atalishi ham shundan. Aynan ana shu vazifa san’atdagi boshqa barcha vazifalarning amalga oshuvini ta’minlaydi, forig’lantirish vazifasini bajarmagan asar – san’at asari emas. Bilimli, ma’rifatli qilish - san’atning muhim vazifasi. Insonni bilimli, ma’rifatli qilish ham san’tning asosiy vazifalaridan. Uni, odatda ma’rifiy – evristik vazifa deb atashadi. Har qanday haqiqiy san’at asari insonga turli xil bilim beradi, uni birvarakay k о ’p sohalar b о ’yicha ma’rifatli qiladi. M., Jyul Vernning « О ’n besh yoshli kapitan» romanini о ’qir ekansiz, siz dengiz haqida, kemalar, qayiqlar, yelkanlar, kit ovi, Afrika qit’asining о ’ziga xosliklari u yerdagi qabilalalarning odatlari, qul savdosi v.b. t о ’g’risida ma’lumot olasiz. YA’ni bir asar orqali bir y о ’la geografik, navigatsion, etnografik, tarixiy v.h. ilmlardan xabardor b о ’lasiz. T о ’g’ri, bu bilimlaringiz mazkur fanlarni maxsus о ’rganganlik – mutaxassislik darajasida b о ’lmasa ham, lekin siz bundan buyon о ’zingizga va mintaqangizga xos b о ’lmagan ijtimoiy hodisalar t о ’g’risida yaxshigina ma’rifatli kishi hisoblanasiz. Agar bordi-yu 2 Abdulla SHer. Estetikada ijodkor muammosi. “O‘zMU xabarlari” jurnali. 2009 Jyul Vernning asosiy asarlarining barchasini о ’qib chiqsangiz, siz har qanday geograf olim bilan bahslasha olasiz. Umrida biror-bir mamlakatga sayohat qilmagan bu yozuvchining badiiy asarlari uning k о ’pgina mamlakatlar geografiya jamiyatlari faxriy a’zosi etib saylanishiga, hatto о ’zining ham geografiyadan ilmiy ishlar qilishiga sabab b о ’ldi, k о ’pdan-k о ’p olimlarning ilmiy kashfiyotlariga turtki berdi. 3 Tarbiyaviylik - san’at uchun ustuvor vazifa. Tarbiyachi sifatida san’at inson hissiyotlariga ta’sir qiladi, estetik kechinmalar uyg’otadi va shu orqali bizda ezgulikdan yovuzlikni farqlay bilish k о ’nikmasini shakllantiradi. Bu jarayon ikki yoqlama ta’sir tufayli r о ’y beradi. Birinchisi – bevosita, ikkinchisi– bilvosita. Birinchisi – t о ’g’ridan-t о ’g’ri didaktik usul orqali amalga oshiriladigan tarbiya. Bunda san’at asarining о ’zi, shakli va mazmuni bilan, butunisicha nasihat ruhidagi tarbiyaga qaratilgan b о ’ladi. Misol tariqasida Shayx Sa’diyning «Guliston», Ahmad Yugnakiyning «Hibbat ul-haqoyiq» pandnomalarini, Maxtumqulining she’rlarini, Ezopning masallarini keltirish mumkin. San’at tarbiyaviyligining ikkinchi, bilvosita tomoni real hayot tajribasi sifatida asardan idrok etuvchi о ’ziga «yuqtirgan», ya’ni qalb prizmasidan о ’tkazib, о ’zi uchun zarur deb qabul qilgan axloqiy-estetik qadriyatlar bilan bog’liq. Bunda san’at asari ijtimoiylashgan badiiyat, undagi qahramon g’oyaviy-badiiy yaxlitlik tarzida tarbiyaviy rol о ’ynaydi. Ijtimoiy aloqachilik (kommunikativlik) faoliyati - san’atning о ’ziga xos vazifasi. Haqiqiy san’at asari idrok etuvchini muayyan makonda va zamonda «birga olib yuradi», biz uchun yangi b о ’lgan voqelik bilan «tanishtiradi», hozirgi zamon odamini boshqa bir zamonga, boshqa tarixiy voqealar joyiga, boshqa mintaletetga, boshqa mintaqaga «olib boradi», M., Shekspirning «Romeo va Juletta» asari orqali О ’rta asrlar Italiyasidagi voqealar bilan bog’lanamiz. Zamonaviy san’at asarida ham shunday holatni k о ’rishimiz mumkin. Bundan tashqari, san’at ijodkor va jamiyat, ijodkor va asar, asar va uni estetik idrok etuvchi orasidagi uch yoqlama aloqani ham amalga oshiradi. Huzurbaxshlik - san’atning ijtimoiy vazifasi. Biz yuqorida san’atning kelib chiqishini о ’yin bilan bog’lagan edik. Shunday ekan, huzurbaxshlik vazifasini uning tabiiy burchi deb atash mumkin. Chunki о ’yin «bir maza qilish», bir muddat zavqqa 3 Bichkov V.V. Estetika. Moskva. Gardariki. 2004. berilib, huzur olish uchun kerak. San’atda ham, u ilk bor bunyodga kelgan paytidan boshlaboq, huzurbaxshlik asosiy vazifa hisoblangan. Biroq, taraqqiyot davomida insonning, q о ’polroq b о ’lsa ham, Arastu ta’biri bilan aytganda, «ijtimoiy hayvon»ligi ustuvorlik kasb etib borgani sayin, bu vazifaga juda k о ’p hollarda yetarli e’tibor berilmaydi: g’oyaviylik, mafkuraviylik, zamonaviylik, dolzarblik kabi ijtimoiy «yuk»lar «san’at yelkasiga» meyoridan ortiq yuklanadi. Natijada sa’at bunday og’ir yuk ostida ezilib qoladi va huzurbaxshlik vazifasini kerakli darajada bajara olmaydi. Bundan na zamon, na mafkura, na g’oya, na san’atkor, na san’at asari foyda k о ’radi. Chunki bularning hammasi asarni idrok etuvchiga xuzurbaxshlik orqali yetib boradi. Huzurbaxshlik y о ’qolgan joyda san’atning о ’zi y о ’qoladi. U bir marta о ’qiladigan, bir marta k о ’riladigan, bir marta tinglanadigan, g’oyaviyligi bilan badiiyligi orasida Xitoy devori k о ’tarilgan soxtalik namunasiga aylanadi. Zero, huzurbaxshlik vazifasi san’atning g’oyaviy-badiiy yaxlitligini ta’minlashi barobarida uni ajdoddan avlodga asrab yetkazishni ham о ’z b о ’yniga oladi. 2. San’atning turlari va ularda mafkura tamoyillarining in’ikosi. San’at – estetik tadqiqot obyektining umumiy nomi, mushtarak tushuncha. Xususiy tushuncha sifatida u voqelikni gо’zallik va xunuklik, ulug’vorlik va tubanlik kabi qadriyatlar va aksilqadriyatlar orqali muayyan xil, tur hamda janrlar doirasida in’ikos ettiradigan badiiy ijod mahsulini anglatadi. Shu bois san’atni xil, tur va janrlarga bо’lib, estetik tadqiq etish odat tusiga aylangan. Biroq ana shu «bо’lib о’rganish», ya’ni tasniflashtirish, turkumlashtirish bir qarashda osondek kо’rinsa-da, aslida estetikadagi murakkab va chalkashliklarga tо’la muammo sanaladi. Bu borada о’nlab nuqtai nazarlar bor. “Lirika” eposdan kо’pincha qat’iy syujet chiziqlariga ega emasligi, voqelikni obyektda emas, subyektda berilishi, bevosita muallifning «aralashuvi» bilan shartlanganligi tufayli ajralib turadi. Ayni paytda kо’lam nuqtai nazaridan ham uni farqlash mumkin; lirikadagi voqelik muallifning hissiyotlari prizmasidan о’tib, idrok etuvchiga yetib boradi; unda hajm eposdagidek katta ham bо’lishi mumkin, lekin miqyos, kо’lam subyektlashtirilgan obyekt tarzida, subyektning bir qismi sifatida nisbatan torayadi va kichrayadi. “Drama” (yunonchada-harakat degani) sahnada ijro etishga mо’ljallangan, matni qatnashuvchilarning dialog va monologlari asosiga qurilgan, voqelikdagi hayotiy qarama-qarshiliklarni zididiyat holati (konflikt) orqali ifodalaydigan, san’atning nisbatan «sof» adabiy xili. Dramada lirikadagi subyektivlashish hodisasi yо’q, eposdagi voqeanavislikni ham uchratmaymiz: hamma narsani ishtirok etuvchilarning xatti-harakatlari va nutqlari hal qiladi. Shuningdek, unda eposdagi «og’ir karvonlikni», lirikadagi «oniy kayfiyatni» ham kо’rmaymiz: qahramonlar taqdiri dinamik tarzda rivojlanib boradigan fojeaviy azob-uqubatlar, og’ir kо’rgiliklar yoki tanqidiy kulgi vositasidagi yechim bilan nihoya topadi. Yuqoridagi fikrlarimiz san’atni xillash bilan bog’liq qarashlar edi. Endigi mulohazalarimiz san’at turlari xususida bо’ladi. Mazkur mulohazalarni hisobga olgan holda, biz, san’atning mavjudlik shartidan, ya’ni uning ma’naviy borliq sifatida namoyon bо’lish holatidan kelib chiqib, kо’pchilik tomonidan qabul qilingan makon (me’morlik, haykaltaroshlik v.h.), zamon (badiiy adabiyot, musiqa v.h.) va makon-zamon (teatr, sirk v.h.) bо’yicha tasniflashtirishni ma’qul deb hisoblaymiz. Biroq san’at tarixiy hodisa ekanini, u qadimdan tadrijiy rivojlanib kelganini, taraqqiyoti mobaynida о’zgarishlarga uchraganini va ma’lum bir tarixiy davrda muayyan san’at turi faol, yetakchi bо’lganini nazarda tutib, ayni paytda yuqoridagi birgina turkumlashtirish hamma tomonni qamrab olomasligini hisobga olib, masalaga tarixiylik tamoyili asosida yondashuvni ham maqsadga muvofiq deb о’ylaymiz. Shundan kelib chiqqan holda, biz taklif etayotgan tasnif san’at turlarini uch turkumga bо’lib о’rganishni taqozo qiladi. 4 Bular: 1. Arxaik - endilikda tarixga aylangan, hozirga paytda real hayotda amalda b о ’lmagan. 2. An’anaviy - qadimdan hozirgi kungacha о ’z о ’rnini va ahamiyatini y о ’qotmay kelayotgan. 3. Zamonaviy – ilmiy-texnik taraqqiyot natijasida vujudga kelgan «texnikaviy», yangi san’at turlari. 4 Umarov E. Teatr estetikasi. Toshkent. Fan. 2009. Ushbu tasnifga k о ’ra, arxaik san’at turlari –an’anaviy san’at turlari – badiiy adabiyot, baxshilik, me’morlik, k о ’rgazmali amaliy san’at, haykaltaroshlik, rangtasvir, grafika, musiqa, teatr, raqs, q о ’shiqchilik, estrada, sirk va askiyani; zamonaviy san’at turlari – fotosan’at (badiiy suratkashlik), kino, televideniyeni о ’z ichiga oladi. Mazkur ikki y о ’nalishdagi turkumlashtirish ma’lum ma’noda san’at turlarini tasniflashtirishni estetik boshqotirmaga aylanib ketishdan saqlashga xizmat qiladi, deb о ’ylaymiz. Arxaik san’at turlari. Bu san’at turlariga asosan badihag о ’ylik va xattotlikni kiritish mumkin. Badihag о ’ylik. Bu san’at turi asosan lirik yoki didaktik she’rlarni о ’z ichiga oladi. Badihag о ’ylarni ba’zan maddohlar deb ham atashgan. U asosan Sharqda vujudga kelgan va taraqqiy topgan. Uni g’arb adabiyotidagi imporovizatsiya yoki ekspromt san’atkorlar bilan chalkashtirish kerak emas. Chunki ular muayyan san’at turi ichidagi hozirjavoblik, xolos. Badihag о ’ylik – og’zaki ijod qiluvchi san’atkor. Xattotlik. Yozma adbiyotning keng yoyilishi bir tomondan, badihag о ’ylik ravnaqiga chek q о ’ygan b о ’lsa, ikkinchi tomondan yangi san’at turi xattotlikni vujudga keltirdi. Xattotlik Xitoy, Yaponiya, Suriya va musulmon mintaqasida va Ovr о ’pada keng yoyildi, dastlab unga qimmatbaho kitoblarni chiroyli yozuv bilan k о ’chirib k о ’paytirish xunari sifatida qaralgan. Keyinchalik u mustaqil san’at turiga aylandi. Xattotlik quroli sifatida musulmon Sharqida qamish qalam, Budha Sharqida - m о ’yqalam, Ovr о ’pada - patqalam q о ’llanilgan. An’anaviy san’at turlari. Avval aytganimizdek, barcha san’at turlari dastlab vujudga kelganida, ularda bevosita manfaatdorlik, fidoyilik jihatlari ustuvor b о ’lgan, hunar sifatida qabul qilingan: yuqoridagi badihag о ’ylik ham, xattotlik ham tekinga bajarilmagan. Keyichalik ularda estetik xususiyatlar, xususan, g о ’zallik asosiy maqsadga aylangan. An’anaviy san’at turlarining ba’zilarida ana shu ikki tomon baravar, bevosita tarzda saqlanib qolgan. Bunday san’at turlari sirasiga me’morlik va k о ’rgazmali san’at kiradi. Me’morlik . Bu san’at turining paydo b о ’lishi insonning turar joyga b о ’lgan ehtiyojidan kelib chiqqan va odamning estetik tabiati uni tobora g о ’zallashtirib borishni talab etgan. Keyinchalik bu talab о ’limdan keyingi “turar joyga” maqbaralarga tadbiq etilgan. Undan s о ’ng hukumdorlar saroyilari, devonxonalar turli rasmiy va norasmiy xizmat binolari, ibodatxonalar ham ana shu g о ’zallik qonuniga binoan qurilgan. Ispaniyadagi Al-Humro masjidi, Olmoniyadagi Kyoln K о ’rgazmali-amaliy san’at . K о ’rgazmali-amaliy san’at qadimdan, mehnat qurollari, hunarmandchilikning rivojlanib borishi bilan kundalik turmush ehtiyoji uchun q о ’llaniladigan ashyolarni bezash, me’morlik inshootlarini turli naqshlar va koshinlar vositasida g о ’zallashtirish orqali estetik telablarga javob berib keladi. Aynan ana shu san’at turida hunarmandchilikning san’atga aylanishi r о ’y beradi. M., aytib о ’tganimizdek, XVIII-XIX asrlardagi Buxoro-Q о ’qon uslubida naqshlangan g о ’zal mis qumg’onlar dastlab faqat о ’zining muayyan maqsadga xizmat qilishi bilan diqqatga sazovor edi. Lekin hozirgi paytda ular har biri betakror san’at namunasi, misgar ustaning san’atkorlik mahorati tajassum topgan ma’naviy qadriyat tarzida idrok etiladi. Yoki yog’och о ’ymakorligini olaylik, uni biz hozirgi paytda hunar emas, san’at mahsuli tarzida qabul qilamiz. Haykaltaroshlik-monumental san’at . Eng qadimgi, ibtidoiy davrlardan boshlab hozirgacha haykaltaroshlik о ’z maqeini y о ’qotmay kelayotgan san’at turlaridan biri. Bu san’atning asosida faqat oniy, bir lahzalik san’at tasviri yotadi. Haykaltarosh tomonidan ana shu eng muhim harakatini topish hamda unga mos nur va soyani tanlash yuksak isde’dodni talab qiladi. Haykaltaroshlik monumental san’at deyiladi. Chunki k о ’pincha u katta hajmli haykallar yoki majmularni о ’z ichiga oladi. Ayni paytda uning kichik hajmdagi va har biri о ’ziga xos b о ’lgan holda muayyan yuzalikda shakllar uyg’unligini tashkil etadigan k о ’rinishlari ham mavjud. Haykaltaroshlikning birinchi hiliga alohida makonni egallagan va har hil rakkursda tomosha qilish mumkin bulgan asarlar kiradi. Ana shunday izlanish va tajribalar asosida keyinchalik Farg’ona shahrida - Ahmad Farg’oniy, Urganchda - Muhammad Muso Xorazmiy va Jaloliddin Manguberdi, Navoiy shahrida - Alisher Navoiy, poytaxtimizda - G’afur G’ulom, Abdulla Qahhor va Zulfiya singari allomalarimiz, yozuvchi va shoirlarimiz haykallarini, Mustaqillik va Xotira maydonlarida zamonaviy monumental san’atimizning noyob namunasi sifatida tan olingan Mustaqillik va ezgulik monumentini, Motamsaro ona haykalini, Termiz shahrida Alpomish, Qarshi shahrida esa «El-yurt tayanchi» va boshqa о ’nlab monumental san’at asarlari barpo etildi. Baxshilik san’ati . Odatda baxshilikni estetikada san’at turiga kiritish qabul qilinmagan va xalq og’zaki adabiy ijodi sifatida badiiy adabiyotning xili deb hisoblab kelinadi. Aslida “bunday kamsitish”ning sababi о ’zbek estetikasida shu paytgacha ovr о ’paga, t о ’g’rirog’i, ruslarga taqlidning nihoyatda kuchli b о ’lganida. Shunday qilib, biz uni t о ’laqonli san’at turi deb bilamiz va buni isbotlashga harakat qilamiz. Baxshilik san’ati asosan Sharq xalqlarida mavjud, kelib chiqishi qadimgi Hindiston bilan bog’liq, sanskritchadagi “bhikshu” (qalandar, darvesh) s о ’ziga borib taqaladi. Keyinchalik,”baxshi”, “baxsha”, “baxshi”, va boshqa shakllarda Sharq xalqlarining k о ’pchiligida ustoz, ma’rifatchi degan ma’nolarda q о ’llanilgan. G’arbda uni faqat qadimgi yunonlar madaniyatida k о ’rishimiz mumkin. 5 Xalq dostonlaridagi tasvirlar, majoziylik k о ’p hollarda mubolag’aga va alliteratsiyaga asoslanadi, natijada badiiy qiyofa afsonaviylashtirilgan, m о ’jizaviylashtirilgan tarzda gavdalan-tiriladi. Masalan, “G о ’r о ’g’li” turkumi dostonlaridagi bahodirlardan biri – Hasan K о ’lbar bir t о ’yning oshini yeb t о ’ymaydi, murtining ichiga kalamushlar in qurib tashlagan v.h. Rassomlik san’ati. Bu san’at turi ham qadimdan mavjud, uning dastlabki namunalarini qadimgi tosh asridagi g’orlar devoriga ishlangan rasmlarda k о ’rish mumkin. Ularda asosan ov hayvonlari va inson tasviri berilgan. Musiqa san’ati. Agar rassomlik san’atida, deylik uning manzara janridagi Levitanning mashhur “Qarag’ayzor” asari k о ’z oldimizda muayyan ma’noda tugallangan rangtasvir sifatida namoyon b о ’lsa, musiqa asari, masalan, Betxovenning “Oydin sonata”si yoki Hoji Abdulazizning “Guluzorim” kuyi ohanglar vositasida tinglash jarayonida chizilayotgan rangtasvirdir. YA’ni rangtasvir badiiy mazmundagi markazni in’ikos ettirgan holda ibtido bilan intihonni tasavvurimizga havola qilsa, musiqada ibtido, markaz va intiho asarning о ’zida mujassam b о ’ladi. Shu bois rassomlik san’atini ranglar musiqasi, musiqani esa tovushlar tasviri deyish mumkin. Ayni paytda musiqa rassomlikdagi yoki badiiy adabiyotdagi aniq yo muayyan tasvirlash imkoniga ega emas, lekin u ohangdor tovush orqali inson qalbiga kuchli 5 Andreev A.L. Mesto iskusstva v poznanii mira. Moskva. Politizdat. 1980. ta’sir k о ’rsatish, uning ruhini qisqa vaqt ichida о ’zgartirish qudratiga ega. Bu jihatdan unga teng keladigan san’at turi y о ’q. Shu sababli musiqadagi “musiqiylik” tushunchasi barcha san’at turlari uchun yuksak mahorat ma’nosini anglatadi. M., she’riyatdagi musiqiylik, nasrdagi musiqiylik, me’morlik – qotib qolgan musiqa, ranglar musiqasi v.h. Raqs san’ati. Bu san’at turi Ovr о ’pada xoreografiya deb ataladi va raqsning barcha turlarini о ’z ichiga oladi. Raqs q о ’l va oyoq harakatlariga asoslanadi, lekin bu harakatlar ritm, muqom va badanning plastik egiluvchanligi vositasida shiorona xayolot parvozini ifodalaydi. Bu vositalarning hammasi musiqa yordamida (juda b о ’lmaganda bir musiqiy asbob ishtirokida) umumiy bir uyg’unlikni tashkil etadi, ana shu uyg’unlik raqsning san’at sifatidagi mohiyatini anglatadi. Raqsning ham о ’z ichki turlari k о ’p, diniy-falsafiy raqslar, mehnat raqslari yoki kasbiy raqslar, sof о ’yindan iborat raqslar, insoniy kayfiyatni anglatadigan raqslar, maxsus ssenariy (libretto) asosida sahnalashtiriladigan va uzoq vaqt davom etadigan raqslar v.h. Teatr san’ati. Insoniyat ma’naviy hayotida teatr san’ati juda qadamdan о ’z о ’rnini y о ’qotmay keladi. Bundan bir necha ming yillar avval qadimgi Hindiston, qadimgi Xitoy va qadimgi Yunonistonda dastlab teatr bir kishilik sahnadan iborat b о ’lgan, keyinchalik ikki kishilik sahnadan, undan keyingina jamoviy san’at turiga aylangan. YA’ni spektakl jamoaviy ijod mahsuli – rejissyor, dramaturg, aktyor va rassomning ijodiy izlanishlari natijasi о ’laroq yuzaga keladi. Ayni paytda unda bir necha san’at turi omuxta tarzda namoyon b о ’ladi: me’morlik, rassomlik (dekoratsiya), musiqa va notiqlik san’atining hamkorligi spektaklning sahnaviy asosini, dinamik tarzda rivojlanib boradigan dramatizm esa uning badiiy – estetik mohiyatini belgilab beradi. Teatr san’atining о ’ziga xos jihati shundaki, unda sahna asari tomoshabin oldida yaratiladi, о ’sha rejissyor, sahnaga q о ’ygan о ’sha aktyorlar о ’ynagan bugungi spektakl kechagidan farq qiladi. Bu sahna san’atining doimiy ijodiyligini k о ’rsatadi, bugungi ijroga aktyor nimanidir q о ’shadi yoki undan olib tashlaydi. Bu uning ruhi, ijodiy kayfiyati, ikki yoki uch kunlik о ’sishi bilan bog’liq. Sirk san’ati . Sirk eng qadimgi an’anaviy san’at turlaridan biri. U Sharqda vujudga kelgan va dorbozlik san’ati deb ham atalgan, k о ’chma tomosha sifatida xalq orasida shuhrat qozongan. Unda dorda langar bilan yurishdan tashqari, dorboz havo gimnastikachisi (chig’iriqda) vazifasini ham bajargan. Pastda albatta nog’ora dorbozning harakatlariga mos ohangda yangrab turgan. Ayni paytda pastda qiziqchi, k о ’zboylog’ich, akrobat (besuyak), ayiq о ’ynatuvchi ishtirok etgan, ba’zan askiyadan ham foydalanilgan. Estrada san’ati . San’at turi sifatida estrada omuxtalik tabiatiga ega, unda teatr, musiqa, sirk, askiya unsurlari yaqqol k о ’zga tashlanadi. Masalan, drama va komediyaning kichik shakllari, intermediyalar, akrobotika, pontomima, janglyorlik, q о ’shiq, badiiy о ’qish v.b. janrlar muvaffaqiyatli ijro etiladi. Unda zamonaviy muammolarning k о ’ngil ochish usullari va kulgi vositasida ifodasini, xilma-xil tanqid y о ’llarini k о ’rish mumkin. Falsafiylik, ijtimoiy-siyosiy mavzular estradada qisqa, l о ’nda, qiziqarli tarzda ochib beriladi. Estrada, sahnaviy san’at b о ’lsa-da, teatrdan aynan ana shu «yengilligi», «k о ’ptomonlamaligi» bilan farq qiladi. Mashhur rus estrada aktyori YE.Petrosyan shuni nazarda tutgan holda, bu san’at turini «san’atdagi jurnalistika» deb ataydi. Zamonaviy san’at turlari. Texnikaviy yutuqlar asosida vujudga kelgan zamonaviy san’at turlari insonning har qanday qulay sharoitdan yangi san’at turi yoki asarlarini yaratish uchun foydalanishini k о ’rsatadi, insondagi san’atga b о ’lgan azaliy va abadiy intilishidan dalolat beradi. Bir paytlar, о ’ta ratsional, san’at bilan sig’ishmaydigan, q о ’pol deb hisoblangan texnikadan hozirgi paytda inson ildizi noratsionallikka borib taqaladigan badiiy qiyofa yaratish uchun foydalanmoqda. Shuning natijasi о ’laroq, keyingi bir yarim asr ichida bir necha zamonaviy (texnikaviy) san’at turlari paydo b о ’ldi va rivojlandi. Fotosan’at. XIX asrning 20-30-yillarida fransuzlar J.Nyens, L.Dager, ingliz U.Tolbot tomonidan shahar manzaralari, mevalarning rassomlik san’atidagi k о ’rinishlarini optika va kimyo yordamida suratga k о ’chirish amalga oshiriladi. 6 Uni dastlab «fotogeniya», «fotogenik san’at» deb, keyinroq esa, uni rassomlik san’atidagi rangtasvir va grafikaga yaqinligi nazarda tutib, «fotografiya» degan nom bilan atashdi. Muhimi shundaki, suratga tushirishni badiylashtirish, fototexnika asosida 6 Andreev A.L. Mesto iskusstva v poznanii mira. Moskva. Politizdat. 1980. S. 49. san’at asari yaratish boshlandi. Ayni paytda, endi rangtasvirning kuni bitdi, degan, shoshib aytilgan fikrlar ham о ’rtaga tashlandi. Kino. Eng miqyosli zamonaviy san’at turi hisoblanadi. Bugungi kunda u hamma yerda «hoziru nozir». Uni kinoteatrlarda jamoaviy, televideniye va videomagnitafon orqali esa oilaviy yoki individual tomosha qilish mumkin. Hozirgi paytda kino о ’zining dastlabki «harakatdagi fotografiya» holatidan shu qadar uzoqlashib ketganki, endi uning ovozsiz davridagi montaj dramaturgiyasiga suyanib qolgan san’at sifatida tasavvur ham qilish qiyin. Hozir aktyorlar yaratgan, murakkab psixologizmga asoslangan badiiy qiyofalar, adabiy ssenariy zaminida ekranlashtirilgan real hayotni badiiy aks ettiradigan davomli, k о ’pchiziqli syujet birinchi о ’rinda turadi. Kinoda teatrdagidek dinamik dramatizm hamda uning asosini tashkil etgan harakat, harakat va yana harakat (bunda fikriy harakat ham nazardan qochirilmasligi lozim) asarning moyasini tashkil etadi. Biroq kino, teatrdan farqli ravishda, kadrlar orqali zamondan- zamonga «sakrab» о ’tish imkoniga ega, biroq bu «sakrash», agar film rejissurasi puxta b о ’lsa, tomoshabinga sezilmaydi, u hozirgi voqealarning ibtidosi, sababchisi – avval b о ’lib о ’tgan voqealar ekanini his qilib turadi. Chunki о ’tgan voqealarning eng muhim, qahramonlar taqdirini belgilaydigan holatlari kadrlarda bugungi voqealar bilan tabiiy ulanib ketadi, ya’ni kecha – bugunga, bugun – kechaga о ’tib turishi ekran imkoniyati doirasidagi «oddiy gap», kino san’ati usullaridan biri. Sahnada esa bunday imkoniyat y о ’q, unda mazkur holatlar tomoshabinga t о ’g’ridan-t о ’g’ri emas, balki dekoratsiya va musiqa о ’zgarishlari yordamida aktyorlar monologlarida, ba’zan diologlarida nutq (s о ’z) orqaligina shartli ravishda yetkazib beriladi. Televideniye. Agar estrada «san’atdagi jurnalistika» b о ’lsa, televideniyeni «jurnalistikadagi san’at» deyishimiz mumkin. Hozir uni faqat ommaviy axborot vositasi va san’at targ’ibotini texnikaning eng yangi yutuqlari asosida amalga oshiruvchi zamonaviy omil sifatida olib qarash uni kamsatishdan boshqa narsa emas. T о ’g’ri, telejurnalistika mavjud va uni inkor etish aqlga t о ’g’ri kelmaydi. Lekin ayni paytda ana shu real hayot real voqealar va real odamlar ishtirokidagi «jurnalistik» syujetlarning san’at darajasiga k о ’tarilganini, ularning estetik ahamiyat kasb etganini yaqqol k о ’ramiz. M., Farhod Bobojonning «Bir о ’lkaki...» turkumidagi k о ’rsatuvlarini olaylik. Ularni oddiy jurnalistik televizon reportaj deyish mumkinmi?! Bu k о ’rsatuvlarning deyarli har biri о ’ziga xos film, shunday filmki, oldiga oddiy «hujjatli» degan sifatlashni q о ’yish nohaqlik. Xulosa qilib aytganda, mazkur bob mobaynida san’at xillari, turlari va janrlarini tasniflashtirishdek murakkab masalalarni baholi qudrat k о ’rib о ’tdik. Bizning ba’zi mulohazalarimiz, ilmiy xulosalarimiz umumjahoniy ildizga ega b о ’lgan milliy estetikamizda bu boradagi dastlabki nazariy yondashuvlardir. Biroq ularni mutlaqlashtirishdan yiroqmiz, asosiy maqsad talabalar va domlalarda mustaqil fikrlash malakasini yuksaltirishdan iborat. 3.Estetik tarbiyaning asosiy yo’nalishlari va vositalari. Estetik tarbiya o’z–o’zidan paydo bo’lib, rivojlanadigan «mikroorganizm» emas va ayni paytda birdan to’xtab qoladigan «mexanizm» ham emas. U sekin–asta inson tomonidan orttirilgan hayotiy tajribalar, ko’nikmalar, bilimlar orqali shakllanib boradi. Ikkinchidan, estetik tarbiya ijtimoiy taraqqiyotning muayyan jabhalarida aniq maqsadlarga yo’naltirilgan faoliyat sifatida ish olib boradi. Bundan tashqari tarbiyaning mazkur shakli ayrim kishilarning yoxud biror–bir guruhning turli xil faoliyatlari natijasida yuzaga kelishi mumkin. Shaxsni estetik hamda badiiy jihatdan tarbiyalash favqulodda murakkab va serqirra jarayondir. Bugungi kunda jamiyatimizda amalga oshirilayotgan ijobiy ishlarning barchasi ana shu maqsadni to’g’ri yo’naltirishga qaratilgan. «Ta’lim to’g’risidagi qonun» va «Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi»ni qabul qilishdan maqsad ham insonparvar jamiyat qurishdek ulug’vor vazifani amalga oshirishga qaratilgan. CHunonchi, «Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi»da ta’limning ijtimoiylashuvi, ta’lim oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni hosil qilish, ularda yuksak ma’naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirishga alohida e’tibor qaratilgan. Bu o’z navbatida, fuqarolarni, ayniqsa yoshlarni estetik jihatdan tarbiyalash bugungi kunning zaruriy talabi ekanligidan dalolat beradi. Zamonning o’zgarishi bilan insonning jamiyatga, tabiatga bo’lgan munosabati ham o’zgarib boradi. Bu esa shubhasiz, insonning tafakkuri bilan bog’liq jarayondir. Zotan, insoniy munosabatlarga daxldor bo’lgan biror-bir jarayon yo’qki, u erda tafakkur ishtirok etmasa. SHunday ekan, odamlarning tafakkuri va dunyoqarashining voqelikka ko’rsatadigan ta’siri bugungi kunning eng dolzarb masalasi bo’lib turgan milliy g’oya va milliy mafkurani shakllantirishning sharti sifatida alohida e’tirof etilishi bejiz emas. Bu jarayonlarda estetika amaliy jihatdan o’zini estetik tarbiya orqali namoyon qiladi. Zero, avval boshda uqtirib o’tganimizdek, nafosat tarbiyasi insonda hayot va san’atdagi go’zalliklardan bahramand bo’lish, ularni baholay bilish hamda o’zi ham go’zalliklar yaratish tuyg’ularini shakllantirishga ko’mak beradi. Ammo, bu jarayon o’z-o’zicha emas, balki bir qator omillar va vositalar ishtirokida amalga oshiriladi. Estetik tarbiya mohiyatan insoniy ideal bilan bog’liq bo’lib, estetik ideal egasi nafis didga, pokiza tuyg’ularga egaligi bilan ajralib turadi. Ma’lumki, shaxs ijtimoiy taraqqiyotning turli xil jabhalarida bevosita va bilvosita ishtirok etadi va faoliyat olib boradi, shaxs bu bilan ijtimoiy taraqqiyotning estetik sub’ektiga aylanadi. SHunga ko’ra, aytishimiz mumkinki, jamiyatda yashayotgan biror–bir shaxs estetik jarayonlardan chetda turmaydi, aksincha, o’zining muayyan xatti–harakati bilan mazkur jarayonlarga u yoki bu darajada ta’sir ko’rsatadi. Estetik tarbiyaning maqsadi ana shunday ta’sirlarni go’zallik, ulug’vorlik, fojiaviylik, kulgililik asosida yo’naltirishdan iborat. SHuni ta’kidlash joizki, estetik tarbiya badiiy tarbiya bilan doimiy tarzda aloqada bo’lib keladi. Biroq, bu «estetik tarbiya badiiy tarbiya bilan bir xil ma’no kasb etadi», degan gap emas. Negaki, badiiy tarbiya ijod jarayonidagi rang– barangliklar olamini inson tomonidan estetik tarzda anglash va o’zlashtirishning bir qismi, xolos. SHu ma’noda estetik tarbiya – jamiyatda ma’naviy muhitni paydo qilishga ko’mak beruvchi muhim unsur bo’lib, u inson didini shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi hamda ana shu orqali insonni jamiyat munosabatlariga yaqinlashtiruvchi kuchdir. Tarbiyaning estetik shakli ijtimoiy jarayonlarda ishtirok etar ekan, u o’z navbatida, kishilarga jamiyatda olib borilayotgan ijobiy ishlardan zavqlanish, demokratik munosabatlarga nisbatan qiziqish tuyg’usini uyg’otishni o’zining asosiy maqsadi deb biladi. SHuning uchun ham estetik tarbiyaning pirovard maqsadi inson ma’naviy olamini boyitishga qaratilgan bo’lmog’i lozim. U insonni yangiliklar yaratishga undabgina qolmay, ayni paytda uni nafosat tamoyillari, go’zallik talablari asosida rivojlantirishga o’rgatadi ham. Negaki, inson dunyoga estetik qarashi boy, tuyg’ular va didi tarbiyalangan xolda kelmaydi. Aksincha, bu ko’nikmalarni voqelikni kuzatishi, o’rganishi va ulardan tegishli xulosalar olishi natijasida shakllantiradi. Inson ana shu tuyg’ular ta’sirida o’zi uchun mutlaqo yangi bo’lgan olamni kashf etadi. SHunday ekan, o’z–o’zidan ma’lumki, mazkur zaruriyatni teran anglagan inson jamiyatning ijtimoiy taraqqiyotiga qo’shilmaslikka, unga beparvo munosabatda bo’lishga ma’nan haqqi yo’q. Hozirda estetik tarbiyaning ko’lami tobora kengaymoqda. SHunga ko’ra, u o’z oldiga talaygina muhim vazifalarni qo’ygan. Bular: - kishilarda san’at asarlari, badiiy ijod namunalarini nafaqat faol o’zlashtirish balki, ularning estetik mohiyatini anglash va baholash qobiliyatini takomillashtirish; - jamiyat a’zolarining ijodiy imkoniyatlarini namoyon qildirish va ulardan foydalana bilishga ishonch tuyg’usini uyg’otish; - tabiat hamda jamiyat ijtimoiy jarayonlariga sof tuyg’u bilan munosabatda bo’lishga va ularni ravnaq toptirish yo’lida astoydil faoliyat olib borish ko’nikmalarini xosil qilish; - o’tmish ma’naviy merosimizga hurmat hissini uyg’otish, milliy g’urur, milliy iftixor tuyg’ularini shakllantirish uchun zamin yaratish; - ijodning barcha turlarini taraqqiy ettirib jahonga yuz tutish va ularni millat manfaatlari uchun naf keltiradigan tomonlarini targ’ib qilishga undashdi. 7 Estetik tarbiyaning asosiy vositalari. Estetik tarbiyaning barcha vositalari shaxsning voqelikka estetik munosabatini ravnaq toptirishga xizmat qiladigan tarbiyaviy faoliyat bo’lib, u o’ziga xos ta’sirchanlik, tug’yoniylik kuchiga ega. Busiz inson bilish ko’lamining vujudga kelishi mumkin emas. SHuningdek, inson badiiy tafakkur qilish qobiliyatini o’stirish ayni paytda estetik tarbiya vositalarining muhim vazifasi sanaladi. SHunga ko’ra, estetik tarbiya vositalari ikki xil xususiyati bilan ajralib turadi. Birinchidan, ular voqelikda sodir bo’layotgan hodisalar to’g’risidagi ma’lumotlarni insonga tushunarli tarzda etkazib beradi. Ikkinchidan, zamonaviy fanlarning estetik hususiyatlarni hissiy idrok qilishning faol, tajribalar asosida etkazib 7 Borev Y. Estetika. Moskva. Gardariki. 2003. S. 24. berishi bilan diqqatga sazovordir. SHunga ko’ra, estetik tarbiyaning asosiy vositalari tarkibiga - san’at, informatsion texnologiyalar, tabiat, mehnat, sport kabi sohalarni kiritish mumkin. San’at - estetik tarbiyaning muhim vositasi. Bugungi kunda jamiyatimizda inson faoliyatini boshqarib borishdan ko’ra, ushbu jarayonni insonning o’zi tashkil etishi kerakligi bot-bot uqtirilmoqda. Bu jarayonda san’at mohiyatan shaxsning xis- tuyg’ulariga ta’sir ko’rsatishga qodir bo’lgan muhim vosita sifatida insonni doimo o’ziga jalb etib kelgan. San’at insonning ehtiroslar va tuyg’ular olamiga singib borib ularni yig’latadi, kuldiradi, o’ylashga majbur qiladi. SHuning uchun bo’lsa kerak san’at barcha davrlarda insonga hamroh bo’lib kelgan. Ma’lumki, ehtiroslar, tuyg’ular, kechinmalar insonning tirikligidan dalolat beradi. CHunonchi, ijobiy fazilatlar, badiiy-estetik ideallar inson hayotining mazmuniga ko’rk bag’ishlaydi. Tarbiyada ayniqsa, axloqiy va estetik tarbiyada hayotning mazmuni va maqsadi muhim ahamiyat kasb etadi. Gohida maqsad mavhum tushunchaga aylanib shaxsning tabiatiga mutlaqo zid bo’lgan holatlarni keltirib chiqaradi. Pirovardida inson bunday maqsadlarning ta’siridan zarar ko’radi. San’at shu ma’noda zamonaviy insonni estetik jihatdan tarbiyalashdagi asosiy vositaki, u insonning estetik tuyg’ularini maqsadli, ijobiy tomonga yo’naltiradi, uning kelajakda buyuk ishlarni amalga oshirishiga ko’mak beradi. Biroq, tuyg’ulari xali shakllanib ulgurmagan, estetik didi risoladagidek darajaga ko’tarilmagan odam mavjud hayotiy qiyinchilik va tashvishlar qarshisida ojizlik qiladi va natijada yot g’oyalar ta’siriga tushib qoladi. Ana shunday salbiy holatlarning paydo bo’lmasligi uchun ham san’at o’zini tobora insonga yaqinlashtirib boradi. Chinakam san’at insonni bu xolatdan qutqarishga qodir bo’lgan estetik tarbi vositasidir. Shuningdek, shaxsning estetik tarbiyasini san’at vositasida amalga oshirishning afzal tomonini ikki xususiyat bilan ifodalash mumkin. Birinchidan, san’at ijtimoiy anglashning boshqa shakllariga qaraganda insonga birmuncha yaqinroq hamda tezroq ta’sir ko’rsata olish imkoniga ega. Ikkinchidan, san’at insonni estetik jihatdan kamolotga etkazish jarayoniga muayyan mafkuraviy mazmun bag’ishlashi bilan birga inson ma’naviy qadriyatlarini ro’yobga chiqarishda yaqindan yordam ko’rsatadi. San’at o’zining estetik bisotini to’laligicha namoyon qilishi uchun ham tarbiya jarayoni bilan chambarchas bog’lanadi. CHunonchi, inson tafakkurini go’zallashtirish estetikaning tadqiqot obekti hisoblansa, estetik tarbiyaning predmeti esa ma’naviy dunyoni inson tomonidan estetik anglash bilan belgilanadi. Ma’lumki, fuqarolarda yuksak did va idealni shakllantirish estetik tarbiyaning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Bu vazifaning zalvorli yukini avval ham, hozir ham va bundan keyin ham chinakam san’at, adabiyot va ma’rifat ko’tarishiga shubha yo’q. Shuni aytish lozimki, so’nggi yillarga kelib san’at va madaniyatga jamiyat hayotini o’zgartiruvchi, unga xizmat qiluvchi, fikrlar almashinuvini ta’minlovchi hamda estetik ahamiyat kasb etuvchi murakkab ijtimoiy jarayon sifatida munosabat bildirilayotganligi diqqatga sazovor. Negaki, turli–tuman madaniy–ma’rifiy tadbirlar, rang–barang ko’rik–tanlovlar, san’at bayramlari va festivallarini o’tkazilshi o’z navbatida kishilarni tayyor ma’naviy «mahsulotning iste’molchisi»ga aylanib qolishidan saqlaydi. SHuningdek, san’atning inson estetik tafakkurini yuksaltirishdagi ahamiyati yana shu bilan izohlanadiki, san’at avvalo; voqelikni badiiy qiyofalar yordamida aks ettiradi, o’zida moddiylik va ma’naviylikning estetik mazmunini namoyon qiladi, ijtimoiy hayotga yangicha ko’rk bag’ishlaydi, ularni qaytadan tashkil etadi va o’zgartiradi. Ana shunga ko’ra, insonning bilimlilik tomoni san’atning ko’rinishlarini namoyon ettirish holatlarini amalga oshiradi. Mazkur xolatlar natijasida estetik tarbiyaviylik hususiyati o’z ifodasini topadi. Demak, ko’rinib turibdiki, san’at voqelikka estetik munosabatning kengqamrovli sohasi bo’lib, u insonni nafosatli hamda badiiy didini shakllantirishda muhim vosita vazifasini bajaradi. San’atning tarbiyaviy-g’oyaviy funksiyasi hayot haqiqatlarini qaytadan tiklash orqali namoyon bo’ladi. Estetik haqiqatning o’zi esa hayotni badiiy ijod qonunlari bilan aks ettirishi natijasida vujudga keladi. Informatsion texnologiyalar - estetik tarbiyaning global vositasi. Bir paytlar tabiiy va texnika bo’yicha mutaxassislar tayyorlaydigan oliy ta’lim muassasalari talabalariga “Sizning ideallaringiz asosan qaysi sohalarda aks etadi?”, degan savolga ularning ko’pchiligi san’at, adabiyot va ma’rifat sohasida ko’proq aks etadi, degan javob berishgani ham fikrlarimizni isbotlaydi. Biroq, endilikda estetik tarbiyaning shunday vositalari mavjudki, uning ma’naviy jarayonlarga ko’rsatayotgan global ta’siriga befarq bo’lish aslo mumkin emas. Ana shunday ta’sirlardan biri - bu elektron axborot vositalardir. Bu borada “YUksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida qayd etib o’tilganidek, “Bugungi kunda ular bir vaqtning o’zida ham axborot maydoni, ham ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy minbar, shu bilan birga, insonga madaniy, badiiy-estetik oziq beradigan va hordiq chiqaradigan makon vazifasini bajarmoqda.” 8 Aytish mumkinki, axborot va kommunikatsiya texnologiyasi bugungi kunda insoniy va iqtisodiy taraqqiyotning muhim vositasiga aylanishi natijasida odamlarning turmush tarzini, o’zaro aloqasini xatto tashqi ko’rinishini ham tubdan o’zgarishiga olib keldi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, 50 millionli auditoriyani radio 38 yilda, televidenie 13 yilda, internet esa bor-yo’g’i 4 yilda egallab olar ekan. SHunisi hayratlanarliki, 1998 yilda internetdan 143 million kishi foydalangan bo’lsa, 2001 yilda ularning soni 700 millionga etgan. Bugungi kunga kelib esa internetdan foydalanayotganlar 1,5 mlrddan oshib ketdi. Bu borada uyali telefon xizmatini aytmasa ham bo’ladi... Biroq, elektron axborot vositalari qanday xususiyatga egaki, uning ta’sir doirasi bunchalik tez yoyilmoqda? Bu borada mutaxassislarning fikriga ko’ra, avvalo: - narxining arzonligi ; - asosiy mahsulot – bilim, axborot, moda va imidj; - yangi iqtisodiyot - u axborotga ega bo’lishni xoxlaydigan odamlarga imtiyoz bag’ishlaydi; - chinakam global xarakterga ega ekanligi. Ahamiyat berilsa, yuqorida ko’rsatib o’tilgan xususiyatlarning barchasi yoshlarning manfaatiga, tuyg’ulariga va dunyoqarishiga mos keladi. Bu xususiyatning barchasi birgina internetda jamlaganligiga e’tibor beradigan bo’lsak, yoshlarning estetik tarbiyasidagi o’zgarishga bo’ladigan ta’sir san’at va adabiyotdanda ko’lamliroq ekanligiga shubha qilmasa ham bo’ladi. 8 Karimov   I.A.   Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. Toshkent. Ma’naviyat. 2008. Mahalla - estetik tarbiyaning muhim vositasi. M ahallaning shaxs estetik tarbiyasiga ta’siri nihoyatda katta. Modomiki, mahalla jamiyat ichidagi kichkina jamiyat bo’lib, u bugun shaxsning ijtimoiy–siyosiy faolligini oshirishga, uning ijtimoiy–huquqiy madaniyatini shakllantirishga ko’mak beruvchi makon sifatida ham yuksak ahamiyat kasb etadi. SHuningdek, mahalla shaxs nafosatli tarbiyasiga yaqindan ta’sir ko’rsata olishi bilan boshqa omillardan ajralib turadi. SHu jihatdan mahalla o’z navbatida o’z oldigan qo’ygan ezgu maqsadlarni bajarishi bilan zamonaviy insonni nafosatli jihatdan tarbiyalaydi. CHunonchi mahalla; - o’ziga qarashli hududning tozaligi, obodligi, ko’rkamligini hamda fuqarolarning hamjihatligini ta’minlashi bilan; - turmush nafosati va muomala estetikani shakllantirib, insonlar qalbida ijobiy tuyg’ular, yaxshi orzularni namoyon ettirishi bilan; - mahalliychilik va millatchilik singari salbiy holatlarga yo’l qo’ymasligi hamda qo’shnichilik madaniyatini kamol toptirishi bilan; - san’at, madaniyat, ma’rifat arboblari, ilm ahllari ishtirokida bo’ladigan rang- barang mavzulardagi ma’ruzalarni, suhbatlarni uyushtira olishi bilan; - isrofgarchilikka, dabdababozlikka yo’l qo’ymagan holda urf-odatlar, an’analar, marosimlar, tantanali shodiyonalarni tartibli, chiroyli o’tishini ta’minlashi va hokazo shu kabilar bilan inson estetika tafakkurini shakllantirishda birlamchi maskan bo’lib hisoblanadi. Tabiat - estetik tarbiyaning zaruriy vositasi. SHuni maxsus ta’kidlash kerakki, zamonaviy inson tarbiyasini estetik jihatdan kamol toptirishda oila qanchalik ustuvor omil bo’lib hisoblansa, bu jarayonda tabiat ham undan kam ahamiyat kasb etmaydi. CHunki tabiat bilan ongli tarzda murosa qilmaslik shaxsni nafosatli jihatdan mukammal bo’lib etishishiga monelik ko’rsatadi. SHuning uchun inson va tabiat o’rtasidagi munosabat inqiroz va halokat yoqasiga kelib qolgan hozirgi vaqtda bu muammoni chetlab o’tish maqsadga muvofiq bo’lmaydi. Ma’lumki, inson o’zining ma’naviy va moddiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida azaldan tabiat bilan hamkorlik qilib kelgan. Tabiatdagi go’zalliklardan bahramand bo’lishlari barobarida uni nafosatli tarzda o’zlashtirishga, inchunun, mavjud hunukliklarni bartaraf qilishga harakat qiladi. Biroq, keyingi bir necha o’n yillik jahon maamlakatlarining atrof muhit sohasidagi harakatlarini tanqidiy taxlil etish davri bo’ldi. Sanoatlashtirish inqilobi inson bilan tabiat o’rtasidagi munosabatni abadul abad buzib qo’yganini insonicht tobora anglab bormoqda. XXI asr o’rtalariga kelib inson faoliyati erdagi yashash imkoniyatlarining asosiy shartlarini buzib yuborishi xavfi yana ham aniqroq namoyon bo’lmoqda. Bugunga kelib eng jiddiy o’zgarish er atmosferasida yuz berayotganligi barchamizga ayon. Bu ayniqsa, karbonat angidrid va azot okisi singari “parnik” gazlariga taalluqlidir... Bu xolning insoniyatga qanday ta’sir ko’rsatishini ilgaridan aytib berish qiyin, chunki global iqlim g’oyatda murakkab tizimdir. Masalan, yuz minglab yillar barqaror bo’lib kelgan va millionlab odamlarning taqdirini xal etgan shamollar – yo’nalishini, yog’inlar miqdorini o’zgartirish mumkin. Balki orollar va past qirg’oq hududlarida yashovchilarga havf–hatar tug’dirib dengizlardagi suvning sathi ko’tarilishi mumkin. Aholi haddan tashqarii ko’payib ketgan va borgan sari kuchliroq tazyiq sezayotgan sayyoramizning aslida busiz ham muammolari bor, Ushbu qo’shimcha ta’sirlar ochlik va boshqa halokatlarni keltirib chiqarishi mumkinligi esdan chiqarmaslik kerak. Afsuski, aksariyat xollarda shaxsning tabiat bilan bo’ladigan munosabati estetik jihatdan to’g’ri yo’lga qo’yilmaganligi hamda uning estetik «no’noqligi» bois ular o’rtasida katta bo’shliq yuzaga keldi; bu bo’shliq insoniyat boshiga misli ko’rilmagan talofotlarni solishi mumkin. Ushbu muammoni bartaraf etish pirovardida inson ehtiyoji uchun zarur bo’lgan ko’plab tabiiy–moddiy boyliklarni tejab qolishga, atrof– muhit musaffoligini ta’minlashga, o’simlik va hayvonot olamini asrab qolishga va eng asosiysi inson genofondining yo’q bo’lib ketish havfining oldini oladi. Mehnatning estetik tarbiya vositasi sifatidagi ahamiyati. Mehnat ham moddiy, hamda ma’naviy go’zalliklar yaratish bilan estetik tarbiyaning muhim vositasiga aylanadi. Bu jarayon ijtimoiy–foydali mehnatning badiiylik bilan aloqasi ta’sirida vujudga keladi. Mazkur munosabat pirovardida mehnat vositalarining insonga keltiradigan zararini kamaytiradi. qolaversa, mehnatga ijodiy yondashuv jamiyat ma’naviy qiyofasini belgilovchi omil hisoblanadi. O’zbekistonda barpo etilayotgan jamiyatning iqtisodiy asosi–ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotidir. Ushbu jarayonda eng muhim va dolzarb vazifa insonlarda mehnatga bo’lgan yangicha tuyg’uni shakllantirishdan iborat. Tashabbuskorlik va tadbirkorlikni rag’batlantirish, odamlarda mulkka egalik xissiyotini tarbiyalash o’z navbatida mehnatga bo’lgan munosabat orqali rivojlanib boradi. Negaki, odamlarda ko’p ukladli, turli mulk tizimlarini barpo etishga bo’lgan rag’bat tarbiyasi insonni bir tomonlama fikrlashdan, boqimandachilik kayfiyatlaridan halos qilib, tashabbuskorlik va tadbirkorlikni, odamning o’z kuchi va salohiyatiga suyanishini kuchaytiradi, mehnatga hurmat, sadoqat va fidoiylik tuyg’ularini shakllantiradi. Bu pirovardida xalq turmush darajasining o’sishiga olib keladi. Mehnatga bo’lgan yangicha munosabat o’zining ana shunday hususiyatlariga ega ekanligi bilan nafosatli tarbiyaning muhim vositasi bo’lib sanaladi. Shuningdek, ommaviy axborot vositalari inson estetik tarbiyasiga yaqindan ta’sir qiluvchi qudratli va faol kuchdir. Ayniqsa, televidenie shaxs hamda ommani estetik dunyoqarashini shakllantirishda, ularni nafosatli jihatdan tarbiyalashda yuksak ahamiyat kasb etadi. Rang–barang mavzulardagi ko’rsatuvlar badiiy va hujjatli filmlar, ijtimoiy–ma’naviy mazmundagi reklamalar, telemarafonlar nafosatli tarbiyani maqsadli yo’naltirishda, insonlar tafakkurida go’zallikka bo’lgan yangicha munosabatni shakllantirishda salmoqli ahamiyat kasb etadi. Sport – estetik tarbiyaning zamonaviy vositasi. Sport estetik tarbiya vositasi sifatida zamonaviy insonni kamol toptirishda alohida e’tiborga ega. Hozirda sportni rivojlantirish mamlakatimizda davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad avlodni jismonan baquvvat, sog’lom, vatanning jasur himoyachisi qilib tarbiyalashdir. Hozirda yurtimizda sportni rivojlantirishga doir ko’plab dasturlar ishlab chiqilgan va ular jamiyat munosabatlaridan amalda ishtirok qilmoqdalar. Keyingi kunlarda O’zbekiston ko’plab sport turlari bo’yicha jahon musobaqalarni uyushtiruvchi va o’tkazuvchi mamlakat sifatida jahon hamjamiyatida ko’zga ko’rinib bormoqda. Ana shularning barchasi muayyan ma’noda inson nafosatli dunyoqarashini, tafakkurini sog’lomlashtirishiga qaratilgan. Bir so’z bilan aytganda, sport estetik tarbiyaning muhim vositasi sifatida «Farzandlari sog’lom yurtning kelajagi porloq bo’ladi» - degan maqsadni amalga oshirishga muhim hissa qo’shadi. 9 9 Abdulla SHer, B.Husanov. Nafosat falsafasi. /Majmua. Toshkent: Universitet. 2008. Estetik tarbiya juda keng ko’lamga ega bo’lib, insonni bir butun shaxs sifatida namoyon qiladi. Shuning uchun har qaysi davr, tuzum, jamiyat estetik tarbiyaga ehtiyoj sezadi. Biroq, bu jarayon pedagoglar zimmasiga juda katta vazifa yuklaydi. Ayniqsa, bugungi kunda oliy ta’lim muassasasida katta ehtiyojga aylanmoqda. Biroq, ko’pgina oliy ta’lim muassasalarida bu fanga nihoyatda jo’n va primitiv yondoshuv mavjudligini alohida e’tirof etish zurur. Fanning maqsadini noto’g’ri tushunish mavjud. Estetik tarbiya ma’naviy tarbiyaning ajralmas qismi sifatida inson ma’naviy va jismoniy olamining uyg’un tarzda rivojlanishiga ulkan xissa qo’shadi. Estetik tarbiyada insonning tashqi ko’rinishi, uning jamoat orasida o’zini tutishi, jismoniy baquvvat bo’lishi ham katta ahamiyatga ega. Shubhasiz, yuksak did ma’lum darajada kishining estetik tarbiya ko’rganidan dalolat beradi. Xulosa qilib aytganda, ma’naviyatni yuksaltirishda estetik tarbiyaning zaruriyatini quyidagicha izoxlash mumkin. - globallashuv jarayonida inson tabiatida sodir bo’ladigan o’zgarishlarni optimallashtiradi; - ma’naviy tarbiyaning ajralmas qismi sifatida mavjud tahdidlarga qarshi inson go’zalligini har tomonlama uyg’un rivojlanishini ta’minlaydi; - estetik tarbiyaning asosida insonning hayotga bo’lgan ijodiy munosabati yotadi, bu ijodiylik fetish estetikaning avj olishiga monelik qiladi; - insonning estetik didini tarbiyalash orqali uning g’ayriestetik jarayonlarga munosabati shakllanadi. 4.Ommaviy madaniyat”ning yoshlar estetik didiga ta’siri. Milliy ma’naviyatga ta’sir o’tkazuvchi tashqi tahdidlar ayni paytda estetik tarbiya jarayoniga ham sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Bu esa ijtimoiy-ma’naviy munosabatlar tizimida estetik tarbiyani maqsadli yo’naltirishni taqazo etmoqda. Ta’kidlash o’rinliki, estetika niqobi ostida turli xil ko’rinishdagi “sog’lom turmush tarzi targ’ibotchilari”, “ko’ngilochar” va “musaffo tuyg’u” baxsh etuvchi saytlar talaygina. Eng dahshatlisi keyingi paytlarda internet tarmog’ida vampirizm estetikasi va uning targ’iboti bilan bog’liq saytlarning ko’payib borayotganligi tashvishlanarli xoldir. Bu targ’ibot saytlarni oddiygina qidiruv buyrug’i orqali topish mushkul emas. Bunday tahdidlarga qarshi go’zal qadriyatlarni dunyoga tanitish, xalqimizning boy va betakror estetik dunyosini aks ettiradigan personajlarni yaratish orqali kurashishni zamon talab etmoqdaki, bu yoshlarni ma’naviy jihatdan yuksaltirishda estetik tarbiyaga zaruriyat mavjudligidan dalolat beradi. Bu estetik tarbiyaga nisbatan tahdidlarning birinchi jihati. Estetik tarbiyaga tahdidning ikkinchi jihati insonning tashqi va ichki ko’rinishidagi bog’liqlikni o’rganishga bo’lgan zaruriyat bilan belgilanadi. Bu ilm bugungi kunda biologiya va tibbiyotda fizionomiya nomi bilan mashhur. Vaholangki, o’tmishda bu sohaga jiddiy e’tibor berilib, qator risolalar yaratilgan. Jumladan, olmon mumtoz faylasufi I.Kant bu ilmga “ichki olamni o’rganuvchi ilm” 10 deb ta’rif bergan bo’lsa, sharq allomalari bu borada “Risolai fil farosa” (X asr), “Farosatnoma” (XYI asr) kabi asarlarni yozib qoldirganlar. Odatda, farosat tushunchasi estetik baxo bilan belgilanadi. u ranjish, nomunosib xolat, ko’ngilga xush yoqmagan ishlar qilganda munosabat bildiramiz. Shuning uchun bo’lsa kerak, kamdan kam xollarda “farosatli kishi, farosati bor, farosatli” degan so’zlarni ishlatamiz. Biroq. did, fahm, farosat kabi tushunchalar aynan estetika ilmiga tegishli bo’lib, fahm - haqiqatga, farosat – ezgulikka, did – go’zallikka munosabat orqali namoyon bo’ladi. Har uchchala hodisaning asosida ham qobiliyat yotadi. SHu ma’noda fahm – aqliy, farosat – axloqiy, did – estetik qobiliyatni yuzaga chiqaradi. Ayniqsa, estetik did va farosat murakkab tarbiya jarayonini taqozo etadi. Chunki u ham aqliy, ham axloqiy, ham hissiy tarbiya uyg’unlashgan umumiylikdan iboratdir . “Xo’sh, bu ilmning estetik tarbiyaga nima daxli bor?” - degan savol tug’ilishi tabiiydir. Dahli shundaki, aynan didsizlik va farosatsizlik insonning asl qiyofasini bilishga, uning niyatini anglashga monelik qiladi. Zero, har qanday chiroyli ko’ringan, istarali bo’lishga intilgan, muomalali inson har doim ham go’zal ishlarni qilavermasligini fahm, farosat, did yordamida ajratib olishimizga to’g’ri keladi. Inson ma’naviyatining yuksalishi uning fazilati bilan bog’liq ekan, bu jarayon albatta, estetik tarbiyaga ehtiyoj sezadi. 10 Borev Y. Estetika. Moskva. Gardariki. 2003. Bir paytlar AQSHda kishilarning ijtimoiy xolati bilan jinoyatchilik o’rtasidagi bog’liqlik o’rganilgan. Evropada esa kishi tug’ilganida vujudida jinoyatga moyil xarakter yoki belgilar bo’ladimi? - degan mavzuda izlanishlar bo’lgan. Hozirda ham hunuk ko’rinishli insonlar yomon bo’ladi, deb ishonuvchilar uchrab turadi. Farosat ilmining bu nazariyasiga ishonish 1920 yillarda Germaniyada haddan tashqari kuchayib ketadi. Misol uchun 1929 yil Dusseldorf shahrida amalga oshirilgan jinoyatlar aholini dahshatga soladi. Politsiya gumon qilgan kishini e’lon qilganida, hech kim ajablanmaydi ham: 21 yoshli aqli zaif Xans Shtausberg. Lekin xuddi shunday bir jinoyat yana qaytarilgandan keyin “Dusseldorfning haqiqiy qonxo’ri” qo’lga olinadi. U ochiq yuzli, juda beozor ko’ringan, hech kimda shubha uyg’otmaydigan Piter Kurten bo’lgan. Shuning uchun ham fiziologik jihatdan yomonlikka moyil shaxs estetik tarbiya ta’sirida xulqini o’zgartirib, go’zal axloqli kishiga aylanishi mumkin. Shuning uchun o’zida mavjud yomon xislatlarni yaxshi tomonga o’zgartirgan va ma’naviy kamolotga erishgan kishi haqida faqat yuziga qarab hukm chiqarish adolatdan emas. Shu o’rinda estetik tarbiyaga tahdidning uchinchi jihati haqida fikr bildirish va bu borada alohida ta’kidlash shart bo’lgan bir necha mulohazalar bor. Ular orasida insonning estetik tarbiyasiga ta’sir etishning psixologik jihatlari alohida ahamiyat kasb etadi. Buni ong osti hodisasi orqali izoxlash mumkin. 1. Sezgilar. Aytish mumiknki, mana shu 5 ta sezgi ilg’amagan narsani ong osti ilg’ash qobiliyatiga ega. Uzluksiz jarayonni tuyg’ular hotiraga uzluksiz yozadi. Ammo biz ularningg hammasini ajrata olmaymiz. Zero kamalakda millionlab, balki cheksiz miqdordagi rang bo’lishiga qaramay bizlar ulardan faqatgina 7 tasinigina ajrata olamiz xolos. 2. Kuzatish. Bu borada reklama va uning estetik tabiatini misol qilib ko’rsatish mumkin. SHuning uchun ham mahsulot reklamalari odamlar gavjum bo’ladigan joylar (bozorlar, ko’chalar va hokazo)ga o’rnatiladiki, bunda bevosita kuzatish muhim omilga aylanishi bejiz emas. Ayni paytda mahsulotga bo’lgan qiziqish reklamada ko’rsatilgan shaxsga ixlos tufayli ortadi. 3. Tashviqot. Ongosti tashviqotga tabiiy xolda eshitilmaydigan ovozlar orqali ta’sir qilishni kiritish mumkin. Supermarket, kafe-bar, bozor hamda ko’ngilochar maskanlarda qo’yiladigan musiqalarda ham haridorlarni chorlash maqsadi ko’zlanadi. 4. YAshirin kadr orqali ta’sir qilish. Insonning ong osti xislariga yashirin ta’sir qilish xususan 25-kadr ko’pchilik davlatlar tomonidan ta’qib ostiga olingan. Mutaxassislarning fikricha bu turdagi tashviqot har doim ham yaxshi yo’lda ishlatilavermasdan, aksar shum niyatli insonlarga qo’l kelishi mumkin. Misol uchun kino yoki seriallarda, “Agar bir insonga davomli ravishda “Qo’shningni o’ldir!” shaklidagi yashirin kadr bilan ta’sir qilinsa, u hech ikkilanmasdan qotillikka qo’l urishi mumkin ekanligini tibbiyot psixologiyasi isbotlab berdi. YUqorida ko’rsatib o’tilgan 4 ta jihatga e’tiborsizlik bugungi kunda tashvishli va tahdidli hodisa sifatida e’tirof etilayotgan “ommaviy madaniyat”ni avj olishiga olib keladi. Bu borada birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarlarlarida “Tabiiyki “ommaviy madaniyat” degan niqob ostida axloqiy buzuqlik va zo’ravonlik, individualizm, egotsentrizm g’oyalarini tarqatish, kerak bo’lsa shuning hisobidan boylik orttirish, boshqa xalqlarning necha ming yillik an’ana va qadriyatlari, turmush tarzining ma’naviy negizlariga bepisandlik, ularni qo’porishga qaratilgan xatarli tahdidlar odamni tashvishga solmay qo’ymaydi”- degan purma’no hikmat bor. 11 Endi ikki og’iz so’z “ommaviy madaniyat” haqida. Uning kelib chiqishi, ta’siri, tahdidi borasida mazkur anjuman ishtirokchilarining barchasi habardor, desam yanglishmagan bo’laman. Lekin, bir narsaga g’oyatda tahdidli, u ham bo’lsa, ommaviy madaniyat insonni “qiyofasiz” oqimning bir qismiga aylantirib qo’yishidadir. Bu illat aksariyat xollarda haqiqat, go’zallik, ezgulik singari muqaddas tushunchalarni umumiste’molchilik ehtiyoji bilan bog’lab, iste’mol va tovar sifatida haridorgir bo’lishiga qaratilgan maqsadni targ’ib qiladi. Bu esa pirovardida “bozor adabiyoti”, “bozor san’ati” degan ma’naviyatga tahdid soluvchi hodisalarning “gullab-yashnashi” uchun imkon yaratadi. Bugun turli arzonbaho ishqiy yoki detektiv sarguzashtlarning bozori chaqqon. Didsiz, saviyasiz, “millati”ning tayini yo’q “badiiy” filmlar ham ko’payib ketgan. “Bozor san’ati” deganda, birinchi navbatda, 11 Karimov   I.A.   Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. Toshkent. Ma’naviyat. 2008 anashunaqa filmlar va bayram sahnalarida qarsillatib aytiladigan yangroq ashulalar esga tushadi. XXI asr ommaviy madaniyati zamonaviy qiyofada go’yo rivojlangan madaniy dunyoga integratsiyalashish niqoblari ostida namoyon bo’lmoqda. Bu niqoblar ostidagi salbiy xolatlar va ular shakllantirish mumkin bo’lgan illatlar bilan umuminsoniy qadriyatlar orasidagi keskin tafovutni anglay bilish zamon talabidir. Ommaviy madaniyat eng avvalo, milliy axloqqa zarba berib, jamiyatning g’oyaviy tizimini izdan chiqarishi bilan hatarli ekanligini ham to’g’ri tushunish kerak. Bu havf- xatarga qarshi qatiy tura oladigan shaxsni shakllantirishda tarbiyaning barcha ko’rinishlarini uyg’un xolda olib borish shart. Estetik tarbiya aynan shu maqsad yo’lida yosh avlodni milliylikka zid bo’lmagan estetik ideal timsolida, yuksak didli qilib tarbiyalash bilan dolzarb vazifa bo’lib qolmoqda. Xo’sh “ommaviy madaniyat”ning illat sifatida qanday namoyon bo’lishi mumkin? 1. “Ommaviy madaniyat” namoyondalarining amallari o’zlari uchun har taraflama manfaatdorlikka asoslangan: ular “noyob san’at” namunalari-g’oyalarini nafaqat targ’ib qiladi, balki pullaydi ham. 2. Faqat bugunni, yana ham aniqrog’i hozirni ko’radi va tan oladi. 3. Umuminsoniy madaniyatni bo’ysindirish va o’z ta’sir doirasiga tortish kabi tuban maqsadlarni amalga oshirishga harakat qiladi. 4. U odamzodning fikrlashiga tish-tirnog’i bilan qarshi. Andozalashgan axborot-u mahsulotlar qurshovida qolgan odamlarning o’zi ham bora-bora bir o’lchamga tushadi: hammaning yurish-turishi, o’y-kechinmasi, fikrlash tarzi, bari bir xil. 5. Shaxsning ijtimoiylashuviga imkon bermaydi. U voqea jarayonlarga loqayd, befarq avlodni shakllantiradi. 6. “Ommaviy madaniyat” o’z navbatida mafkuraviy, informatsion, iqtisodiy qadriyatlardan foydalangan xolda “ma’rifatparast”lik g’oyalari asosida o’ziga xos muomala va muloqot madaniyatini ham targ’ib qiladi. Buni biz bugungi kunda yoshlar orasida ko’rishishdagi “boshni boshqa suqishtirish”, imo-ishora, o’zaro muloqotning “kurakda turmaydigan so’zlar”ga tayanilishi orqali ko’rib guvohi bo’lmoqdamiz. Ommaviy madaniyat xoh G’arb hox Sharq bo’lsin uning ma’naviy hayotiga sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. U yildan yilga inson shaxsiga, uning estetik tafakkuriga juda katta kuch bilan daxl qiluvchi hodisaga aylanib bormoqda. Bu ayniqsa, estetik tarbiyaning eng muhim vositasi bo’lgan san’at orqali jamoatchilikka ta’sir etmoqda. Bu hodisa san’atda behayo filmlar, shahvoniy romanlar, tuturuqsiz musiqalar ko’rinishida namoyon bo’lib, ularning asosida fahsh, zo’ravonlik, shafqatsizlik hamda zo’ravonlik kabi axloqiy illatlar yotishini bugungi kunda jamiyatimizning ziyoli qatlami tushunib etmoqda. Bu borada XX-asrning 70 yillarida amerikalik bir qator sotsiologlar, faylasuflar, san’atshunoslar “ommaviy madaniyat”ning ijtimoiy taraqqiyotga, ayniqsa umumadaniy jarayonlarga ta’siri haqida bir qator tadqiqotlarni olib borgan edilar. Xususan, sotsiolog Ch.Reych o’zining “Gullayotgan Amerika” kitobida “Isyonkor yoshlar o’zlarining shaxsiy “madaniyat”larini yaratmoqdalarki, bu madaniyatning asosini kiyim, musiqa va narkotiklar tashkil etmoqda. Yosh “isyonkorlar” madaniyatning ijtimoiy taraqqiyot bilan bog’liq falsafiy, axloqiy, estetik ahamiyatidan hamda muomala va muloqot madaniyatidan yuz o’girgan xolda o’zlariga mos qadriyatlarni yaratmoqdalar va ularni himoya qilmoqdalar. Bu kabi “yangi odam” uchun mazkur qadriyatning asosi – bu o’zini mavjud tizimdan tashqarida xis qilishga bo’lgan layoqatidir.”-, degan fikrni bayon etgan edi. Foydalanilgan manbalar ro'yxati: Аsоsiy adabiyotlar: 1. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitusiyasi. – T.: O`zbеkistоn . 201 4 . 2. Mirziyoyev Sh. “Aziz va yagonamsan jonajon О’zbekistonim!” – О’zbekiston mustaqilligining 27 yilligiga bag’ishlangan bayram tantanasidagi nutqi. // “Xalq so’zi”, 2018 yil 1 sentabr. 3. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak // «Xalq so’zi». 15 yanvar 2017 yil. 4. Mirziyoyev SH.M. Demokratik islohotlarni izchil davom ettirish, xalqimiz uchun tinch va osoyishta, munosib hayot darajasini yaratish-barqaror taraqqiyot kafolatidir. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining VIII sezdidagi ma’ruzasi. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining rasmiy sayti. 5. Mirziyoyev SH.M. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 14 yanvar oyida bo’lib o’tgan “Mamlakatimizni 2016 yildagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlarini har tomonlama tahlil qilish hamda respublika hukumatoning 2017 yil uchun iqtisodiy va ijtimoiy dasturi eng muhim yo’nalishlari va ustuvor vazifalarini belgilashga bag’ishlangan majlisida so’zlagan nutqi // “Xalq so’zi”, 2017 yil 16 yanvar. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning 2017 yil 5 yanvar kuni sog’liqni saqlash sohasining bir guruh yetakchi mutaxassislari bilan uchrashuvidagi nutqidan. M a n b a: http://uza.uz 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning Respublika baynalmilal madaniyat markazi tashkil etilganining 25 yilligiga bag’ishlangan uchrashuvidagi nutqi // «Xalq so’zi» gazetasi, 2017 yil 25 yanvar.

O'xshashlar

Estetika fanining predmeti, tadqiqot doirasi va taraqqiyot bosqichlari
Faoliyat va faoliyat turlari
Globallashuv, globalistika va barqaror taraqqiyot tushunchalarining o’zaro aloqasi va farqi
Estetikaning asosiy kategoriyalari
Jamiyat falsafasi va inson borligi