logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Falsafa
  4. Estetikaning asosiy kategoriyalari

Estetikaning asosiy kategoriyalari

Yuklangan vaqt:

18.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.828125 KB
Ko'chirib olish
Estetikaning asosiy kategoriyalari REJA : 1.Estetika kategoriyalarining falsafiy mazmuni va mohiyati. 2. Estetika kategoriyalarining o’zaro aloqadorligi. 3. Texnika estetikasining ishlab chiqaqrish va ijtimoiy hayotdagi o’rni . 4. Sog‘lom turmush tarzi estetikasi tamoyillariga an’anaviy va zamonaviy yondashuvlar. Estetika kategoriyalarining falsafiy mazmuni va mohiyati. Har bir fanning muayyan tadqiqot obyekti b о ‘lib, bu obyekt tabiat, jamiyat va tafakkur haqida yangi bilimlar hosil qilishga qonun va kategoriyalar asosida olamni yangidan idrok etishga qaratilgan b о ‘ladi. Ma’lumki, dialektikaning biror- bir kategoriyasini voqelikdan ayri holda tasavvur etib b о ‘lmaydi. Chunki, bu kategoriyalar (yaxlitlik, qism, zaruriyat, tasodif, mohiyat, sifat va h.k) insonni о ‘rab turgan olamda sodir b о ‘ladigan voqea-hodisalar haqida aniq xulosalar chiqarishga, ularni t о ‘g‘ri tahlil etishga k о ‘mak beradi. Estetika ham falsafiy fan sifatida о ‘zining qonun va kategoriyalariga ega. Estetika kategoriyalari (g о ‘zallik, hu nuklik, ulug‘vorlik, tubanlik, fojiaviylik, kulgililik va h.k.) inson va tabiat, inson va jamiyat, inson va ijtimoiy borliq bilan doimo hamkorlikda vujudga keladi. Estetika kategoriyalarining yaxlit tizimini ishlab chiqish muammosi k о ‘p yillardan buyon olimlar e’tiborini jalb etib kelmoqda. Bu borada g о ‘zallik, ulug‘vorlik, fojiaviylik, kulgulilik, xunuklik kabi an’anaviy k о ‘rinish k о ‘pgina adabiyotlarda о ‘z aksini topgan. Biroq, bizningcha, mazkur kategorial tasnifdagi ketma–ketlik va ular orasidagi bog‘liqlik о ‘zini t о ‘laqonli k о ‘rsatib bera olmaydi. Bugungi kunda g о ‘zallik – ulug‘vorlik – fojiaviylik – kulgililik; estetik ideal – estetik did – estetik tuyg‘u; san’at – badiiy obraz – ijodkorlik k о ‘rinishdagi tizim estetika fanining kategoriyalar tasnifida kengroq q о ‘llanilmoqda. Estetik kategoriyalarning tasnifi, tizimlari, turlari va xususiyatlari rus nafosatshunos olimlarining qator tadqiqotlarida о ‘rganilgan. Ayniqsa, YE.G.Yakovlev tomonidan estetika kategoriyalarining tizimlashtirilishi bir qadar qiziqarli va kengqamrovliligi bilan muhim ahamiyatga ega. U о ‘zi ishlab chiqqan tizimda kategoriyalarni uchta guruxga ajratadi. Bular: 1) obyektiv, 2) obyektiv- subyektiv, 3) subyektiv. Bu tizim ushbu jadvalda quyidagicha aks etgan: Nafosat Universal kategoriyalar G о ‘zallik Estetik ideal San’at Ulug‘vorlik Estetik did Badiiy obraz Fojeaviylik Estetik tuyg‘u Ijod Obyektiv kategoriyalar Obyektiv-subyektiv kategoriyalar Subyektiv kategoriyalar Y.G.Yakovlevning fikriga k о ‘ra, 1 mazkur tizim shu turda yaratilgan boshqa tizimlardan о ‘zining universal-kengqamrovli mazmun va falsafiy-estetik mohiyat kasb etib, moslashuvchanlik (subordinatsiya) va muvofiqlashtiruvchilik (koordinatsiya) tamoyilini mujassam etgani xolda “ontologik-fenomenologik va ijtimoiy-gnoseologik jihatlar”ga ega. Ayniqsa, V.P.Shestakovning estetika kategoriyalari tarixi, ularni tizimlashtirish muammolari, kategoriyalarga о ‘ziga xos yondoshuvning zamonaviy talqinlari hamda estetik kategoriyalar tasnifiga doir salmoqli tadqiqotlari bugungi kunda ham о ‘z ahamiyatini y о ‘qotmagan. Faylasuf bu borada yuiorida nomlari tilga olingan estetika nazariyotchilaridan farqli о ‘laroq, kategoriyalarni uch turkumga ajratadi: dastlabki kategoriyalar, umumestetik kategoriyalar, estetik kategoriyalar k о ‘rinishlari. Tadqiqot davomida mazkur turkumning har biri alohida taxlil qilinadi. Jumladan, dastlabki kategoriyalarni faylasuf nafosatga tegishli, deb biladi va uni beshta umumestetik kategoriyaga ajratadi: g о ‘zallik, fojeaaviylik, kulgulilik, ulug‘vorlik va hunuklik. Mazkur jadvalda V.P.Shestakov tomonidan tizimlashtirilgan kategoriyalarning umumiy k о ‘rinishi aks etgan: Nafosat - DASTLABKI KATEGORIYA G о ‘zallik Fojeaaviylik Kulgulilik - UMUMESTETIK KATEGORIYALAR 1 Kagan M. Estetika kak filosofskaya nauka. SPb. 1997. S. 19. Ulug‘vorlik Xunuklik Disgarmoniya Dahshatlilik Mubolag‘a Hazil Forig‘lanish - ESTETIK KATEGORIYALARNING K О ‘RINISHLARI Qahramonlik Ideal Latofat Garmoniya Biroq, ta’kidlash lozimki, aksariyat adabiyotlarda estetika kategoriyalari asosan g о ‘zallik – fojeaviylik – kulgulilikdan iborat uchlik sifatida taqdim etilgan. Biroq, davrlar о ‘tishi bilan bu an’anaga о ‘zgartirishlar va q о ‘shimchalar kiritildi. Xususan, bu tizimga Y.B.Borev - ulug‘vorlikni, L.N.Stolovich - hunuklikni, M.S.Kagan - garmoniya va dramatiklikni, N.I.Kiyashenko – qahramonlikni, о ‘zbek olimlari T.Mahmudov uyg‘unlikni, Abdulla Sher qiziqarlilikni kiritdi. G о ‘zallik - estetikaning markaziy kategoriyasi sifatida. «G о ‘zallik»ning tugal ilmiy ta’rifi haqida biror–bir qat’iy fikr mavjud emas. Biroq, g о ‘zallikning idrok etilishi, tabiatda namoyon b о ‘lishi, san’atda aks etishi hamda uning jamiyat rivojiga ta’siri haqida bildirilgan fikrlar, ilgari surilgan g‘oyalar, yaratilgan ta’limotlar о ‘zining salmog‘i bilan ahamiyatlidir. Inson va uning ruhiy–jismoniy, axloqiy–estetik faoliyati, tabiat va undagi hodisalar, jamiyat va unda r о ‘y berayotgan ijtimoiy–ma’naviy, siyosiy–iqtisodiy jarayonlar g о ‘zallikka yondoshuvning tarixan tarkib topgan asosiy obyektlaridir. Shuni alohida ta’kidlash zarurki, g о ‘zallik haqidagi qarashlar va nazariyalar markaziga «G о ‘zallik nima?» degan savol q о ‘yiladi–yu, ammo ularning aksariyatida «Nima g о ‘zal?» degan javobni k о ‘ramiz. Shuning uchun ham odatda, g о ‘zallik ikki omil asosida yuzaga keladi. Bular: inson tafakkuri va mehnatining mahsuli natijasida yaratiladigan g о ‘zallik; inson tafakkuridan tashqarida, insonga bog‘liq b о ‘lmagan xolda yuzaga keladigan g о ‘zallik. Birinchisida aql, ruh va xissiyot ustuvor b о ‘lsa, ikkinchisida makon va zamon salmoqli о ‘rinni egallaydi. G о ‘zallik sifatlari tug‘yoniylik, maftunkorlik, foydalilik, m о ‘jizaviylik singari tushunchalar orqali izohlanadi. G о ‘zallikning xususiyatlari esa qulaylik, manfaatdorlik, yoqimlilik, chiroylilik tushunchalari bilan belgilanadi. Unsurlar, sifatlar va xususiyatlar uyg‘un b о ‘lgan narsa–hodisalargina chinakam g о ‘zallikni aks ettirishi mumkin. Zero, chiroyli narsaning sifati bizning manfaatimiz uchun hamoxang b о ‘lmasa yoki bizning maqsadlarimizga mos kelmasa u har qancha maftunkor b о ‘lmasin g о ‘zallik sifatida baxolanmaydi. Shu о ‘rinda g о ‘zallik tushunchasi «chiroyli», «k о ‘rkam», «nafis», «jozibador», «maftunkor», «latofatli» kabi tushunchalarga nisbatan kengqamrovli va ustuvor ekanligini alohida ta’kidlash joiz. Ayniqsa, g о ‘zallik bilan kundalik turmushimizda tez–tez tilga olinadigan «chiroylilik» tushunchasi orasida muayyan tafovutlar mavjud. Chiroylilik – narsalarning tashqi k о ‘rinishini, holatini, bajarilgan ish yoki qilingan harakatdagi о ‘zaro hamohanglikni ifodalovchi tushuncha. Chi roylilik insonlarda yoqimli taassurot qoldiradi, ammo ayni bir paytda о ‘sha chiroyli b о ‘lgan narsa–hodisa yoqimsiz holatlarni ham vujudga keltiradi. Masalan, «Bangidevona» о ‘simligining guli oppoq, chiroyli b о ‘ladi. Ammo, gulining hidi yoqimsiz, tanasidan sassiq xid chiqadi. Shu ma’noda aytishimiz mumkinki, chiroylilik narsa–hodisaning yoki shakl yoki mazmunidagi xususiyatni aks ettirishi bilan kishida yoqimli taassurot qoldiradi. Shuning uchun ham narsa– hodisalarning faqat shakl (tashqi) yoki faqat mazmun (ichki) mohiyatiga qarab unga g о ‘zallik iborasini ishlatish о ‘rinli emas. Zero, g о ‘zallik narsa–hodisalarning faqat bir tomoninigina aks ettirmaydi, aksincha u mazmun bilan shaklning uyg‘unligi, mosligi, hamoxangligi, maqsadga muvofiqligi asosida shakllanadi. Shu ma’noda g о ‘zallik ham obyektiv ham subyektiv xususiyatga ega. Tabiat g о ‘zalligi obyekt (inson) va subyekt ( о ‘simlik va hayvonot dunyosi)ning tartibi va uyg‘unligiga asoslanadi. Uyg‘unlik va tartibning buzilishi esa tabiat va inson uchun zararli. Ma’naviy qadriyatlar va g о ‘zallik. Vatanimiz о ‘z mustaqilligini q о ‘lga kiritgandan s о ‘ng milliy–ma’naviy qadriyatlarga yangicha munosabat bildirildi, xalqona, ilg‘or an’analar shakllandi, milliy iftixorni yuksaltirishga keng jamoatchilik fikri jalb qilindi. Ana shularning natijasi о ‘laroq, mamlakatimizda amalga oshirilgan ezgu ishlarning k о ‘lami kengaydi. Endilikda bunyodkorlik g‘oyasi g о ‘zallik tushunchasi bilan hamoxang olib borilganligini bilish, anglash va tasavvur qilish qiyin emas. Buni о ‘zbek san’atida amalga oshirilgan ishlar orqali yaqqol k о ‘rishimiz mumkin. Yetuk rassomlar hayotning barcha hodisalarini rangtasvir orqali k о ‘radi, ularga ijod manbai sifatida qaraydi, san’atning hamma uchun zarur ekanligiga qatiy ishonadi. Shu bois ularning asarlaridagi g о ‘zallik ruxi insonlarni rangtasvirni sevishga da’vat etadi, tasviriy san’atni xis qilish va uni idrok etishga chaqiradi. Bunday xususiyatlar О ‘rol Tansiqboyev, Chingiz Ahmarov, Bahodir Jalolov, Javlon Umarbekov, Alisher Mirzayev, Dilyor Imomov kabi atoqli rassom lar hamda Akmal Nuriddinov, Sergey Alibekov, Ortiqali Qozoqov singari musavvirlarning realistik y о ‘nalishdagi asar larida о ‘z aksini topgan. Ularning asarla rida g о ‘zallik nafaqat rassomning shaxsiy ideali, balki о ‘zida xalq hayotining muhim b о ‘lagini mujassam etganligi, in sonlarning tafakkuri va qalbiga ta’sir k о ‘rsatishi bilan bel gilanadi. G о ‘zallikni yaratishda rassomning zimmasiga yuklana digan mas’uliyat yuksakligi va muqaddasligi ham ana shunda. Bu xususda nafosatshunos olim Tilab Mahmudov shunday deydi: «Qachonki san’at asarlari muhim hayotiy muammolarni aks ettirsa yoki xalq kayfiyati va g‘oyalarini ifodalasa, ular millionlab mehnatkashlarning ezgu hamrohiga aylanadi. Bunday asarlar hech qachon xalqdan, ama liyotdan ajralgan emas. Rassomning millat hayoti bilan aloqasigina yangi va asl san’at asarlarining paydo b о ‘lishida muhim manba b о ‘lib xizmat qiladi». 2 2 Abdulla Sher, B.E. Xusanov. Estetika. Toshkent: Uslubiy qo’’lanma. 2010.- B. 37. Ma’lumki, har bir xalqda boshqa xalqlarda uchramaydigan, boshqalar uchun о ‘rnak b о ‘ladigan xususiyatlar mavjud. G о ‘zallikni idrok etishi, undan zavqlanishi, badiiy tafakkur qobiliyatining qandayligiga qarab ham xalqqa, millatga baho beriladi. Shunday xolatlar b о ‘ladiki, о ‘zga millat vakilining g о ‘zallikdan zavq olish saviyasi ikkinchi bir millat estetik idealiga mos kelmaydi. Bu xolat gohida ijobiy, gohida esa estetik idrok k о ‘lamini to raytirib, milliy о ‘ziga xoslik haqida not о ‘g‘ri tasavvurlarni paydo qilishga olib keladi. Bu ayniqsa, san’atga b о ‘lgan munosabatda k о ‘proq k о ‘zga tashlanadi. Biroq, har ikki xolatda ham qiyoslash, birining ilg‘or qadriyatlarini ikkinchisi tomonidan ongli tarzda о ‘zlashtirish, о ‘zidagi kamchiliklarni bartaraf qilish jamiyat hayotida g о ‘zallikning ravnaq topishiga k о ‘maklashadi. Umuman olganda, ma’naviy qadriyatlar tizimida g о ‘zallikni barqaror etish q о ‘yidagilar bilan belgilanadi: – san’atda sog‘lom ruhiyat va hayot haqidagi tasavvurlarni vujudga keltirish; – real hayot haqiqatini in’ikos ettirish; – jonli insoniy tafakkur va dunyoqarash manbaini yaratish; – asarga ongli dunyoqarashga asoslangan ijod erkinligini, mustaqil fikrlash hamda zamon bilan hamnafaslik ruhini sing dirish; – yangilanayotgan hayot jarayonlariga yaqinlashish va uning ilg‘or tomonlarini yoritish, ularni mazmunan boyitish; – yangicha uslub va badiiy usullardan foydalanish, san’at asarida shakliy g о ‘zallikka erishish. G о ‘zallik va moddiy qadriyatlar . Har qanday nazariya amaliyot bilan uyg‘un b о ‘lsagina yashay oladi. Bu qoida g о ‘zallik tushunchasiga ham tegishli. Ma’lumki, estetik faoliyatning qator turlari amaliyot bilan chambarchas bog‘liq xolda rivojlanadi. Masalan, me’morlik sohasi. U о ‘zida ham moddiy ham ma’naviy qadriyatlarni aks ettiradi. Chinakam me’moriy obidaning g о ‘zalligi faqat tashqi k о ‘rinishi bilangina emas, balki mexanika qonunlarining yangi materiallar bilan boyitilganligi, me’morlikning qadimiy an’analarini yangi k о ‘rinishlar orqali namoyon qilish natijasida yuzaga keladi. Bugungi kunda zamonaviy me’morlikni xuddi shunday tasavvur qilish mumkin. Me’morlikdagi g о ‘zallikning о ‘ziga xosligi, binoning k о ‘ rinishi, uning insonga estetik zavq bag‘ishlashi, bino shakli va mazmunining hamohangligi bilan belgilanadi. Azaldan musulmon me’morchiligida qurilayotgan bino, in shootga nisbatan «foydalansa b о ‘laveradi» qabilidagi yuzaki munosabat bilan emas, balki «Bu obida insonga zarur b о ‘lgan eh tiyojni t о ‘laqonli tarzda qondirishga hizmat qilmog‘i lozim», degan tamoyil birlamchi ahamiyat kasb etgan. Shuning uchun ham Xiva, Buhoro, Samarqand, Toshkent, Shaxrisabz, Qarshi kabi k о ‘hna shaharlarimizda qad rostlab turgan me’moriy obidalar о ‘z taro vatini hanuzgacha y о ‘qotgan emas. Ijtimoiy taraqqiyotning ikki muhim jihati – moddiylik va ma’naviylikni о ‘zida namoyon ettiradigan me’morchilik о ‘z navba tida, mamlakatda shaharsozlik sohasining shakllanishiga, ravnaq topishiga sezilarli ta’sir k о ‘rsatadi. Hozirgi paytda kundalik hayotimizda «shaharsozlik» va «obodonlashtirish» degan s о ‘zlar tez–tez tilga olinmoqda. Agar uning SH о ‘rolar davridagi tarixiga nazar tashlaydigan b о ‘lsak, me’moriy majmualarning umumiy k о ‘rinishi, ularning eksteryer (tashqi) va interyer (ichki) bezagidagi bir xillik shaharning badiiy–estetik qiyofasiga salbiy ta’sir et ganligini sezishimiz mumkin. Xususan, aholi uchun qurilgan turar joylarning bir xil shaklda b о ‘lganligi shundan dalolat beradi. Mazkur binolar avvalo, xalqning mentalitetiga hurmatsizlik qilgan xolda tartibsiz, noqulay hududda bunyod etil ganligi, aksariyatining qurilishida tabiiy muhit, milliy xususiyatlarni hisobga olin maganligi natijasida shahar k о ‘rkining buzib turar edi. Endilikda, mustaqillik sharofati tufayli mamlakatimizda shaharsoz lik sohasiga katta e’tibor qaratildi va bu borada ulkan bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Ana shulardan xulosa qilgan xolda shahar о ‘z k о ‘rki va g о ‘zalligini q о ‘yidagi estetik xususiyatlar orqali namoyon etadi, degan fikrga kelish mumkin: - shaharda qadimiy me’moriy obidalarning saqlanganligi va uning k о ‘rki; - binolarning aholi tarmush tarzi uchun qulayligi va mos kelishi; - shaharda bunyod etilgan binolar, y о ‘llar xalq manfaati bilan muvofiqligi; - shaharning geografik jihatdan joylashuvi – suv va havosining musaffoligi, tabiiy manzaralarga boyligi; Bugungi kunda mamlakatimizda bunyod etilayotgan muhtasham inshootlar, ma’muriy binolar, ta’lim muassasalari milliy me’morchilik an’a nalarining Ovr о ‘pa me’morchilik an’analari bilan uyg‘unligiga asoslanadi. Poytaxtdagi «Inter Kontinental», «Toshkent–Sheraton», «Grand Mir hotel» mehmonxonalari, «Milliy Bank», «Marka ziy Bank», «Birjalar bozori», «Toshkent shahar hokimiyati», Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senat binosi, « О ‘zbek Milliy teatri», « О ‘zbek Davlat Kon servatoriyasi» binolari, «Yunusobod», «Jar» sog‘lomlashtirish majmualari, «Toshkent Lend (Akvapark)» bolalar dam olish oromgohi, Talabalar turar joyi, Alisher Navoiy nomidagi Milliy bog‘ va boshqa inshootlar Dizayn g о ‘zallik bilan hamkorlikda taraqqiy etib boradi. Holbuki, buyumni badiiy loyihalashtirishda uning shakli bilan mazmuni hamohang, mos b о ‘lishi kerak. Qisqasi, dizayndagi estetik talab shaxsning mod diy ehtiyoji bilan birga ma’naviy ehtiyojini ham qondira ol gandagina о ‘zida g о ‘zallikni namoyon ettiradi. Aytish joizki, ijtimoiy taraqqiyotda g о ‘ z a l l i k: – qiymat kasb etuvchi tushuncha; – qadriyatga aylanadigan ma’naviy hodisa; – moddiy, ham ma’naviy ehtiyojni qondiruvchi obyekt; – ijtimoiy taraqqiyotning lokomotivi hisoblangan mexanizmga aylanadi. Biroq, uning davomiyligini ta’minlash shaxs va jamiyat о ‘rtasidagi о ‘zaro munosabatlar hamohangligini qay tariqa rivoj topishiga bog‘liq. Ana shulardan kelib chiqqan holda aytishimiz mumkinki, ijtimoiy taraqqiyotning bundan keyingi bosqichlarida g о ‘zal likni yaratish uchun eng avvalo; – shaxs estetik tuyg‘usi, didi va idealini kamol toptirish; – milliy mafkura, milliy g‘oya, milliy iftixor tuyg‘ularini shakllantirishda san’atning bevosita ishtirokini ta’minlash; – milliy va umuminsoniy qadriyatlarning estetik jihat larini yosh avlod tafakkuriga singdirish; – milliy urf–odat va an’analarning g о ‘zallik bilan bog‘liq to monlariga alohida e’tiborni qaratish, ularni zamon ruhida targ‘ib qilish kabi vazifalarni amalga oshirish talab etiladi. Yuqoridagilardan anglash mumkinki, gо‘zallik voqelikka qarama–qarshi bо‘lgan hodisa emas, balki insoniy qadriyatdir. Zero, gо‘zallik inson tomonidan xis qilinishi va Amaliy hayotda namoyon bо‘la borishi bilan qadriyatga aylanib boradi. Gо‘zallikni nazariyadan amaliyotga «kо‘chirish» vazifasi esa insonning estetik ongi hamda estetik faoliyati orqali amalga oshiriladi. 3 Inson gо‘zalligi . Insondagi gо‘zallik aksariyat xollarda uning xulqi, odobi, axloqi va fazilatlari bilan belgilab kelinadi. Avval ham bugun ham inson borliq – jamiyat – texnika о‘r tasidagi munosabat masalasi kо‘plab ilmiy sohalarning tadqiqot obyekti bо‘lib kelmoqda. Nafosat falsafasi inson gо‘zalligining mohiyatiga doir muammolarni tadqiq etishni о‘zining muhim vazifasi qilib belgilaydi. Estetik tafakkur tarixida inson g о ‘zalligi jism (tana) va ruhiyat masalalari bilan izohlangan. Bu boradagi fikr–mulohazalarning asosida insonning tashqi k о ‘rinishi hamda axloqiy fazilatlariga b о ‘lgan munosabat masalasi yotadi. Inson g о ‘zalligiga bu tariqa yondashuvning muayyan sabablari bor. Birinchidan, g о ‘zal likning inson shaklidagi k о ‘rinishida yagona, mutlaq va tugal timsol mavjud emas. Agar mavjud b о ‘lganda edi, u barcha xalqlarga g о ‘zallik timsoli sifatida namuna qilib k о ‘rsatilardi. Olaylik, ayol g о ‘zalligining mezonlari patriarxat va matriarxat davri odamlarining tasavvurida katta qorin, keng dumg‘aza hamda k о ‘krakning b о ‘rtib turishi bilan ifodalangan. Ikkinchidan, insonlarning g о ‘zallik haqidagi qarashlari turlicha b о ‘lib, ular vaqt о ‘tishi bilan о ‘zgarib boradi. Kishilar ning estetik xususan, g о ‘zallik haqidagi ideali ana shu о ‘zga rishlarning birlamchi sababidir. Inson voqelikni estetik tarzda о ‘zlashtirar ekan, unga dastlab о ‘z estetik ideali va estetik di didan kelib chiqib munosabat bildiradi. Tabiat, jamiyat va in sondagi g о ‘zallikni idrok etish ham bevosita mazkur ikki tushun chaga bog‘liqdir. 3 Bichkov V.V. Estetika. Moskva. Gardariki. 2004. Aksariyat hollarda insonning tashqi g о ‘zalligiga nisbatan yuzaki munosabat bildiriladi; tashqi g о ‘zallik shaxs ning chinakam «Men»ini namoyon qilishiga t о ‘sqinlik qiluvchi, о ‘tkinchi hodisa sifatida qaraladi. Ammo, inson g о ‘zalligiga nisbatan bunday yondashuv bahsli. Chunki, insonning tashqi g о ‘zalligi muayyan ho latlarda shaxsning о ‘zigagina emas, balki boshqalarning faoliyatiga ham ijobiy ta’sir k о ‘rsatadi. Bu borada Umar Hayyomning «Navr о ‘znoma» asarida g‘oyatda о ‘rinli fikrlar bayon etilgan.. Allomaning mazkur fikri insonning zohiriy g о ‘zalligiga doir mavjud mu nozaralarga birmuncha oydinlik kiritadi. Bugungi kunda insoniy g о ‘zallik barkamollik tushunchasi bilan izohlanmoqda. Barkamol inson deganda, о ‘z haq–huquqlarini taniydigan, о ‘z kuchi va imko niyatlariga tayanadigan, tevarak atrofda sodir b о ‘layotgan voqea– hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondashadigan, о ‘z shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg‘un xolda k о ‘radigan, о ‘zini jamiyatning ajralmas qismi deb his etadigan, zamonaviy bilimlarni mukammal egallagan, ma’naviy jihatdan yuksak, jismonan baquvvat erkin shaxs tushuniladi. Zamonaviy estetika insoniy g о ‘zallikni uning о ‘z “ Meni” ni namoyon etishida, о ‘z ishiga ongli munosabatda b о ‘lishiga talabchanligida, о ‘z hayotini g о ‘ zallashtirishga mas’ul ekanligida (Zigmund Froyd), о ‘z havotiri zamirida buyuk maqsadlarga da’vat etish mavjudligida (Jan Pol Sartr), ijtimoiy va iqtisodiy kuchlar qarshisida ojiz b о ‘lmaslik, о ‘z q о ‘li bilan barpo etgan narsalarga sajda qilib qolmaslik (Erix From) oraqali izohlanmoqda. Endilikda texnogensivilizatsiyaning markazi hi soblangan, faqat k о ‘zga k о ‘rinib turgan, aql va idrokka asoslangan borliqnigina tan olgan G‘arb mutafakkirlari ham inson hulqiy g о ‘zalligini takomillashtirishda k о ‘hna Sharqning allaqachon tajribasidan о ‘tgan axloqiy muhit muammosiga e’ti borni qaratmoqda. Shu bois ular insoning ma’naviy xunuklashuvidan qutilish y о ‘lini axloqiy muhit– etosferani yaratishdan iborat, deb bilmoqdalar. 4 Bugungi kunga kelib hayotni faqat moddiy yoki ma’naviy tomoninigina о ‘zgartirishga intilish, e’tiborni faqat bir sohaga qaratish bilan k о ‘zlangan maqsadga erishib b о ‘lmasligi oydinlashmoqda. Zotan, inson ning faqat ma’naviy 4 Andreev A.L. Mesto iskusstva v poznanii mira. Moskva. Politizdat. 1980. g о ‘zalligiga e’tibor berish, uning jismoniy g о ‘zalligiga putur yetkazadi. Ayni paytda, ma’naviy g о ‘zallik hi sobiga jismoniy g о ‘zallikni ulug‘lash insoniyatni muqarrar tarzda muvaffaqiyatsizlikka olib keladi. Biz hozirda insonning ma’naviy va jismoniy g о ‘zalligini uyg‘unlashtirish masalalari dolzarb b о ‘lgan davrda yashayotganligimizni unutmasligimiz kerak. Ana shuni teran xis qilganimizdagina k о ‘zlagan maqsadlarimizga yetishishimiz mumkin b о ‘ladi. Ulug‘vorlik va tubanlik tushunchasining mohiyati. Ingliz nafosatshunosi E.Byork g о ‘zallikni ulug‘vorlik bilan qiyoslaydi va ularni alohida tushunchalar sifatida tadqiq etadi. I.Kant esa g о ‘zallik va ulug‘vorlikni uyg‘unlikda rivojlanuvchi tushunchalar deb hisoblaydi. Ulardan farqli о ‘laroq, Xegel, ulug‘vorlikni g о ‘zallikning bir k о ‘rinishi, ulug‘vorlik – zohiriy g о ‘zallikning botiniy g о ‘zallikka aylanishi, deb tushuntiradi. Ulug‘vorlik – insonning narsa hodislarga estetik va axloqiy mezonlar bilan yondashishi va ulardan yuksak hayratlanish tuyg‘usini hosil qiluvchi estetik hissiyot majmuidir. Ulug‘vorlikning k о ‘lami g о ‘zallik k о ‘lami kabi cheksizdir. Ulug‘vorlik о ‘zida hajm, miqdor, k о ‘lam va buyuklikni mujassam etadi. Shiller ulug‘vorlik tushunchasini dramatiklashtiradi: u qayg‘u va q о ‘rkuvni yengish insonni qanchalik ulug‘lashi va chiroy baxsh etishini k о ‘ratib beradi. Bu yerda u «axloqiy xavfsizlik» tushunchasini kiritadi. Q о ‘rquv va dahshatga qarshi borish uchun ham xavfdan xoli b о ‘lish lozim. Jismoniy xavfsizlik bevosita shaxsning о ‘ziga tegishli b о ‘lib, insondagi qatiy ishonch bois xotirjam, xavfsiz. Biroq, dahshatli y о ‘qotishlar va mudhish qotilliklar qarshisida insonning xotirjamligi y о ‘qoladi. Agar xavf insonning о ‘zigagina yaqinlashsa-yu, u о ‘zini hotirjam xis qilsa, demakki, uning vijdoni xavfdan xoli; unga hech qanday havf taxdid solmaydi. Shu bois Shiller «axloqiy havfsizlik»ni din, e’tiqod va abadiylik bilan bog‘laydi. «Axloqiy xavfsizlik»ning zaminiy xususiyatini hayot va о ‘lim masalalari bilan izohlash mumkin. Ulug‘vorlik muhokamasi yuksak darajada madaniyatni talab qiladiki, bu muhokama g о ‘zallik muhokamasidan ustuvorroqdir. Tabiatdagi ulug‘vorlik cheksiz osmon, purviqor tog‘lar, yuksak ch о ‘qqilar, moviy dengizlar, ming yillik chinorlar, shuningdek, vulqon va chaqmoq singari tabiat hodisalarida namoyon b о ‘ladi. Ular uzoqdan kishilarda hech qanday hayajonli taassurot qoldirmaydi. Biroq, ularga yaqinlashganimiz sari ruhiyatimizni hayajon, j о ‘shqinlik egallay boshlaydi, ularni butunligicha k о ‘z bilan qamrab ololmaslik darajsiga yetganda esa bu hayajon yanada ortadi. Tabiatdagi ulug‘vorlik matematik va dinamik xususiyatga ega. Matematik xususiyatida xajm, dinamik xususiyatida kuch ustuvor ahamiyatga kasb etadi. Biroq, ikkala xususiyat ham insonda kuchli hayrat va hayratlanish tuyg‘ularini paydo qiladi. Tog‘lar insonni yuksak fikrlashga, buyuk g‘oyalarga undaydi: Everestga О ‘zbekiston bayrog‘ini tikib qaytishgan alpinistlarimizning taassurotlari nihoyatda hayajonlidir. Jamiyatdagi ulug‘vorlik umuminsoniy qadriyatlar, qahramonlik, jasorat, xalqparvarlik, bunyodkorlik tushunchalari bilan uyg‘unlashadi. Davlatda barqarorlik, jamiyatda adolat ustuvorligi, shaxsning erkin va hurfikrlilik asosida faoliyat olib borishi ijtimoiy tizimning ulug‘vorligini aks ettiradi. San’atdagi ulug‘vorlik о ‘zining har tomonlama ijodiy ifodasini topadi; san’atning barcha turlari uchun ulug‘vorlik asosiy mezon b о ‘lib hizmat qiladi. Badiiiy adabiyot va ifodali san’at turlari ulug‘vorlikni tasvirlashda xilma–xil vositalardan foydalanib hamda ulug‘vorlik mavzusini badiiy о ‘zlashtirib, qahramonlik eposlarini liro–epik dostonlarni, qahramonlik fojialarini, mardonavor musiqa asarlarini (simfoniya, oratoriya)ni vujudga keltirdi. San’atdagi ulug‘vorlik teatr, kino, badiiy adabiyot fojiaviylik bilan yonma–yon turadi: estetikaning bu ikki mezoniy tushunchasi о ‘rtasida о ‘ziga xos dialektik aloqadorlik mavjud b о ‘lib, ular milliylik va umuminsoniylik xususiyatlariga k о ‘ra farqlanadilar. Masalan, Shekspir va Shayxzoda asarlari bir vaqtning о ‘zida ham ulug‘vorlikni ham fojiaviylikni namoyon etadi. Farq, Ulug‘bekning о ‘limi bilan Otteloning qismatida, xolos... San’atdagi ulug‘vorlik badiiy mazmun va shaklning barcha imkoniyatlari vositasida ifodalanadi, lekin bunda hal qiluvchi rolni g‘oya о ‘ynaydi. Muhim ahamiyatli g‘oya yuksak ruhlangan, muukammal shaklning zarurligini yuzaga keltirib, san’at asari darajasining yuksakligi belgilab beradi. Bu holat hayotiy haqiqatdan qochishga emas, unga xizmat qilishga da’vat etadi. Me’morchilikdagi ulug‘vorlik yuksak ahamiyat kasb etadi: Samarqanddagi Registon maydoni, G о ‘ri Amir maqbarasi, Imom Buxoriy majmui, Buxorodagi Minorai Kalon, Xivadagi Kalta Minor, Shahrisabzdagi Bibixonim, Oqsaroy, Toshkentdagi Yevropa va Osiyo me’morchiligining yangi an’alarini uyg‘unlashtirgan Milliy Bank binosi, Oliy Majlis binosi, Temuriylar tarixi Davlat muzeyi, Misrdagi ehromlar, yunonlarning Parfenoni, rimliklarning Kolizeyi, о ‘rta asr gotik bosh cherkovlari shular jumlasidandir. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ulug‘vorlik tushunchasiga faqat miqyos, k о ‘lam va о ‘lchovining kattaligi bilan yondashish uning qamrovini chegaralab q о ‘yadi. Bobil minorasi, Minorai Kalon, Misr ehromlari о ‘zining keng miqyosliligi bilan kishilarni hayratga solsa, G о ‘ri amir, Shohizinda, Ichan qal’a, Registon maydoni, Ismoil Somoniy maqbarasi, Chor Minor, Bolo hovuz machiti insonda yuksak darajada nafosat va g о ‘zallik tuyg‘ularni shaklantiradi. Tubanlik – insonda kuchli nafratlanish tuyg‘ularini hosil qiluvchi estetik kategoriyadir. Nafosatshunoslik ka tegoriyalari orasida xunuklik singari kishilarda salbiy his–tuyg‘u paydo qiladigan boshqa tushunchalar ham mavjud. Tubanlik ana shunday tushuncha: uni xunuklik bilan ay nanlashtirib b о ‘lmaydi. Chunki, xunuklik kishilarda yengil no xushlik tuyg‘usini paydo qilsa, tubanlik esa kuchli nafratlanish hissini uyg‘otadi. Tabiat, hayvonot va nabotot olamidagi xunuk lik tu banlikka aylanmaydi. Insondagi xunuklik esa tubanlik daraja siga borib yetadi. Daryoning suvi loyqalangani, k о ‘kalamzorlarga t о ‘kilgan axlat, qurbaqa, ilon xunuk k о ‘ringani bilan undan odamlar nafratlanmaydilar. Gohida m uhtojlik inson tabiatidagi yovuz maylni q о ‘zg‘atib yuborishi natijasida insonni tubanlashtiradi. Ayniqsa, m amlakat boshiga og‘ir kulfat tushganda undan о ‘z moddiy manfaatlari y о ‘lida foydalanuvchi kimsalar (2001 yil 11 sentabrda AQShda sodir b о ‘lgan fojea sabab о ‘g‘ri «tadbirkorlar» magazinlarni talashgan edi–H.B.) tubanlikka misol b о ‘ladi. Fojeaviylik va kulgililik kategoriylari. Fojeaviylik muammosi har doim falsafiy-estetik tafakkur sohiblarining e’tiborini jalb qilib kelgan. Deyarli barcha buyuk ijodkorlar yaratgan asarlarda fojeali ohanglar mavjud. Masalan, о ‘zbek adibi Maqsud Shayxzodaning «Jaloliddin Manguberdi» va «Mirzo Ulug‘bek» asarlarida fojeali ohanglar boshdan oxiriga qadar sezilib turadi. Mazkur dramalar maxsus fojea asari sifatida yaratilmagan b о ‘lsa ham, aslida, fojeali ohanglar ularda ustivor darajada ifodalangan. Shayxzoda kabi ijodkor fojealilik ruhida voqelikni idrok etishga moyildir. San’atning turi namoyon b о ‘ladigan fojeali t о ‘qnashuvlar, qiyofalar, vaziyatlarni eng t о ‘la va chuqur badiiy in’ikos etish ehtiyojidan kelib chiqadi. Sofoklning fojeiy asarlari, Shekspirnikidan qanchalik farqlanmasin, ular о ‘rtasida umumiylik bari–bir mavjuddir. Har qanday fojea zaminida alohida fojiali t о ‘qnashuv yotadi va uning eng muhim tomoni k о ‘lamlilik va ijtimoiy ahamiyatga molikligidir. San’atda fojea va fojeiy qahramon obrazini ifodalash q о ‘yidagi jihatlar bilan belgilanadi: – fojeiy asar hayot va ijtimoiy aloqalarni qamrab olishi va real tasvirlashi; – inson shaxsini t о ‘laqonli ravishda ifodalashi; – davrining yorqin insonparvar orzulari bilan axloq qoidalari о ‘rtasidagi t о ‘qnashuvning natijasini yoritishi; – ma’naviy jasorat, g‘ururli, erkparvar inson timsolini yaratishi; – insoniy idealga intilish va unga b о ‘lgan ishonchning mustahkamligi. San’atdagi fojeaviylik insoniyat va jamiyatning doimiy hamrohi va umr y о ‘ldoshi b о ‘lishi mumkin degan ilmiy taxminlar anchagina. Chunki u о ‘z orzularini r о ‘yobga chiqarish uchun intilishi, kurashi doimo obyektiv tarixiy zaruriyat bilan t о ‘qnashadi. Insoniyat taraqqiyotining u yoki bu bosqichda uning muqarrar tarzda imkoniyatlari tarixiy cheklanganligi san’atda fojeali ohanglar tug‘ilishiga bitmas–tuganmas zamin vazifasini о ‘taydi. Shuning uchun ham ilg‘or tafakkur doim hayotni о ‘zlashtirish, о ‘lim havfini qisqartirish haqida о ‘ylab kelgan. О ‘lim qayg‘usidan farqli о ‘laroq fojiiy qayg‘u– iztirobning maxsus b о ‘lib, ulug‘vorlikning barbod b о ‘lishi bilan bog‘liq: u– hayotning y о ‘qolishi yoki ijtimoiy ahamiyatga ega b о ‘lgan tarixiy voqelikning barbod b о ‘lishidir. Estetik qayg‘urish esa bu yerda y о ‘qotishning о ‘ziga xos turi sifatida namoyon b о ‘lib, u iztirobli qayg‘uning konkretlashuvidir. Fojeaviylikning yana bir xususiyati shundaki, u insonga borliqning mazmunini ochib berishda yaqindan k о ‘mak beradi. Shaxs rivoji jamiyat va insoniyat о ‘rtasidagi munosabatga bog‘liq ekanligini, jamiyat taraqqiyoti inson hisobiga emas, balki inson va inson orqali rivojlanishi zarurligi bevosita fojiaviylik tushunchasi orqali yanada konkretlashtiriladi. Bu esa pirovardida inson va insoniyat muammolarini insonparvarlik y о ‘li bilan xal etishga olib keladi. Fojiaviylikda jamiyat va insoniyatning ezguligini himoya qiluvchi xususiyat mujassam. Mahmud Torobiy q о ‘zg‘aloni natijasiz tugashi, uning о ‘zi esa fitna qurboni b о ‘lishi ajdodlarimiz qismatidagi fojiadir. Mahmud Torobiy g‘anim q о ‘lida emas, о ‘z qavmidan chiqqan–nurga emas, zulmatga talpingan kaltabin johil Olovxon Yusuf q о ‘lida halok b о ‘ladi. Biroq, Torobiy timsolidagi fojia xiyonat, sotqinlik,diyonatsizlik, zulm va z о ‘ravonlik boshidan kechirgan va unga qarshi kurashgan millat, xalq va Vatan fojiasidir. Yoki istiqlol muqaddas tutgan, о ‘lkaning milliy, diniy zaminidagi taraqqiyot uchun kurashgan va xalq orasidagi g‘oyat katta mavqega ega b о ‘lgan jadid ma’rifatchilarining fojiasi ham jamiyatni t о ‘qimtabiat «muhabbat»dan xalos etishning natijasi edi. Fojiaviylik kategoriyasining falsafiyligi shundaki, u: – insoniy fazilatlardagi y о ‘qotilgan narsalarning о ‘rnini qoplab b о ‘lmasligini k о ‘rsatib beradi; – abadiyatga daxldor shaxslarni tavsiflaydi va baxolaydi; – sodir b о ‘lgan voqea–hodisaning yakuniga qarab qahramon xarakterining ochib beradi; – dunyo manzarasi va inson hayotining mazmuni b о ‘yicha falsafiy mushohada qilishga undaydi; – man etilgan tarixiy zidditlarni fosh etadi; – tushkunlik xolati va qayg‘u tuyg‘ularini paydo qilsa–da, Ayni paytda tantana va quvonch, hayotdan umidvorlik, hayotga muhabbat xislarini ham yuzaga keltiradi. – odamlarni yovuzlik, qabohat va ma’naviyatsizlikdan forig‘ qiladi. 5 5 Abdusametov X. Drama nazariyasi. Toshkent. G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 2000. Kulgililik . Bu bordagi mavjud nazariyalar kulgililikning predmetini obyektiv xususiyat sifatida yoki shaxsning subyektiv imkoniyatlari natijasi yohud subyekt va obyekt о ‘zaro aloqadorligining natijasi sifatida k о ‘rib chiqiladi va mazkur metodologik yondoshuv kulgililikdagi k о ‘pma’nolikning yuzaga kelishiga sabab b о ‘ladi. Estetik tafakkur tarixida kulgililik bir qadar keng о ‘rganilgan. Jumladan, Aflotun ojiz va layoqatsizlarni kulgili odamlar, deydi. Nodonlik esa insonni kulgili qiladi. Biroq, kulgililikning mohiyati, uning kelib chiqishi sabablari haqida Aflotun biror-bir fikrni aytgan emas. Quldorlik tuzumi zodagonlarining namoyondasi b о ‘lgan Aflotun uchun kulgililikning demokratik mohiyati begona edi. Kulgilililk boshqa nafosatli hodisalar singari faqat obyektiv tomonga ega b о ‘lmay, subyektiv tomonlarni ham о ‘zida birlashtiradi. Kulgililikning subyektiv tomoni – keng ma’nodagi hazil (yumor) tuyg‘usidir. (Molyer hazil tuyg‘usini insonni hayvondan ajratib turadigan xususiyati deb atagan edi.) Hazil – insonlararo munosabatlarni tabiiy va erkin idrok etishi, turli be о ‘xshov ziddiyatlarni anglagan xolda ularga nisbatan oqilona kulgi bilan javob berish qobiliyatidir. Hazil tuyg‘usi juda murakkab aqliy tuyg‘u b о ‘lib, unda shaxs о ‘zining butun borlig‘i bilan namoyon b о ‘ladi, uda insonning his–tuyg‘usi, aqliy madaniyati, orzu–umidlari va tabiati aks etadi. Shuning uchun ham insonning nima uchun kulayotganligiga qarab, uning qanday illat va qanday fazilatga ega ekanligini bilish mumkin b о ‘ladi. Komediya о ‘z mavzuini jamiyatdagi va insondagi be о ‘xshovliklar, nomutanosiblikdan oladi. Kulgililikning namoyon b о ‘lish shakllarining xilma– xilligi ularning san’atda rang–barang tarzda aks etilishini yuzaga keltiradi. Komediya bilan kulgi bir–biridan ajramaydigan egiz tushunchalardir. Kulgi komediyada tasvirlanayotgan voqea–hodisalar mohiyatini ochib berishning hal qiluvchi vositasi, tasvirlanayotgan obyektga nisbatan estetik baholashning va muallif munosabati ifodasining asosiy shakli b о ‘lib xizmat qiladi. Komediya san’atida kulgini asosiy estetik vosita qilib ishga solish uning ijtimoiy ahamiyatini pasaytirmaydi, chunki kulgi dunyoning barkamol emasligini ta’kidlab qolmasdan, balki uni qayta qurib yangilashni ham k о ‘zda tutadi. Kulgining‘ komediyadagi о ‘rni k о ‘p jihatlardan uning о ‘ziga xos ijtimoiy burch–vazifalarida ifoda topadi. Komediya, birinchi navbatda, badiiy tanqid va о ‘z– о ‘zini tanqid qilishning о ‘ziga xos shaklidir. Komediyalarning asosan tanqidiy y о ‘nalganligini k о ‘pincha о ‘ta soddalashtirib, komediya yomon hulq, yomon odam, yomon hodisalarni t о ‘g‘ridan–t о ‘g‘ri, bevosita tuzatishga, yaxshilashga olib keladi deb tushunadilar va tushuntiradilar. Komediya asarlarining buyuk ijodkorlari nafosatli baholarining aniqligi va t о ‘g‘riligi bilan ajralib turadilar. Ular hech mahal achchiq, savag‘ich, istehzoli kulgini faqat mayin hazil va muruvvatli tabassumga loyiq hodisalarga nisbatan ishlatmaganlar va aksincha, ayovsiz, keskin qoralanishi lozim b о ‘lgan hodisalarni tasvirlayotganlarida mayin hazil va muruvvatli tabassumdan butunlay yuz о ‘girganlar. Kulgining badiiy shakllari orasida satira alohida о ‘ringa ega. Umumnazariy ma’noda satira voqelikni badiiy tasvirlash turi b о ‘lib, unda hayotning salbiy hodisalari ustidan kulish–bunday hodisalar asosida yuksak insonning orzulariga zid ekanligini b о ‘rttirib k о ‘rsatish maqsadi yotadi. Satira har xil k о ‘rinishlarda namoyon b о ‘lishi mumkin. Unga lirika ham, epos ham, drama ham begona emas. Satira markazida doim hayotning salbiy voqea–hodisalari joylashgan b о ‘lib, butun fosh qilish kuchi ularga qarshi qaratilgan b о ‘ladi. Shuning uchun komediya san’atiga xos tanqidiylik, y о ‘nalganlik satirada eng t о ‘la va eng aniq ifoda topadi. Satirani asosan kulgi fosh eitb q о ‘yadi, lekin kulgi bu jarayonda qahr–g‘azabdan ajralmagan holda namoyon b о ‘ladi. Kulgi–insoniy voqelik. Inson о ‘zining aqli yordamida kuladi. U, albatta, о ‘zining ahmoqligidan ham kulishi mumkin, biroq bu kulgi telbaning mazmunsiz kulgisi hisoblanadi. Kulgidagi lazzatning manbaida masxara, istehzo kabi obyektlarning ustidan afzallik tuyg‘usi yotadi. Kulgi – biror–bir bema’nilik bilan t о ‘qnashuv natijasida yuzaga keluvchi yoqimsiz tuyg‘ulardan halos b о ‘lishdir. Kulgililik botinining zohirga о ‘tishi, vosita va maqsadining nomuvofiqligidir. Kulgililik tabiatan insonparvarlikka borib taqaladi.U inson huquqlari hamda tajavuzkor (reaksion) kuchlarga qarshi kurashishdagi qadimiy qurol, hisoblanadi. Kulgi ulug‘lantiradi va hotirjam qiladi; unda k о ‘tarinkilik va sokinlik singari kuchli dushman y о ‘q. Og‘ir vaziyatlarda hazil, askiya, mutoyiba, xushchaqchaqlik, quvnoq suhbat, hozirjavoblik inson ruxini yuksaltiradi. Inson boshqa insonda kulgini mutloqo bir–biriga о ‘xshamaydigan ikkita uslub orqali paydo qiladi: bexosdan, ya’ni о ‘zining noqulay hatti–harakati tufayli; t о ‘la onglangan xolatda, ya’ni о ‘zining zukkoligi va gapga chechanligi bilan. Bir tomon iljaysa, ikkinchi tomon Qotib turaverar–unga bir tiyin, Ikki ministrlik aro sargardon B о ‘lgan m о ‘rkon kabi burnimga qiyin. Kishining kamchiliklarini uning k о ‘ngliga botmaydigan s о ‘zlar orqali ifodalash bilan ham kulgililikni k о ‘rsatish mumkin. Chustiyning «Xurragim» g‘azalida kulgining subyekti – xurrak otuvchi chiroyli tashbeh bilan ifodalanadi: Uyga sig‘may, nayza sanchib tomni teshding nogahon: Shul zamon sirlik faner topdi jarohat, xurragim. K о ‘kka chiqdingu malaklar uyg‘onib ketti bari, Qayda b о ‘lsang, b о ‘ldi k о ‘p uyquga g‘orat, xurragim. Hazil–mutoyiba. Kulgililikda hazilning о ‘rni beqiyos. Hazil insonlarni fikrlashga, s о ‘zlarni о ‘rinli q о ‘llashga, qiziqarli iboralar bilan fikrni bayon etishga undaydi. Hazilning q о ‘pol k о ‘rinishi masxara hisoblanadi. Kinoya, piching, kesatiq s о ‘zni hazil orqali ifodalashda muhim vositalardir. Kulgililik estetikaning murakkab mezoniy tushunchalaridir. Agar g о ‘zallik, ulug‘vorlik va fojiaviylik ham tabiatda, ham jamiyatda, ham insonda namoyon b о ‘lsa, kulgililik faqat inson va jamiyatga xosdir. Kulgi muayyan konkret shaxs yoki holatga y о ‘naltirilgan b о ‘ladi, u kishining eng og‘riq nuqtasiga, kamchiligiga boradi. Bundan tashqari, kulgi о ‘zining samimiyligi, beg‘uborligi va demokratik xususiyatga ega ekanligi bilan ham ahamiyatlidir. Kulgililik–yuksak taraqqiy etgan tanqidnining ibtidosini о ‘zida namoyon qiladi. Kulgi – tanqidning estetik shaklidir . Kulgi tabiatiga k о ‘ra tabaqalanishga qarshi, mansab va amal oldida b о ‘yin egmaydi. Kulgi tengsizlik, z о ‘ravonlik, manmanlik, amalparastlik, nodonlikning barcha shakllariga qarshi k о ‘rishuvchi buyuk kuch sifatida maydonga chiqadi. Abdulla Avloniyning «Hajviyot»idagi «K о ‘rning uzri», «Bir munofiq tilidan», «Bilimsiz oliftalarga», «Haqiqiy ma’nosi», «Dangasaman», «Soqovraport» kabi maqolalarida asrimiz boshida xalqimiz ahvoli t о ‘g‘ridan–t о ‘g‘ri kulgi ostiga olinadi. Yoki buyuk adib Abdulla Qahhor ijodida shunga mos misollar talaygina Masalan, yaxshilikni bilmaydigan yozuvchilar t о ‘g‘risida «Bu odam» t о ‘nkarilib qolgan t о ‘ng‘izga о ‘xshaydi, о ‘nglab q о ‘yadiganlarning q о ‘lini sasitadi». Jurnal yoki gazetani о ‘z saviyasiga moslab olgan muharrirlar t о ‘g‘risida bunday deydi: «Redaksiya eshigini о ‘z b о ‘yiga moslab qurib olgan, katta yozuvchilar bu eshikka sig‘maydi». Talantsiz yozuvchilar t о ‘g‘risida «Mana bu odam k о ‘chadan о ‘tib keta turib oyog‘i toyib soyuz eshigining ichkarisiga yiqilgan. Xaligacha chiqib ketmaydi.» va h.k. Suvrati olamga mashxur gazetu jurnaldin, Qayga borsam, shunda hozir foto Pensonim mening. Xajviya –jamiyat, inson faoliyatidagi illatlar va ularning oqibatlari, olam mukammalligi va inson ideallariga nomuvofiq kelishini k о ‘rsatib beruvchi kulgi turidir. Lekin mashara, mazax kabi kulgi turlari ham borki, ular estetik tarbiya vositasi b о ‘lolmaydi. Aksincha, ular mohiyatan insonni qoralashga, uni hafa qilishga, obr о ‘sizlantirishga qaratilgan b о ‘ladi. Bu kulgining о ‘ta ziddiyatli va g‘ayriaxloqiy k о ‘rinishidir. Shu bois mashara fisqu–fasodning muqaddimasi sanaladi. Mazah qilish ibosiz s о ‘z bilan insonga daxl etmoq demakdir. Mazah qilish, kalaka qilish, о ‘zganing ustidan, jismoniy kamchiligidan kulish masharaning real voqelikdagi k о ‘rinishlaridir. Umuman olganda, estetikaning tushunchalari (kategoriyalari) doimiy hamkorlikda mustahkamlanib boradi. Ayniqsa, bu jarayonda g о ‘zallik kategoriyasi bog‘lovchilik vazifasini bajaradi. Shuning uchun fojiaviylikda, ulug‘vorlikda, hunuklikda ham g о ‘zallik unsurlarining uchrashi bejiz emas . 3. Texnika estetikasining ishlab chiqarish va ijtimoiy hayotdagi o'rni Ko’rib o’tganimiz – tabiat estetikasi bizni hozir avvalgiga qaraganda olisdan o’rab turgan biologik muhitning hayotimizni go’zallashtirishdagi, umuman, estetiklashtirishdagi ahamiyatini tadqiq etsa, uni insonni “tabiiylashtirish” vositasi sifatida olib qarasa, texnika estetikasi, aksincha, bugungi kunda bizga eng yaqin bo’lgan noosferani – texnikaviy muhitni muntazam “insoniylashtirib” borish muammolarini o’rganadi. Inson doimiy ravishda ravnaq topib boradigan mavjudot, uzoq davom etgan insoniy taraqqiyotning mahsuli, ya’ni tosh asridagi va hozirgi odam, garchand ikkalasi ham odam deb atasakda, bir-biridan farq qiladi. Zamonaviy odam aqlan, axloqan nisbatan yuksak darajaga ko’tarilgan, jismonan esa – go’zallashgan. Texnikani ana shu go’zallashgan inson yaratgan. Shu o’rinda imom G`azzoliyning inson va uning ijodiga nisbatan aytgan: “Yaratilgan yaratganiga o’xshaydi”, degan so’zlarini yana bir bor eslaylik. Alloh insonni yaratib, uni o’ziga o’xshashini istasa, inson ham o’z ijodi mahsulining o’ziga o’xshash bo’lishini xohlaydi. Texnika inson ijodining mahsuli sifatida inson qanchalik nozik, qanchalik aqlli, qanchalik go’zal bo’lsa, shunga qarab o’zgarib boradi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, so’nggi ikki asr mobaynida, ayniqsa, XX asrda inson tafakkuri, uning jisman va axloqan taraqqiyotidan ilgarilab ketdi. Chunki tafakkur, vujud va axloqdan farqli o’laroq, narsalarga aylanish xususiyatiga ega. Narsaga aylangan tafakkur tinimsiz ravishda yangi, o’zidan yuksakroq narsaga aylanadigan tafakkurni taqozo etadi, u esa o’z navbatida yana yangi narsani yaratadi va shu tarzda tafakkur olg`a qarab boraveradi. Bu, biz, odatda, hisobga olmaydigan qonuniyat. Chunki tafakkurning nima ekani, u qanday qilib moddiy jarayonlarni o’zgartirishi hozircha noma’lum, vaholanki u biologik hodisa emas. “Tafakkur energiya shakli emas, – deydi akademik V.I.Vernadskiy. – Qanday qilib u moddiy jarayonlarni o’zgartira oladi? Bu savolga ilm hozircha javob topgan emas” 6 . Nima bo’lganda ham, tafakkurning ravnaqqa qarab taraqqiy qilib borishi isbot talab qilmaydigan haqiqat. Ana shu ravnaqning sur’ati biz yaratgan texnika vositalarini tezkorlik bilan o’zgarib, qulaylashib, go’zallashib borishini ta’minlab kelmoqda. Bunda badiiy-texnik yoki estetik faoliyat hisoblanmish dizaynning roli katta. 6 Вернадский В.И. Начало и вечность жизни. М осква. Советская Россия . 1989. С. 185. Dizayn (inglizchada loyiha, chizma degani) XX asrning boshlarida “xunuk buyum yaxshi sotilmaydi” degan iqtisodiy talab asosida G`arbdagi sanoat ishlab chiqarishiga kirib keldi. Gap shundaki, inson bilan texnikaning eskicha shaklidagi o’zaro aloqasi endilikda yaxshi samara bermay qo’ygan edi. Unda inson texnologik rejimga moslashgan holda, tezlik, aniqlik, mustahkamlik kabi texnologik mezonlar asosida ishlaydigan ishchi sifatida baholanardi. Bu na faqat insonparvarlik, balki texnikaviy ravnaq nuqtai nazaridan ham nomaqbul edi. Shu bois texnikani insoniylashtirish zaruriyati tug`ildi. Endi ishchi yo xizmatchining shaxsiy qiziqishi, ijodiylik kasb etgani holda, faqat mehnat natijasi bilan cheklanmasdan, mehnat jarayoni va uning mazmuniga ko’chib o’tishi lozim bo’lib qoldi. Bu – mehnatning estetik tabiat kasb etishi va insoniylashuvi demakdir. Shunday qilib, texnikani va ishlab chiqarish muhitini insoniylashtirish mehnatni faqat zaruriyat deb emas, balki ehtiyoj darajasida tushunishga olib keladi; texnik insoniylashtirish muhitni insonga moslashtirishi barobarida, uni estetik tarzda tashkil etishni ham o’z ichiga oladi. Dizaynning zaruriyatga aylanishi na faqat zamonaviy ilmiy-texnikaviy ravnaqqa, balki ommaviy ishlab chiqarish va ommaviy madaniyat darajasining yuksakligiga ham bog`liq. Bunday sharoitda xaridor o’zining erkin tanlov imkoniyati bilan ishlab chiqarish taklif qilgan mahsulotni rad etishi va o’z ehtiyojiga javob beradigan tovarni yuqori baholashi mumkin. Ya’ni, xaridor o’z didiga mos narsani tanlaydi; xarid jarayoni “boriga baraka ” tarzidagi tavakkalchilik holatiga emas, balki tovarga faol munosabat shakliga aylanadi. Ana shunday munosabatga loyiq bo’lishi uchun tovarning shakli muhim ahamiyatga molik. Tabiiyki, birinchi navbatda go’zal va ulug`vor ko’rinishga ega narsalargina jamiyatning e’tiborini qozonadi. Shunda tovarning umummezonga javob beradigan estetik qadriyat sifatida qabul qilinishi ro’y beradi va u ishlab chiqarishning xaridorga, xaridorning esa ishlab chiqarishga estetik ta’sirini ta’minlaydi. Shuni unutmaslik lozimki, har qanday konstrukstiyachi-injener dizayner bo’lolmaydi. Injener-konstruktor, deylik, mashinani loyihalashtirar ekan, dastlab uning motoridan tortib, kuzovigacha bo’lgan qismlari loyihasini chizadi va shundan keyingina ularni bir-biri bilan bog`lab yaxlit mashina shakliga keltiradi. Natijada har bir qism alohida “o’z hayotiga” ega bo’ladi. Ya’ni, mashina zamonaviylashtirilganida (modernizastiya qilinganida) muayyan detallarni so’nggi loyiha asosida, alohida-alohida almashtirish jarayoni ro’y beradi. Dizaynchi-injener esa mashinani go’zallik va ulug`vorlik qonuniyatlariga asoslanib, birdaniga muayyan yaxlitlik tarzida tasavvur qiladi. Bu yaxlitlik konstrukstiyaga bo’ysunsa-da, o’zini badiiy ijod sifatida namoyon etadi. Shunday qilib, konstruktor-injener mazmunni, dizaynchi-injener shaklni yaratadi, ya’ni birinchi mutaxassis – texnik, ikkinchisi – estetik. Ikkala faoliyatning uyg`unligi tufayli zamonaviy xaridor talabiga javob beradigan mashina vujudga keladi va unda, istaymizmi-istamaymizmi, estetik ko’rinish yaxlitlik sifatida ustuvorlikka, xaridorgirlik ahamiyatiga ega bo’ladi. Zotan, eslaylik, Shiller aytganidek, shakl insonga butunisicha, mazmun – uning muayyan qismigagina ta’sir ko’rsatadi. Xaridor esa, eng avvalo inson. Biroq, bu – dizaynda hamma narsa shakl bilan bog`liq ekan, degani emas. Unda ham san’atdagidek shakl va mazmun uyg`unligi asosiy omil hisoblanadi. Bunday uyg`unlikka birdan erishish qiyin, u bir necha texnikaviy bosqichlarning hosilasi sifatida vujudga keladi. Masalan, “Zinger” rusumli tikuv stanogining XX asr davomida rivojlanib, dastlabki qo’pol ko’rinishidan “xohlasang ham, xohlamasang ham ishlaging keladigan” darajada go’zallashib, noziklashib, insonni o’zida ishlashga chaqirib turadigan mashinaga aylandi. Yoki o’zimizdagi “Daewoo” korporastiyasi bilan hamkorlikda ishlab chiqarilayotgan “Matiz” avtomobiliga e’tibor qiling. U dizayn nuqtai nazaridan o’zidan avvalgi kichik mashinalardan, xususan, “Tiko”dan keskin farqlanadi. Uning yo’lda engil borishi kishida xuddi suzib ketayotgandek tassurot uyg`otadi, asosiy chiroqlari (faralari) ana shu taassurotingizga mos: ulkan baliqning ko’zlariga o’xshaydi, oldindagi pastki ikki chiroq esa sizga bodomqovoq – Sharq go’zallariga yarashib turadigan qiyiq ko’zlarni eslatadi. Bunda avtomobilning tashqi ko’rinishi bilan mohiyati nihoyatda muvaffaqiyatli moslashtirilgan: “Matiz” – baliqdek silliq olg`a intiladigan, “epchil”, go’zal, Sharqda ishlangan, sharqona mashina. Qisqasi, bugungi kunda biz dizayn tufayli atrofimizdagi texnikaviy olamni odamiylashtirib, o’zimizga, estetik didimizga moslashtirib borishga erishdik va erishmoqdamiz; hozir ruchkamizdan tortib, kompyuterimizgacha, mashinamizdan tortib, ko’ylagimizgacha – hammasi bizni har jihatdan qoniqtirishga qaratilgan. Dizaynning tub ildizi, mohiyat nuqtai nazaridan, ko’rgazmali amaliy san’atga (xalq amaliy san’atiga) borib taqaladi: u ham, bu ham foydalilik, manfaatlilik xususiyatiga ega, ya’ni ular maqsadga muvofiqlikka emas, maqsadga xizmat qiladi. Lekin xalq amaliy san’atiga asos bo’lgan hunar, aytib o’tganimizdek, san’atga aylanishi mumkin, dizayn esa – dizaynligicha qoladi. Sababi shuki, hunarmand-usta har bir ashyoga, deylik, uzukka, qumg`onga, xontaxtaga yoki naqshin qutichaga o’z dunyosini, xaridorga mos ruhni singdiradi, ya’ni hunarmand-usta yasagan o’nta mis laganda ustaning o’n xil ruhiy holatini, kechinmalarini ilg`ash mumkin. Dizaynda esa o’n minglab yoki yuz minglab ashyolarga zamonaviy texnika vositasida dizaynchi-injenerning bir galgi ruhiy dunyosi singdiriladi. Keyinroq ular modernizastiya qilinishi mumkin, lekin unda ham yana bir xillik avvalgisidan boshqacharoq namoyon bo’ladi, usta esa doimo yangi narsa yasaydi va mana shu yangilik rang-baranglik, individuallik hunar mahsuliki san’at darajasiga olib chiqishga xizmat qiladi. Bundan tashqari hunarmand har bir tovarni butunisicha badiiy-ashyoviy yaxlitlik sifatida olib qaraydi va ishlab chiqaradi. Ya’ni, unda mazmun ham shakl ham bir ruhiy dunyo va “bir qo’lning” mehnati. Dizaynda esa ashyolar “turli qo’l” ishlagan qismlarni bir mutaxassisning – dizaynerning yaxlitlashtirishi natijasida o’zini butunisicha namoyon qiladi. Shu sababli hunarmandning mahsuloti – san’at, dizaynerning ishi nosan’at estetik faoliyat hisoblanadi. Shunga qaramay, dizayn va dizaynerning ijodiy mehnati Er yuzida tobora ko’payib borayotgan inson zotining zamonaviy iqtisodiy-maishiy hamda estetik ehtiyojini, ma’naviy talablarini qondirishi bilan muhim hamda e’tiborga loyiq. Texnika estetikasi esa dizayn nazariyasi sifatida estetikaning o’ziga xos turi, usiz bugungi estetika fanini to’liq tasavvur qilib bo’lmaydi. Mehnat estetikasi. Mehnat – insonning aqliy yoki jismoniy kuchi bilan amalga oshiriladigan maqsad faoliyati. U kundalik ma’naviy va moddiy jihatdan odamzot hayotini farovonlashtirish, ma’naviy hamda moddiy qadriyatlarni yaratish vositasi. Mehnatda inson ayni paytda ham aqliy ham jismoniy tomondan tarbiyalanib, ma’naviy yuksalib boradi. Biroq mehnat og`ir majburiyatga aylangan joyda uning bu xususiyatlari yo’qoladi. Shu sababli mehnat har jihatdan yuksak samara borishi uchun erkin bo’lishi, mehnat jarayoni ijodiy va qiziqarli kechishi lozim. Zotan o’ziga yoqqan, erkin mehnat turini bajarayotgan kishilarning “Bu ishni men o’ynab qilib qo’yaman” qabilidagi gaplari, erkin mehnatni o’yinga qiyoslashlari bejiz emas. O’yin – san’atning asosi ekanini nazarda tutsak, bu bilan o’z kasbini, ishini sevgan odamlar uni ijod darajasiga ko’tarishga harakat qiladi. Zotan sevmoq – erkinlik, ijod esa erkinlik mevasi. Mehnat erkinligini, unga erkin munosabatni shakllantirish hamma zamonlarda ham muhim masala bo’lib kelgan. Og`ir mehnatni engillashtirish, erkinlashtirish maqsadida inson qadimdan uni badiiylashtirishga, estetiklashtirishga intilgan. Bunga halq og`zaki ijodidagi mehnat turlariga bag`ishlangan qo’shiqlar yaxshi misoldir. Ular mehnat jarayonining qiziqarli, “ichdan” bo’lmasa ham, unga “tashdan” go’zallik, musiqiylik, badiiylik ko’rishiga xizmat qilgan. Hozirgi paytda mehnat jarayonining ham “ichdan”, ham “tashdan” go’zal bo’lishini ta’minlashni uyg`un tarzda amalga oshirish dolzarb ahamiyat kasb etgan. Bunda yana dizaynning hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanini ta’kidlash lozim. Mehnat estetikasida dizaynga bo’lgan talab ko’pyqlamalik tabiatiga ega. Unda faqat texnikaviy go’zallik emas, botunisicha texnologik jarayon va ishlab chiqarish joyi – makon go’zalligi ham dizayn qonun-qoidalariga bo’ysunishi: inson – texnika – makon tizimining estetiklashishi ro’y beradi. Mehnat bilan nafosatning o’zaro aloqasi to’g`risida ukrainalik estetik olim D.Yu. Kucheryuk diqqatga sazovar fikrlar bildiradi: “Mehnatning mazmuni aynan o’zini qadriyat sifatida namoyon qilishi bilan belgilanadi, – deb yozadi u. – Nafosat ham mehnatning mazmuniy jihatiga aloqador”  . Bunga misol tariqasida u inson o’z ruhiy-fiziologik quvvatining mehnat jarayonini boshqarish mahoratiga egaligidan ruhlanishini va butun vujudi bilan estetik quvonchni his etishini ta’kidlab o’tadi. Darhaqiqat, bunday holatda insonning ijodiy munosabati, ruhiy ko’tarinkiligi mehnat bilan estetikaning uyg`unlashib ketishiga olib keladi, nafosat mehnat jarayonini jonlantiradigan hodisaga, uni go’zallashtiradigan qudratga aylanadi. Buning uchun inson – texnika – makon tizimida dastgohlardan tortib, devoru imoratlargacha, gultuvakdan tortib, darpardalargacha dizaynerning ijodiy yondashuvi lozim bo’ladi; bunda ranglar nafosati ham alohida rol o’ynaydi. Nima uchundir biz, mehnat estetikasi deganda, ko’pincha faqat jismoniy- moddiy mehnat jarayonlaridagi nafosatni tushunamiz va asosan uni zo’r berib tadqiq etishga urinamiz. Vaholanki, ma’naviy-aqliy sohalardagi mehnat ham jiddiy e’tiborga, estetik tahlilga loyiq. Masalan, teatr san’atidagi mehnatni olib ko’raylik. Ulug` rejissyorimiz Mannon Uyg`ur yangi spektaklni tayyorlashda “o’zi ham tinmagan, boshqalarni ham tindirmagan”. Repetistiya paytida tushlikka chiqishga vaqt topolmaganidan unga uyidan ovqat olib kelishgan. Spektakldan so’ng tunlari tahlil bilan shug`ullangan, teatr san’atining muhim masalalariga doir qoidalarini qog`ozga tushirgan. Buyuk franstuz yozuvchisi Balzakninng esa kuniga 14-16 soatlab ishlagani hammaga ma’lum. Mehnat tufayligina san’atkor o’z iste’dodini namoyon qila oladi, ayni paytda ana shu “o’zini qiynash”dan u butun borlig`i bilan quvonch hissini tuyadi. Badiiy ijod estetik faoliyat sifatida san’atkor uchun doimo “shirin azob”, “go’zal a’mol” – estetik zavq manbai. Fanda ham mehnatning o’rni, u olimga beradigan estetik zavq, quvonch san’atdagidan kam emas. Ilmiy mehnat tabiatan estetik kechinmalarga boy, chunki unda bilimga bo’lgan ishtiyoqni, ijod hissini va insonning hayratlanish qobiliyatini namoyon qiluvchi botiniy kuch mavjud. To’g`ri, bir paytlar fan hissiyotga berilmasdan, sovuqqon va holisona haqiqatni bilishga asoslanadi, degan fikr hukmron edi, buni sababi qilib uning majoziy tafakkurdan yiroqligi   Кучерюк Д.Ю. Эстетика труда. Киев. В и ша школа. 1989. С. 276. ko’rsatilardi. Hozirgi paytda uning aksi isbot talab qilmaydigan haqiqatga aylangan. Zotan fan tarixi unda ikki sifatni – axloqiy-shaxsiy va estetik ibtidoning mavjudligini ta’kidlab turadi. Buni V.A. Engelgart shunday ifodalaydi: “Ijod... – san’atning mohiyati. U xuddi shu darajada fanning ham mohiyatidir. Har ikki holatda insonning yaratish, ya’ni, o’zligini namoyon qilish qobiliyati muhim. Ilmiy kashfiyot, huddi san’at kabi, ijodkorning muayyan xususiyatlarini o’zida saqlab qoladi va keyingi hayoti davomida butun insoniyat boyligiga aylanadi”  . Zotan ijodiy mehnatni o’z hayotining ma’nosi deb bilgan ilm fidoyisigina haqiqiy olimdir. Hozirgi kunda san’atkor va olimning ijodiy mehnati faqat ichki, hissiyotlar bilan aloqador shaklda emas, balki tashqi – texnika nuqtai nazaridan ham estetiklashgan. Chunonchi, bugungi yozuchi o’z mehnat jarayonini kompyutersiz, diktofonsiz tasavvur qilolmaydi, rassomlar, qo’shiqchilar va boshqalar kompyutpr texnologiyasidan foydalanadilar, elektron cholg`u asboblari ham ma’lum ma’noda texnikaning estetiklashuvidan dalolat beradi. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin, barcha hodisalarda dizayner tomonidan mukammallashtirilgan go’zallik ijodkorning ma’naviy-ruhiy ko’makchisiga aylanishini ko’rish mumkin. Mehnat estetikasi texnika estetikasi kabi atrof-muhitni go’zallashtirish tizimi bilan bog`liq. Korxona hovlisidagi yashil olam, favvora, daraxtlar, haykallarning uyg`unligi ichkaridagi binolar peshtoqlari va devorlarida aks etgan ko’rgazmali amaliy san’at namunalari, binolar ichining yuksak did bilan bezatilishi – hammasi inson mehnatini go’zallashtirishga, mehnat jarayonining estetik zavq bilan amalga oshuvini ta’minlashga xizmat qiladi. Shunday qilib, mehnat estetikasi mehnat jarayonidagi nafosatni faqat sanoat ishlab chiqarishi bilan chegaralanmaydi, dizayndan keng foydalangan holda o’zini atrof-muhitni go’zallashtirish tizmidagi asosiy omillardan biri sifatida namoyon etadi va texnika estetikasi bilan doimiy hamkorlikda ish olib boradi.   Энгельгарт В.А. Познание явлений жизни. Москва. Наука. 1984. С.276. 4. Sog‘lom turmush tarzi estetikasi . Turmush estetikasi deganda biz insonning voqelikka keng qamrovli estetik munosabatini tushunamiz. U hozirgi paytda kiyinishdan tortib xul- qiy go‘zallikkacha, oilaviy an’analardan tortib oilaviy makongacha bo‘lgan «estetik doirani» o‘z ichiga oladi. Turmush estetikasida eng muhimi, odamlaming narsalar dunyosiga, go‘zallik va ulug‘vorlik orqali qarashlari, estetik didga, ijtimoiy ideallarga o‘ziga xos munosabatlari namoyon bo‘ladi, pirovard natijada u turmush madaniyatining yuksalishiga xizmat qiladi. Birinchi navbatda, turmush estetikasi insonning xulqiy go‘zallik qonun- qoidalariga rioya qilib yashashini taqozo etadi. Xulqiy go‘zallik esa, oilada jamoat joylarida o‘zini tutishni, boshqalar bilan muloqotda, kasbiy munosabatlarda muomala odobi va etiket nuqtayi nazaridan yondashuvni, o‘zaro suhbatlarda ham so‘z vositasida (verbal), ham noverbal jihatlaming go‘zal bo‘lishini ta’minlaydigan ma’naviy hodisadir. Uni estetika va axloqshunoslik kesishgan nuqta, go‘zallikning axloqiylikda, axloqiylikning go‘zallikda namoyon bo‘lish sharti, desak yanglishmaymiz. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, turmush estetikasining qamrovi keng, uning aloqalari kundalik turmushning estetik muammolari doirasidagina qolib ketmaydi, balki tabiat estetikasi, texnika estetikasi, atrof-muhitnigo‘zallashtirish tizimi va estetik tarbiya singari miqyosli ijtimoiy-ma’naviy hodisalar bilan uzviy bog‘liqlikda amalga oshadi. Turmush estetikasida moda alohida ahamiyatga ega. Ma’lumki, moda deganda tashqi madaniyat shakllarining vaqti-vaqti bilan qisman o‘zgarish va takrorlanib turishini tushunamiz. Bunday takrorlanishlar va o‘zgarishlar iqtisodiy, ma’naviy, axloqiy, estetik omillar kabi ijtimoiy asosga ega bo‘ladi. Modani asosiy ko‘pchilik e’tirof etadi, u o‘zini faqat kiyinishda emas, ishlab chiqarishda ham, siyosatda ham, san’atda ham, fanda ham, hatto mafkurada ham namoyon qila oladi. U ijtimoiy-estetik mezon sifatida baholash xususiyatiga ega va shu bilan odamlarga nima kerakligini belgilab beradigan hukmron didga aylanadi. Moda bunda odamlaming yashash tarzidan (stilidan) kelib chiqib, doimiy ravishda o‘zgarib boradigan hayot mazmuniga mos shaklni taklif etadi. Qisqasi, moda muayyan ma’noda jamiyat yashash tarzining o‘ziga xos shakli, zamonaviy usuli sifatida estetik tahlilni taqozo qiladi. Zotan, u umumestetik didning darajasi va o‘ziga xosliklarini zamon ko‘zgusida aks ettirish xususiyatiga ega. Shu jihatdan u, yuqorida aytib o‘tganimizdek, o‘zgaruvchanlik tabiatiga ega, urf bo‘lgan narsalar, bir davr, hatto bir yil mobaynida modadan chiqib ketishi mumkin. Masalan, o‘tgan asming 50-yillarida erkak va ayollar tagcharmiga maxsus g‘arch qo‘yilgan etiklar, tuflilar kiyishardi, yurganda «g‘arch-g‘urch» qilardi. Hozir esa, iloji boricha tovush chiqarmaydigan, yumshoq poyabzal urf bo‘lgan, ya’ni modada. Yoki 60-yillarda bir oz demokratik o‘zgarishlar ro‘y berishi tufayli qatag‘on qilinganlar haqidagi asarlar, xususan, Habib No‘monning «Yoshlikda bergan ko‘ngil» qissasi urf bo‘ldi, hozir esa, Tohir Malikning «Shaytanat» romani modada. Bunday holatni «xit» bo‘lgan qo‘shiqlarga va ulaming ijrochilariga ham tatbiq etish mumkin. Ana shunday xususiyatlari bilan moda kishilar estetik tarbiyasiga ta’sir o‘tkazadi. Biroq bu ta’sir doim ham ijobiy bo‘lavermaydi. Hozirgi, globallashuv jarayonlari qizg‘in ketayotgan davrda, bir mintaqadan ikkinchi mintaqaga modaning «ko‘chishi» ko‘pincha salbiy xususiyatga ega. Masalan, biri-birining aksi bo‘lgan ikki hodisadagi modani olib ko‘raylik. Biri - hijob. U aslida sahroga serob arab mamlakatlarida og‘iz-burunni, ko‘zni, umuman, butun badanni qum zarralaridan asrash maqsadida kiyiladigan libos, keyinchalik u islomiy talabga moslashtirilgan. Bizda esa, uning vazifasini mintaqaviy fasllarimizga mos keladigan ro‘mol turlari (qishki, bahorgi, yozgi, kuzgi) bajaradi. Bir paytlardagi paranji hozir modadan chiqib ketgan, qimmatbaho, zarrin (islomda bunday matolar man etilishiga qaramay), buning ustiga sintetik materialdan tikilgan havo o‘tkazmaydigan hijob bizning keskin-qit’aviy yozimizda badanni yondirib yuboradi, gigiyenik nuqtayi nazardan zararli. Ikkinchisi – hozir qizlarimizning nihoyatda tor jinsi shim va bel bilan kindikni ochib turadigan kalta kofta kiyishi modada. Yoz chillasida shim kiyib, serchang ko'chalarimizda badanning yarmini ochib yurish ham gigiyena, ham sharqona odob va mintaqaviy axloq bilan sig‘ishmaydigan holat. Bunday hodisalar yuksak did bilan modaga amal qilish emas, balki ko‘r-ko‘rona modaparastlik, modaning ketidan quvish, turmush nafosatini jo‘nlashtirish sifatida baholanishi lozim. Ana shunday hodisalarda turmush estetikasining tahlillari, nazariy xulosalari asqatadi. So‘nggi paytlarda turmush estetikasini reklamasiz tasawur qilib bo‘lmaydi. U tobora ommaviylashib, ommaviy axborot vositalari orqali hayotning turli jabhalariga kirib bormoqda. Reklama mamlakat aholisining barcha qatlamlariga mo‘ljallangan. U insonning mayl-istagini, didini, ehtiyojini, qiziqishlarini, voqea- hodisalarga munosabatini shakllantirib, ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatish kuchiga ega. Reklamada go‘zallik, ulug‘vorlik, mo‘jizaviylik va kulgililik kabi estetik xususiyatlar in’ikos etadi. Shu bois reklama ijodkori - dizayner ko‘pincha rassomlik san’atidan xabardor mutaxassis bo‘ladi. U ijodkor sifatida betartib surat, matnlar, sarlavhalar va bo‘shliqdan tartibli xilma-xillikni yaratadi. Ana shu tartib reklama go‘zalligini ta’minlaydi, tomoshabinga, o‘quvchiga quvonch bag‘ishlaydi. Reklamada muayyan narsa-hodisaning badiiy qiyofasi yaratiladi, ko‘pincha mashhur yirik asardan yoki voqeadan «kichik asar» - ta’sirchan epizodlar bunyod etiladi, shundan kelib chiqib, unda axloqiy- estetik ibtido katta o‘rin egallaydi. Badiiy qiyofaning mavjudligi esa, reklamani san’atga yaqinlashtiradi, uni muayyan ma’noda badiiy yaxlitlik darajasiga ko‘taradi. Undagi mubolag‘a usuli, lahzalik hayrat uyg'otgani holda, kishini reklama qilinayotgan narsa-hodisaning mohiyatiga, foydalilik xususiyatiga sezdirmay olib kiradi. Reklamada rang estetikasi alohida ahamiyatga ega. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, tashqi reklamalar atrof-muhitni go‘zallashtirish tamoyillari asosida joylashtiriladi va shaharlarimizga kunduzi ham, tunda ham o‘ziga xos chiroy bag‘ishlab turadi. Ayniqsa, tungi reklamalarda nurdan foydalanish ko‘pincha san’atkorona mahorat bilan amalga oshiriladi. Reklama, agar faqat foyda, sof iqtisodiy-ma’naviy jihatlar ko‘zlab ish tutsa, oddiy dallollik vositasiga aylanishi mumkin. Bunday hollarda tomoshabin diqqatini tortishga o‘ta urinish oqibatida behayo tasvirlar vujudga keladi. Vaholanki, u iqtisodiyotga asoslangan keng qamrovli ma’naviy hodisa, odamlar orasidagi ijtimoiy muloqot shakllaridan biridir. Shu bois reklama estetikasiga alohida e’tibor berish, unga aholi estetik didini, turmush darajasini yuksaltirishga xizmat qiladigan vosita sifatida qarash hozirgi kunning dolzarb vazifalaridandir. Turmush estetikasi ayni paytda oilaviy muhitdagi nafosat muammolariga ham katta e’tibor qiladi. Oiladagi nafosat, odatda, maktabgacha ta’lim, maktab, o‘rta maxsus o‘quv yurtlaridagi estetik tarbiya bilan uyg‘un olib borilishi turmush madaniyatini yuksaltirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda oilaviy an’analar, ota-onaning namunaviyligi va farzandlarga estetik sharoit yaratib berishi katta rol o‘ynaydi. Ota yoki ona cholg‘u asboblaridan birini (dutormi, rubobmi, pianinomi) chalishni, professional darajada bo‘lmasa-da, bilishi, kitob o‘qishga ishtiyoqmandligi, vaqt topib farzandlarini qo‘g‘irchoq yoki yoshlar teatriga, sirkka, sport o‘yinlari tomoshalariga olib borishi bolalar estetik didining shakllanishiga, oila turmushining estetiklashuviga imkon yaratadi, zero, «qush inida ko‘rganini qiladi» degan maqol bejizga aytilgan emas. Afsuski, xalqimiz hayotida, ayniqsa, qishloq sharoitida turmush nafosatiga e’tibor sust bo‘lib kelganini tan olish lozim. Lekin mustaqillik sharofati bilan turmush nafosatini qadam- baqadam oilalarga singdirish imkoni yaratildi. Endi ana shu imkoniyatdan foydalanish masalasi kun tartibiga chiqdi. Demak, turmush estetikasiga umummillat turmush madaniyatining uzviy va yetakchi qismi sifatida qarab ish ko‘rishimiz zarur, zero, biz qurayotgan fuqarolik jamiyatini yuksak darajadagi turmush nafosatisiz tasvvur qilish mushkul. Foydalanilgan manbalar ro'yxati: Аsоsiy adabiyotlar: 1. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitusiyasi. – T.: O`zbеkistоn . 201 4 . 2. Mirziyoyev Sh. “Aziz va yagonamsan jonajon О‘zbekistonim!” – О‘zbekiston mustaqilligining 27 yilligiga bag‘ishlangan bayram tantanasidagi nutqi. // “Xalq so’zi”, 2018 yil 1 sentabr. 3. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak // «Xalq so’zi». 15 yanvar 2017 yil. 4. Mirziyoyev SH.M. Demokratik islohotlarni izchil davom ettirish, xalqimiz uchun tinch va osoyishta, munosib hayot darajasini yaratish-barqaror taraqqiyot kafolatidir. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining VIII sezdidagi ma’ruzasi. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining rasmiy sayti. 5. Mirziyoyev SH.M. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 14 yanvar oyida bo’lib o’tgan “Mamlakatimizni 2016 yildagi ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlarini har tomonlama tahlil qilish hamda respublika hukumatoning 2017 yil uchun iqtisodiy va ijtimoiy dasturi eng muhim yo’nalishlari va ustuvor vazifalarini belgilashga bag’ishlangan majlisida so’zlagan nutqi // “Xalq so’zi”, 2017 yil 16 yanvar. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning 2017 yil 5 yanvar kuni sog’liqni saqlash sohasining bir guruh yetakchi mutaxassislari bilan uchrashuvidagi nutqidan. M a n b a: http://uza.uz 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning Respublika baynalmilal madaniyat markazi tashkil etilganining 25 yilligiga bag’ishlangan uchrashuvidagi nutqi // «Xalq so’zi» gazetasi, 2017 yil 25 yanvar. 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-son Farmoni // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y., 6-son. 9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 fevraldagi «O’zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora –tadbirlari to’g’risida»gi PF- 4966-son Farmoni // «Xalq so’zi» gazetasining 2017 yil 22 fevraldagi 38 (6732)-soni. 10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 17 fevraldagi “Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi Qarori // Xalq so’zi, 2017 yil 18 fevral 11. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. -176. 12. Karimov I.A. “ Keng ko’lamli islohotlar-elu yurtimiz farovonligining asosiy omilidir”. 13. (Prezident I.A.Karimov ma’ruzasi asosida).Qashqadaryo gazetasi,2-iyul 2016-yil 14. Karimov I.A. Ozodlik havosidan toyib nafas olgan xalq oz yolidan hech qachon qaytmaydi. Toshkent. O’zbekiston, 2016 15. Karimov I.A. Hayot sinovlarida toblangan Qashqadaryo eli har qanday yuksak marrani egallashga qodir. Toshkent. Ozbekiston,2016 y. 16. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining Fаrmоni: «Rеspublikа Mа’nаviyat vа mа’rifаt kеngаshini qo’llаb-quvvаtlаsh to’g’risidа». Хаlq so’zi. – 1999 yil 4 sеntyabr.

O'xshashlar

Etika fanining asosiy kategoriyalari. Axloqiy tamoyillar va me‘yorlar
O‘zаrо аlоqаdоrlik vа rivоjlаnishning qonun va kategoriyalari
Olamning universal aloqalari va rivojlanishi. Falsafaning qonun va kategoriyalari
Formal mantiqning asosiy qonunlari
Falsafiy tafakkur taraqqiyotining asosiy bosqichlari