logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Falsafa
  4. Olamning universal aloqalari va rivojlanishi. Falsafaning qonun va kategoriyalari

Olamning universal aloqalari va rivojlanishi. Falsafaning qonun va kategoriyalari

Yuklangan vaqt:

18.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

46.705078125 KB
Ko'chirib olish
Olamning universal aloqalari va rivojlanishi. Falsafaning qonun va kategoriyalari Reja: 1. Dialektikaning tarixiy shakllari va xususiyatlari . 2. O‘zaro aloqadorlik va rivojlanish qonunlari. 3. Kategoriya tushunchasi va ularning turlari . 4. Falsafa kategoriyalarining tasnifi. Dialektikaning tarixiy shakllari va xususiyatlari Axborot sivilizatsiyasi davriga qadam qо‘yayotgan kishi uchun rivojlanayotgan dunyoning yaxlit nazariy obrazini yaratish – og‘ir va mashaqqatli vazifa. Uni yechishning falsafiy yо‘li ikki yarim ming yil muqaddam boshlangan bо‘lib, shundan beri о‘tgan davr mobaynida rivojlanish falsafasi shakllangan va bosqichma-bosqich atroflicha ishlab chiqilgan. Falsafaning mazkur bо‘limi rivojlanish muammosini turli nuqtai nazarlardan о‘rganuvchi konsepsiyalarni о‘z ichiga oladi. Ularning orasida dialektika, metafizika va sinergetika alohida о‘rin egallaydi. Ularning ayniqsa keng e’tirof etilgani va mufassal ishlab chiqilgani dialektikadir. Shu sababli bu bо‘limda unga asosiy e’tibor qaratiladi. Dialektikani bilish, uning tamoyillari, qonunlari va kategoriyalaridan ijodiy foydalanish har qanday soha mutaxassisi dunyoqarashining muhim sharti hisoblanadi. Dialektika nima, uning mazmuni nimadan iborat, rivojlanishning dialektikaga muqobil qanday konsepsiyalari mavjud? Dialektikaning tarixiy shakllari va xususiyatlari . «Dialektika» (yunon. dialektike – suhbat qurish san’ati) sо‘zining «dialog» (yunon. dialogos – ikki yoki bir nechta suhbatdoshlar sо‘zlashuvi) sо‘zi bilan umumiy jihatlari bisyor. Dastlab dialektika bahslashish, munozara qilish san’ati sifatida tushunilgan, bunda fikrlar, qarashlar qarama- qarshiligi vositasida haqiqatning tagiga yetish maqsadida muammoni о‘zaro manfaatdor muhokama qilishga qaratilgan munozara nazarda tutilgan. Dialektik – bu savol berish va javob qaytarishga usta odam, deb hisoblangan. Stixiyali dialektika . Keyinchalik qadimgi mutafakkirlar ziddiyatlilik va о ‘zgaruvchanlik fikr-mulohazalardagina emas, balki real borliqda ham mavjud ekanligini payqaganlar. Bu faktning tagiga yetgan ilk mutafakkirlardan biri efeslik Geraklit b о ‘lgan. U dunyoni «jonli olov» yoki «ikki marta kirish» mumkin b о ‘lmagan daryo oqimi sifatida tasavvur qilgan. Harakatchan dunyoda zamon о ‘tishi bilan hamma narsa о ‘zining dastlabki shakl-shamoyilini y о ‘qotadi va asta-sekin о ‘zining qarama-qarshiligiga о ‘tadi: h о ‘l narsa quriydi, quruq narsa esa nam tortadi; bir narsa boshqa narsaga: sovuq issiqqa, tirik о ‘likka о ‘tadi. Bu mulohazalarda hozirgi talqindagi dialektikaning asoslari mujassamlashgan. Shu sababli qadimgi faylasuflarning stixiyali dialektikasini dialektikaning tarixan birinchi shakli deb hisobla nadi. Stixiyali dialektika b orliq va bilishning jarayonlar mohiyatini anglab yetishga asoslanmagan sodda dialektikadir . О ‘rta asrlarda metafizika falsafadan dialektikani siqib chiqargan. Natijada dialektika odamlar ongiga diniy dunyoqarashni singdirish va mustahkamlash uchun hukmron sinflar faol foydalangan sofistika va sxolastikaga aylangan. Idealistik dialektika . Metafizika unsurlarini о ‘z ichga olgan dialektikaga qaytish Yangi davr falsafasi (Rene Dekart, Benedikt Spinoza, Deni Didro va b.)da yuz bergan. Shunga qaramay dialektikaning eng yaxlit konsepsiyasini klassik nemis falsafasida Georg Gegel ta’riflagan. Bu konsepsiya dialektikaning ikkinchi shakli deb ataladi. Gegel ilk bor dunyoni quyidan oliyga qarab boruvchi umumiy rivojlanish jarayoni sifatida tasvirlagan, rivojlanish manbai - qarama-qarshiliklar kurashini k о ‘rsatib bergan, dialektikaning asosiy qonunlari va kategoriyalarini ta’riflagan . Ammo Gegel dialektikasi idealistik xususiyat kasb etgan. Zero, idealistik dialektikaning andozasi b о ‘lib obektiv borliq emas, balki uni aks ettiruvchi tafakkur xizmat qilgan . Bu nazariya chuqur dialektika g‘oyalar i : geologiyaga tatbiqan rivojlanish nazariyasi (CH.Loyel), Lamarkning evolyusion g‘oyalari, Kant – Laplas ning kosmologik g‘oyalari va boshqalar ilgari surgan tabiatshunoslik asoslariga zid b о ‘lgan. Materialistik dialektika . Gegel dialektikasi materialistik dialektikaning shakllanishiga zamin hozirlagan. M aterializm dialektik mantiq bilan bog‘la ngan . Buning natijasi о ‘laroq dialektikaning uchinchi tarixiy shakli yaratilgan (XIX asrning ikkinchi yarmi). Unga amalda ilmiy bilishning rivojlanishi y о ‘l ochib bergan. XIX asrning 40- yillarigacha fanning turli sohalarida yangi kashfiyotlar paydo b о ‘lgan va ular tabiatni tushuntirishga nisbatan dialektik-materialistik yondashuvni tabiatshunoslik nuqtai nazaridan asoslagan. Ularning orasida uch kashfiyot: fizikada – materiya harakati turli shakllarining о ‘zaro aloqasini asoslab bergan energiyaning saqlanish va о ‘zgarish qonunining aniqlanishi; biologiyada – butun jonli tabiatning ( о ‘simliklar dunyosining ham, hayvonot dunyosining ham) tarkibiy jihatdan yagonaligini yoritib bergan hujayra nazariyasining yaratilishi; rivojlanish g‘oyasini jonli tabiatga tatbiqan ishlab chiqqan Darvinning evolyusiya nazariyasi alohida о ‘rin egallaydi. Bu sharoitda materialistik dialektika borliqning о ‘xshashi, ya’ni borliqni uning о ‘ziga mos ravishda fikrlash va bilish imkoniyati sifatida falsafiy tafakkurning fanga ayniqsa mos keluvchi shakliga aylangan . Materialistik d ialektikaning shakllanishida tarixni materialistik tushunish ayniqsa muhim rol о ‘ynagan. Bu kashfiyot yordamida dialektikaning nafaqat materializm, balki gumanizm bilan ham sintezi amalga oshirilgan. Dialektika insonga bog‘lanmasdan, о ‘z holicha emas, balki inson hayot faoliyatining konkret-tarixiy muammolari nuqtai nazaridan qarala boshlagan. Klassik dialektika. Klassik dialektikaning о ‘ziga xos xususiyatlarini qayd etib о ‘tamiz. Birinchidan, klassik dialektika dunyoni tushunishning shunday bir usuliki, bunda borliq narsalar va hodisalarning umumiy о ‘zaro aloqasi, ularning bir-birini taqozo etishi va muttasil о ‘zgarishi nuqtai nazaridan anglab yetiladi. Ammo shuni yodda tutish kerakki, dialektika har qanday о ‘zgarish, har qanday harakat nazariyasi emas, balki о ‘zgarishlarning faqat bir shakli – rivojlanish nazariyasi hisoblanadi. Dialektika rivojlanishning teran, t о ‘laqonli va mazmunan boy nazariyasidir. U о ‘zgarish holatida b о ‘lmagan biron-bir narsa tabiatda ham, jamiyatda ham, tafakkurda ham mavjud emas, chunki barcha mavjud narsalar о ‘z ichki ziddiyatlariga ega va ular bu narsalarni о ‘zgarishga, yangi shakl-shamoyil kasb etishga, rivojlanishga majbur qiladi, deb о ‘rgatadi. Ikkinchidan, dialektika obektiv va subektiv dialektikaning mavjudligini tan oladi . Obektiv dialektika – bu tabiiy va ijtimoiy hodisalarning о ‘zaro aloqasi va rivojlanishi. U subektdan, inson va insoniyatdan qat’i y nazar mavjuddir. Subektiv dialektika – bu subektning fikrlash dialektikasi va uning obektiv dunyoni bilishi . Obektiv va subektiv dialektikaning о ‘zaro nisbati qanday? Materialistik davr nuqtai nazaridan subektiv dialektika obektiv dialektikani aks ettiradi. Obektiv va subektiv dialektika mazmunan bir-biriga mos keladi (ularning umumiy jihati mazmun – borliq rivojlanishining yagona dialektik qonuniyati). Biroq, shu bilan bir vaqt da, ular shaklan bir-biridan farq qiladi, chunki tafakkur, borliqning boshqa sohalari bilan taqqoslaganda, rivojlanishning о ‘z ichki mantiqiga ega. Obektiv dialektika tafakkurda, subektiv va ideal shakllarda aks etadi. Obektiv va subektiv dialektika - qarama-qarshiliklar, lekin bu qarama-qarshilik ijtimoiy-tarixiy amaliyotda «y о ‘qoladi». Hamonki subektiv dialektika obektiv dialektikani aks ettirar ekan, inson obektiv dialektikani bilish va shunga muvofiq о ‘zining izchil amaliy faoliyatini tashkil etish, bu faoliyat jarayonida obektiv dunyoni va о ‘zini о ‘zi о ‘zgartirishga qodir. Inson va jamiyat amaliyotida bilimlar in’ikos shaklidan faoliyat shakliga aylanadi. Uchinchidan, fan sifatidagi dialektikaning ichki mazmuni va mantiqiy « poydevori » uning tamoyil lari, qonunlari va kategoriyalarini yaratadi. Dialektika jamuljum holda obektiv dunyoni va uni uzluksiz о ‘zgarish va rivojlanish jarayonida bilishni aks ettiruvchi tamoyil lar, qonunlar va kategoriyalar tizimi sifatida tavsiflanadi. Bunda tamoyil lar deganda umumiy va universal, asosiy g‘ oyalar tizim i da boshqa barcha elementlarning roli va mazmunini belgilovchi mezonlar tushuniladi. Dialektikaning hozirgi konsepsiyalarida aloqa tamoyili va rivojlanish tamoyili ayniqsa muhim rol о ‘ynaydi. Dialektika qonunlari rivojlanish jarayonidagi umumiy muhim aloqalarni aks ettiradi. Ular dialektikaning nazariyasini yaratishda muhim metodologik funksiyani bajaradi. Dialektikada umumiy qonunlar uchta: dialektik ziddiyatlilik qonuni, miqdor va sifat о ‘zgarishlarining bir-biriga о ‘tishi qonuni hamda inkorni-inkor qonuni. Dialektika kategoriyalari – bu eng fundamental, asosiy tushunchalar b о ‘lib, ularda va ularning yordamida falsafiy fikrlash amalga oshiriladi. ( Dialektika tamoyil lari, qonunlari va kategoriyalarini biz quyida atroflicha k о ‘rib chiqamiz . ) T о ‘rtinchidan, dialektikaning о ‘ziga xos xususiyati shundaki, u nazariya vazifasini ham, metodologiya vazifasini ham bajaradi . Dialektika qonunlari, kategoriyalarining mazmuniga va bilish jarayonining amal qilish va rivojlanish qonuniyatlariga muvofiq fikrlovchi subektga q о ‘yiladigan tegishli talablar shakllantiriladi va shu tariqa unga bilish faoliyatida y о ‘l k о ‘rsatiladi. K о ‘rsatilgan subekt borliqni bilish va amalda о ‘zgartirish masalalarida amal qilishi lozim b о ‘lgan tegishli normalar va qoidalar ham ishlab chiqiladi. Dialektika bergan metodologik jihatdan t о ‘g‘ri m о ‘ljallar tadqiqotning t о ‘g‘ri y о ‘lini tanlashga, k о ‘p sonli xatolar og‘ishlarni chetlab о ‘tishga, ortiqcha ish , keraksiz harakatlarga kuch va qimmatli vaqt ni behuda sarflamaslikka yordam beradi. Shunday qilib, hozirgi talqindagi dialektika -bu : a) hodisalarning ularga xos bо‘lgan ziddiyatlar vujudga kelishi, о‘zaro ta’sirga kirishishi va yechilishiga muvofiq rivojlanishidan iborat bо‘lgan obektiv jarayon; b) tabiat, jamiyat va tafakkurning harakat va rivojlanish universal qonunlari haqidagi falsafiy konsepsiya; dunyoni bilish va о‘zgartirish metodi. Uning tizimiga kiruvchi rivojlanishning umumiy qonunlarini bilish о‘tmishni anglab yetish, hozirgi dunyoda yuz berayotgan jarayonlarni tо‘g‘ri tushunish va kelajakni bashorat qilish imkonini beradi. Noklassik dialektika . Sо‘nggi yillarda ayrim tadqiqotchilar Gegel dialektikasi va materialistik dialektikani klassik dialektika sifatida tavsiflab, dialektikaning tо‘rtinchi, noklassik shaklini ham farqlamoqdalar. Hozirgi zamon G‘arb falsafasida dialektikaning kо‘rsatilgan shaklining eng muhim elementlari falsafiy mushohada yuritishning unga xos bо‘lgan germenevtik usulida namoyon bо‘lmoqda. Ammo bu yerda dialektik metod avvalo mazmunni talqin qilish vositasida aniqlash uchun (P.Riker), shuningdek anglab yetilayotgan obektni vaziyat nqtai nazaridan tahlil qilish uchun qо‘llaniladi. Ammo XX asrda dialektikaning bir qancha noklassik konsepsiyalari vujudga keldi. Ularning qatoriga quyidagilar kiradi: a) «fojeiy dialektika». Uning muallifi fransuz faylasufi Raymon Aron (1905-1983) hozirgi zamon dialektikasini tahlil qilib, hozirgi davr jamiyati taraqqiyotdan insoniyat manfaatlarida foydalanishga qodir emas, degan xulosaga keladi; b) «dialektik teologiya» yoki «inqiroz teologiyasi». ( shveysariyalik protestant teologi va faylasufi Karl Bart 1886-1968 va nemis-amerika xristian teologi Maul Tillix 1886-1965 ). Bu kreatsionistik ta’limot dunyoning rivojlanishi zamirida bu dunyoni qandaydir g‘ayritabiiy qurilish materiali – materiyadan yaratgan ilohiy substansiya yotadi, degan g‘oyag a asoslanadi . Shu sababli dunyo «Xudo kabi boqiy» emas, uning boshi va oxiri bor. Ammo bu yaratilgan dunyo Xudo bilan biron-bir umumiy jihatga ega emas, degan ma’noni anglatmaydi. Ularning о ‘rtasida muayyan о ‘xshashlik mavjud b о ‘lib, u pirovard, yaratilgan narsalarning rivojlanish y о ‘llarini tushunib yetish imkonini beradi; v) «salbiy dialektika». ( Teodor Adorno1903-1969 va Jan Pol Sartr 1905-1980 ) . T.Adorno – nemis faylasufi, sotsiologi, Frankfurt maktabining vakili, k о ‘p sonli falsafiy asarlar, shu jumladan «Salbiy dialektika» (1966) kitobining muallifi. J.P.Sartr – fransuz faylasufi va yozuvchisi, ateistik ekzistensializm vakili. U falsafa muammolariga bag‘ishlangan bir qancha asarlar, shu jumladan «Dialektik aql tanqidi» (1960) kitobining muallifi. Uning talqinida dialektika ikki shaklda – «tanqidiy» va «dogmatik» shakllarda mavjud b о ‘lishi mumkin. Birinchisi «salbiy dialektika»dir. « S albiy dialektika» bir yoqlama, subektiv konsepsiya b о ‘lib, u inkorni mutlaqlashtirishdan, butun borliqning umumiy buzilishidan, yalpi tanqidiylik dan, har qanday ijobiylikni rad etishdan, о ‘zini о ‘zi inkor qilishdan kelib chiqadi va shu bois metafizika chegarasidan chetga chiqmaydi . «Salbiy dialektika» - bu, mohiyat e’tibori bilan, aksildialektikadir. Dialektikaning muqobillari. Odatda rivojlanishning dialektikaga zid bо‘lgan yoki unga о‘xshamaydigan konsepsiyalari, bilish metodlari, dunyoni ma’naviy о‘zlashtirish usullari, ya’ni dialektikadan farq qiluvchi dunyoqarashga doir va metodologik mо‘ljallar nazarda tutiladi. Dialektikaning shunday muqobillaridan biri metafizika, sofistika, eklektika, sinergetika metodlaridir (ular haqidagi ma’lumot “Metod va metodologiya: asosiy tushunchalar” mavzusida berilgan ). Umumiy о ‘zaro aloqa va rivojlanishning dialektik tamoyil lari . Har qanday konsepsiyaning mazmunini yoritishda uning tamoyillarini tahlil qilish ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. Dialektika ham bundan mustasno emas. Tamoyillar nima? Falsafiy ma’noda «tamoyil»(prinsip) tushunchasi fundamental qoida, birinchi asosni, biron-bir konsepsiya yoki nazariyaning eng muhim asosini anglatadi. Falsafiy nazariya sifatidagi dialektikaga tamoyillar yaxlit tus beradi, uning qonunlari va kategoriyalarini izchil tizimga soladi. Dialektikaning hozirgi konsepsiyalarida umumiy aloqadorlik va rivojlanish, tarixiylik, sababiylik, tizimlilik kabi tamoyillar muhim rol о‘ynaydi. Umumiy alo q a dorlik tamoyili. Dunyo o‘ta rang-barang. Har bir obekt ko‘p sonli xossalarga ega bo‘lib, ular boshqa obektlar bilan o‘zaro aloqa jarayonida namoyon bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, har qanday tuzilma boshqa tuzilmalar bilan aloqaga kirishish orqali namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, har bir obekt o‘zga obektlar bilan qonuniy bog‘lanadi va bu obektlar bilan o‘zaro ta’sirga kirishish jarayonida ishtirok etadi. Aloqa. Falsafada aloqa deganda makon yo vaqtda bir-biridan muayyan masofada uzoqlikda joylashgan ikki yoki bir necha hodisa yoki obektning o‘zaro aloqa jarayoni tushuniladi . Obektlar diskretlik, shakllanganlik va nisbatan mustaqillikdan mahrum bo‘lgan joyda aloqalar mavjud bo‘lishi mumkinmi? O‘z-o‘zidan ravshanki, shakllangan, nisbatan mustaqil narsalar mavjud bo‘lmagan joyda aloqa mavjudligini taxmin qilish ham mumkin emas. Shu sababli umumiy aloqa kategoriyasi «narsa», «uzluklilik», «uzluksizlik», «cheksizlik», «tuganmaslik» tushunchalari bilan tavsiflanadi. Hozirgi ilmiy bilimga tayanuvchi borliqning falsafiy talqini olamning universal yaxlitligini, dunyoning birligini ochib beradi. Dialektika kategoriyalari borliqning universal aloqalarini bilish shakli hisoblanadi. Aloqalarning universalligi ularning tiplari va turlarining rang-barangligida namoyon bo‘ladi. Aloqalarni tasniflash turli asoslarga ko‘ra amalga oshiriladi. Xususan, bir tomonlama va o‘zaro aloqalar, to‘g‘ri va egri aloqalar, bevosita va bilvosita aloqalar, ichki va tashqi aloqalar farqlanadi . Hajm jihatidan aloqalar umumiy, alohida va xususiy bo‘lishi mumkin. Mazmun jihatidan genetik, funksional, strukturaviy, energetik, moddiy, informasion va boshqa aloqalar farqlanadi. Aloqalarning butun rang-barangligi fanning qaysidir bir tarmog‘i doirasida tadqiq etilishi mumkin emas. Ularning muayyan turlari maxsus fanlarning predmeti hisoblanadi. Dialektika borliqning barcha jarayonlariga xos bo‘lgan umumiy, muhim, universal aloqalarni o‘rganadi. Fan borliqning universal qonunlarini tashkil etadigan ichki, zaruriy, muhim, barqaror, takrorlanuvchi aloqalarga alohida e’tibor beradi. Umumiy aloqalar dialektika kategoriyalarida yoritiladi. Tarixiylik tamoyili. Har qanday, narsa, jarayon mavjudligi paydo bo‘lish, rivojlanish va yo‘qolish bosqichlarida namoyon bo‘ladi. Masalan Yer taxminan 6 milliard yil ilgari issiq gazsimon tumanlikdan paydo bo‘lib, hozirgi holatiga yetgan. Ayni paytda olimlar qachonlardir Yerning sovib, oysimon, sovuq planetaga aylanishini e’tirof etganlar. Materialistlar tarixiylik tamoyilini “olamning moddiy birligi haqidagi monistik tamoyilga” mosligi uchun reallikning barcha sohalarida mavjud deb hisoblaydilar. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, tarixiylikni mutloqlashtirish to‘g‘ri emas. Chunki, ilgari Oy oddiy planeta bo‘lgan, hozir esa sovuq kosmik jism, qutb yulduzining konfigurasiyasi 50 ming yil ilgari hozirgidan boshqacha bo‘lgan, insonning jismoniy tipi 40-50 ming yil ilgari to‘liq shakllangan. Bunda tarixiylik to‘liq namoyon bo‘layotgandek. Biroq, aslida, tabiat, materiya abadiy, biz uning faqat muayyan fragmentlarini, tabiat fragmentlarining tarixini qo‘ramiz xolos. Shuning uchun tarixiylik tamoyili haqida emas, balki evolyusiya tamoyili haqida gapirish to‘g‘riroq bo‘ladi. Sababiyat tamoyili. Sababiyat aloqalarning genetik tipi, zero unda bir hodisa muqarrar yangi bir hodisani yaratadi . Yangi sifatning paydo bo‘lishi sababga ega. Masalan, O‘zbekistonda mudofaa sohasidagi islohotlar ilgarigi mudofaa xizmatining hozirgi davr talablariga javob bermasligi davlat manfaatlariga mos emasligi bilan belgilanadi. Tizimlilik tamoyili. Tizimlilik tamoyili va u bilan bog‘liq tizimli yondoshuv o‘zida dialektika nazariyasining kompleks g‘oyalarini mujassamlashtirgan hozirgi zamon fani va amaliyotida muhim metodologik ahamiyat kasb qiladi. Tizimlilik tamoyilining asosiy omili yaxlitlik tamoyilidir. Bu obektlarni ikki yoqlama: bir tomondan obektlarning muhit bilan mutanosibligi, ikkinchi tomondan tizim elementlari, xossalari va funksiyalarining butun doirasida ichki bo‘linishi nuqtai nazaridan o‘rganishni talab qiladi. Bunda butunning xossalari uning elementlarini nazarda tutadi va aksincha. Tizimning yaxlitligi haqidagi tasavvurlar aloqa orqali konkretlashtiriladi. (Aloqalar haqida yuqorida aniq ma’lumot berilgan) 5/2. O‘zaro aloqadorlik va rivojlanish qonunlari . Q onun – tizimning elementlari o‘rtasidagi umumiy va invariant aloqa . Voqelik qonunlari bizning ongimizdan, biz ularni bilish-bilmasligimizdan qat’iy nazar mavjud va amal qiladi. Fan qonunlari odamlar tomonidan anglab yetilgan voqelik qonunlarining ongimizdagi in’ikosi hisoblanadi. Har bir fan voqelikning muayyan sohasini o‘z predmeti sifatida o‘rganar ekan, mazkur sohada amal qiluvchi qonunlarni aniqlaydi. Ilmiy nazariya bilan qamrab olingan soha qancha keng bo‘lsa, uning qonunlari shuncha umumiy bo‘ladi. Fanda qonunlarning umumiylik darajasiga ko‘ra murakkab iyerarxiyasi mavjud. Umumiylik darajasi pastroq bo‘lgan qonunlar umumiyroq qonunlarning ayrim ko‘rinishlari sifatida amal qiladi va so‘nggi zikr etilgan qonunlardan ularning oqibatlari sifatida keltirib chiqariladi. Masalan, geometrik optikada yorug‘likning aks etish va sinish qonunlari elektromagnit to‘lqinlar tarqalishining umumiyroq qonunlaridan, ular esa, o‘z navbatida, elektromagnit maydoni nazariyasining yanada umumiyroq qonunlaridan kelib chiqadi. Har qanday qonun muayyan sharoitda amal qiladi. Qonun amal qilishining bazis va lokal sharoitlarini farqlash lozim. Bazis sharoitlar qatoriga qonunning amal qilish sohasini belgilovchi sharoitlar kiradi . Mazkur sharoitlardan tashqarida qonun amal qila olmaydi (ular yo‘q bo‘lgan taqdirda ularda amal qilayotgan tizim ham yo‘q bo‘ladi). Lokal sharoitlar qatoriga qonunning amal qilish sohasidagi sharoitlar kiradi .qonun bu sharoitlarning har qanday variasiyasida o‘z kuchini saqlab qoladi, lekin ularning o‘zgarishlari qonunning amal qilish natijalarining o‘zgarishlariga sabab bo‘ladi. Qonun lokal sharoitlarga nisbatan invariant, lekin u bazis sharoitlarga nisbatan invariant emas. Masalan, Arximed qonuni uchun suyuqlik va unga solingan jismning, og‘irlik kuchining mavjudligi bazis sharoitlar hisoblanadi. Bu sharoitlarga nisbatan Arximed qonuni noinvariantdir: ular mavjud bo‘lmasa, qonun amal qilmaydi. Bu yerda suyuqlikning tarkibi va solishtirma og‘irligi, jismning fizik tuzilishi va shakli lokal sharoitlar hisoblanadi. Ularga nisbatan qonun invariantdir. Ammo uning amal qilishi turli natijalarda aks etishi mumkin: ayrim hollarda jism suvda suzadi, ayrim hollarda esa – u cho‘kib ketadi. Odamlar qonunlarning amal qilish sharoitlarini o‘zgartirib, ulardan o‘zlari istagan natijalarga erishish uchun foydalanish imkoniyatini qo‘lga kiritadilar. Yangi bazis sharoitlarni yaratish yo‘li bilan esa ular ayrim qonunlarning amal qilishini to‘xtatish va boshqa qonunlarni amalga kiritishga qodirlar. Hodisalarning muntazamligi, takroriyligida qonunlarning amal qilishi (shuningdek fenomenlogik qonun, empirik bog‘lanish) qonuniyat - deb ataladi . Qonuniyatlar – bu qonunlarning namoyon bo‘lishidir. Falsafa qonunlari tabiat va jamiyatda insonningsh ongiga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘lgan biri ikkinchisini taqozo qiluvchi qonunlardir. Falsafa qonunlari tizimida dialektik ziddiyatlilik qonuni markaziy o‘rinni egallaydi. Qonunning muhim jihatlarini aniqlash uchun uning asosiy kategoriyalarini ko‘rib chiqish kerak. Tahlilni qarama-qarshilik tushunchasidan boshlaymiz. Qarama-qarshiliklar birligi qonuni. Qarama-qarshilik – narsalar va hodisalardagi bir-birini taqozo qiluvchi va bir-birini istisno etuvchi tomonlar, xossalar, tendensiyalar, jarayonlarni aks ettiruvchi falsafiy kategoriya (assimilyatsiya – dissimilyatsiya, o‘zgaruvchanlik – tug‘malik, ishlab chiqarish – iste’mol qilish, yaxshilik – yomonlik va sh.k.). Qarama-qarshiliklar – o‘zaro bog‘lanishli bo‘lgan tushunchalar. Turli jihatlardan olingan taqdirda, ular o‘zaro birlikni tashkil etmaydi va bir-biriga zid bo‘lmasligi mumkin. Qarama-qarshiliklar o‘rtasida ikki xil munosabat mavjud: yagonalik munosabati va qarshi harakatga doir munosabat . (qonunning klassik ta’rifida «kurash» atamasi ishlatiladiki, u qonunning mohiyatini soddalashtiradi, chunki mazkur atama ko‘proq jamiyatga tegishlidir.) Qarama-qarshilik birligi nima? Birinchidan, qarama-qarshiliklar birligi – bu ularning uzviyligi. Har bir qarama-qarshilik boshqa bir qarama-qarshilikning mavjudlik sharti hisoblanadi. Ular alohida-alohida mavjud bo‘lishi mumkin emas (agar qarama- qarshiliklardan biri yo‘q bo‘lsa, ularning ikkinchisi ham yo‘q bo‘ladi). Ikkinchidan, qarama-qarshiliklar birligi ular bir-birini taqozo etgan va bir-biriga o‘tgan holdagina muayyan mazmun kasb etadi. Har qanday qarama-qarshilik o‘zida mavjud bo‘lmagan, lekin boshqa qarama-qarshilikda mavjud bo‘lgan jihatga muhtoj bo‘ladi. Ular bir-biri bilan o‘zaro ta’sirga kirishadi. Qarama-qarshiliklar bir-biriga ta’sir ko‘rsatish orqali bir- biriga o‘tadi. Bu qarama-qarshiliklar makonda bir-biridan ajratilgan, turli jinsli hodisalar sifatida mavjud bo‘lmasligini, ularning har biri o‘zida boshqasining muayyan jihatini mujassamlashtirishini anglatadi (masalan, o‘quv jarayoni o‘qituvchi va talablar mavjudligini nazarda tutadi). Qarama-qarshiliklarning qarshi harakat («kurash»)ga doir munosabati nima? Qarama-qarshiliklar bir-birini taqozo etar va rivojlanar ekan, biri boshqasiga «beparvo» bo‘lmaydi, balki bir-biriga o‘zaro ta’sir ko‘rsatadi. Ularning o‘rtasida qarshi harakat, kurash boradi. Uning mohiyati yagonalikka barham berishdan iborat. Qarama- qarshiliklarning har biri ikkinchisini o‘zidan itarib chiqaradi, undan xalos bo‘lishga harakat qiladi. Shunday qilib, qarama-qarshiliklar kurashi qarama-qarshiliklar bir- birini inkor etgan, bir-birini istisno qilgan holda yuz beradi. Qarama-qarshiliklar birligi narsaning barqarorligini aks ettiradi va nisbiy, o‘tkinchi hisoblanadi. Qarama-qarshiliklarning kurashi mutlaq xususiyat kasb etadi, u hech qachon to‘xtamaydi. Ziddiyatlar – narsa yoki hodisa qarama-qarshi tomonlarining bir-birini istisno etish va bir-biriga o‘tish munosabatlaridir . Ziddiyatlar borliqning barcha hodisalari va jarayonlariga xos bo‘lib, o‘zgarish va rivojlanishning manbai, harakatlantiruvchi kuchi sifatida amal qiladi. Ayni shu sababli ziddiyat dialektik ziddiyatlilik qonunining mohiyatini yoritib beruvchi bosh kategoriya hisoblanadi. Ziddiyat – bu qarama- qarshiliklar munosabatigina emas, balki ularning tarqalish jarayoni hamdir. Shu tufayli ham, Gegel g‘oyalariga asoslanib, ziddiyat tarqalishining quyidagi bosqichlari (fazalari) farqlanadi: ayniyat, tafovut, qarama-qarshilik, ziddiyat va asos (ya’ni ziddiyatning yechilishi). Dialektik ziddiyat – bir-birini istisno etuvchi qarama-qarshiliklarning bilvosita birligidir . Qarama-qarshiliklar – ziddiyatlarning negizi, bog‘lovchi bo‘g‘inlar esa – ularni yechish mexanizmidir . Quyidagi faktlar bog‘lovchi bo‘g‘inlar roli va qarama- qarshiliklar tushunchasiga misol bo‘lishi mumkin: Irsiyat va o‘zgaruvchanlik qutblarida nafaqat organizmning avvalgi holati, balki o‘zlashtirilgan yangi belgilari ham saqlanishini ta’minlovchi genetik kod bog‘lovchi bo‘g‘in hisoblanadi. Ijtimoiy hayotda jamiyatning o‘ta boy va o‘ta qashshoq qatlamlari qarama-qarshiliklari o‘rtasida bog‘lovchi bo‘g‘in vazifasini o‘rta sinf bajaradi. O‘rta sinf mamlakat aholisining aksariyat qismini tashkil etishi lozimligi, aks holda jamiyat holati doimo beqaror bo‘lishini Aristotel qadim zamonlardayoq qayd etgan edi. Zero, mayda mulkdorlar olgan daromadining bir qismini o‘z ishini rivojlantirishga yo‘naltiradi, bozor konyunkturasini o‘rganadi va unga juda tez moslashadi, bozorni zarur tovarlar va xizmatlar bilan boyitadi. Yana bir misol – shaxs va jamiyat munosabatlari. Ma’lumki, shaxs va jamiyat qarama- qarshiliklar hisoblanadi, shaxs a’zo bo‘lgan ijtimoiy guruhlar ularning o‘rtasida bog‘lovchi bo‘g‘in sifatida amal qiladi. Bu va boshqa dalillar bilishda ichki qarama- qarshiliklar mavjudlgini ham, bog‘lovchi bo‘g‘inlarni ham hisobga olish muhim ekanligini ko‘rsatadi. XX asr 30-yillarining boshida ingliz fizigi Pol Dirak pozitronlar, ya’ni elektronlarga o‘xshash, lekin musbat zaryadga ega bo‘lgan zarralar mavjudligini bashorat qildi. Garchi olim o‘z nazariyasida biron-bir xato topmagan bo‘lsa-da, aksilzarralar mavjudligiga uning ishonchi yuq edi. Shunday qilib, qarama-qarshiliklar aloqasi va ziddiyatlarni yechishning bir-biri bilan bilvosita bog‘liqligi umumiy xususiyat kasb etadi, aloqa usuli esa bog‘lanish xususiyati bilan belgilanadi. Bog‘lovchi bo‘g‘inlarning o‘zi ziddiyat qarama-qarshi a’zolari xossalarining uyg‘unligidan tashkil topadi. Ayniyat va tafovut. Predmetning rivojlanishi va ziddiyatlarning yechilishi bir necha bosqichdan o‘tadi. Dastlabki bosqich – predmetning o‘z-o‘zi bilan nisbiy ayniylik holati. Tabiatda mutlaq ayniyat mavjud emas. Masalan, har bir organizm hatto oqsil molekulasining tuzilishi darajasida ham o‘ziga xos belgilarga egadir. Har qanday predmet hech qachon o‘z-o‘zi bilan ayniy bo‘lmaydi. Masalan, ko‘zguga kelar ekansiz, siz o‘z qiyofangizda hech qanday farq ko‘rmaysiz. O‘z do‘stingiz bilan oradan besh yil o‘tib uchrashgach, ikkalangiz ham: «U juda o‘zgarib ketibdi!», deb o‘ylasangiz kerak. Tafovut - avvalgi holatdan saqlanib qolgan xossalar ustunlik qilgani holda, ayni bir predmet xossalarining mos kelmasligidir. «Tafovut» - har xillik, o‘z-o‘ziga, boshqa narsalar, hodisalar, jihatlarga mos kelmaslik munosabati. Tafovut kuchli yoki ahamiyatsiz bo‘lishi mumkin. Kuchli tafovut – predmetning o‘z-o‘zi bilan ziddiyatga kirishish omili . Bu qarama-qarshilik bosqichi bo‘lib, uning yechilishi predmetning butunlay o‘zgarishiga olib keladi. Shunday qilib, ziddiyatlarning kuchayishi va o‘z yechimini topishi rivojlanish manbai hisoblanadi. Rivojlanish manbai va rivojlanishni harakatlantiruvchi kuchni farqlash lozim. Rivojlanish manbai – ichki hodisa, predmetning ichki ziddiyatlaridir. Vaholanki, tashqi ziddiyat ham rivojlanishni harakatlantiruvchi kuch bo‘lishi mumkin. Masalan, siz shamollab qoldingiz. Ayni holda tashqi muhit sizning holatingiz o‘zgarishini harakatlantiruvchi kuch bo‘ldi. Dialektik ziddiyat tarkibida asosiy tomon manfiy xususiyatga ega, chunki u mazkur ziddiyatni bartaraf etish, inkor qilishga qaratilgan. Musbat tomon mazkur ziddiyatni saqlashga qaratilgan. « Ayniyat» tushunchasi ziddiyat tarqalishining dastlabki bosqichini anglatadi. Bu bir xillik, narsa, hodisa, jihatning o‘z-o‘ziga yoki boshqa narsalar, hodisalar, jihatlarga o‘xshashlik munosabati . Ziddiyatning vujudga kelishi yagonaning ikkilanishi sifatida, yagonaning o‘z-o‘zini qarama-qarshiliklarga differensiasiya qilishi sifatida yuz beradi. Ikkilanish chog‘ida bir vaqtning o‘zida ayni shu munosabatda qarama-qarshiliklar birligi ham, ularning kurashi ham vujudga keladi. Ziddiyatning shakllanish jarayonida qarama- qarshiliklar kurashi birinchi o‘ringa chiqadi va rivojlanishning ichki, teran manbaiga aylanadi. Ziddiyatning o‘zida qarama-qarshiliklar har xil rol o‘ynaydi. Faolroq, harakatchanroq qarama-qarshilik ziddiyatning yetakchi tomoni hisoblanadi. Qarama- qarshiliklar kurashi oxir-oqibatda yangi sifat holatiga olib keladi. Paydo bo‘luvchi yangi hodisalar o‘zlariga xos bo‘lgan yangi ziddiyatlarga ega bo‘ladi. Bu ziddiyatlar mazkur hodisalar rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Ziddiyatlarning rivojlanish jarayoniga yanada chuqurroq kirish uchun ularning tarqalish bosqichlari (fazalari)dan tashqari, ularning holatlarini ham farqlash zarur. Predmetli-moddiy, «yetilgan» ziddiyatning holati deganda qarama-qarshiliklarning amal qilish usuli, «birligi va kurashi»ning namoyon bo‘lish xususiyati tushuniladi. Ayni shu xususiyat bu qarama-qarshiliklarning rivojlanish xususiyati va faollik darajasini belgilaydi. Ziddiyatning rivojlanish jarayonida bosqichlarni yoki tarqalgan, «yetilgan» ziddiyatni tavsiflovchi holatlarni ham farqlash mumkin. Ijtimoiy tizimlarga tatbiqan ziddiyatlarning rivojlanish bosqichlariga nisbatan bunday yondashuv ularning quyidagi holatlarini aniqlash imkonini beradi: garmoniya, disgarmoniya, konflikt. Shuni qayd etish muhimki, ziddiyatlar rivojlanayotgan har qanday tizimda mazkur tizim mavjudligining boshidan oxiriga qadar mavjud bo‘ladi. Holatlar, miqdor ko‘rsatkichlari, qarama-qarshiliklarning o‘zaro aloqasi xususiyati, ularning tizimdagi roligina o‘zgaradi. Ziddiyatlarning turlari. Ziddiyatlarning butun rang-barangligi turli asoslarga ko‘ra tasniflanadi. Xususan, 1) namoyon bo‘lish shakliga ko‘ra – ichki va tashqi ziddiyatlar; 2) rivojlanishdagi roliga ko‘ra – asosiy va ikkinchi darajali ziddiyatlar; 3) vujudga kelish xususiyatiga ko‘ra – zaruriy va tasodifiy ziddiyatlar; 4) jamiyatdagi tipiga ko‘ra – antagonistik va noantagonistik ziddiyatlar farqlanadi. Asosiy ziddiyatlar strukturaning qarama-qarshi tomonlari o‘rtasida, ikkinchi darajali ziddiyatlar esa – bog‘lovchi bo‘g‘inlar o‘rtasida yuzaga keladi. Asosiy ziddiyatlar sifatli, muhim va zarurdir. Asosiy ziddiyatlarsiz predmet, uning sifat jihatidan muayyanligi va yaxlitligi mavjud bo‘lmaydi. Ikkinchi darajali ziddiyatlar tasodifiy xususiyat kasb etadi, ularning borligi yoki yo‘qligi predmetning sifatini o‘zgartirmaydi. zaruriy ziddiyatlar – bir lahzalik ziddiyatlardir: ular ichki yoki tashqi, asosiy yoki ikkinchi darajali bo‘lishi mumkin. Masalan, inson hayoti qil ustida turadigan avtomobil halokati yuz bergan paytda barcha ichki ziddiyatlar (psixologik konfliktlar, stresslar va fiziologik patologiyalar) ikkinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Borliqning ichdan ziddiyatliligi – obektiv hodisa, tabiat va jamiyatning asosiy va umumiy xossasidir. Har bir inson hayotiga kelsak, u ziddiyatlar bilan har kuni to‘qnash keladi, qarorlar qabul qiladi, baholar beradi, o‘z qilmishlaridan pushaymon bo‘ladi, ko‘pincha yo‘l qo‘ygan xatolaridan afsus chekadi. Har qanday voqea, vaziyat, taxminning ichki ziddiyatlarini ko‘rib, o‘zi qabul qilayotgan qarorlarning ijobiy va salbiy tomonlarini taroziga solish tafakkurning yetuklik belgisidir. Bizni qurshagan dunyoda ziddiyatlar juda serqirra; ularni turli asoslarga ko‘ra tasniflash odat tusini olgan Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib shuni qayd etish mumkinki, dialektik ziddiyatlilik qonuni barcha narsalar, tizimlar, hodisalar va jarayonlar ichki ziddiyatlar, qarama-qarshi tomonlar va tedensiyalar bilan tavsiflanishini nazarda tutadi. Ularning o‘zaro aloqasi, ular o‘rtasidagi «kurash» o‘zgarish va rivojlanish manbai hisoblanadi, ziddiyatlarning kuchayishiga sabab bo‘ladi. Bu ziddiyatlar oxir-oqibatda muayyan bosqichda eskining yo‘qolishi va yangining vujudga kelishi bilan yechiladi. Dialektika tizimida bu qonunning markaziy o‘rni nima bilan belgilanadi? Birinchidan, bu qonun har qanday harakat va rivojlanish manbaini yoritadi, ya’ni rivojlanish nazariyasining eng muhim savollariga javob beradi. Ikkinchidan, bu qonun dialektikaning qolgan barcha qonunlari va kategoriyalarining asosi hisoblanadi. Ko‘rsatilgan qonunlar va kategoriyalarning har birida biz birlik va kurash munosabati bilan bog‘liq bo‘lgan qarama-qarshiliklarga duch kelamiz. Uchinchidan, dialektik ziddiyatlilik qonuni yagonani tafakkurda ikkilantirish va uning qarama-qarshiliklarini ularning tahlilini sintez bilan birlashtirish orqali o‘rganishni talab qilib, bilish dialektik metodining bosh mazmunini belgilaydi. Rivojlanish manbaini yorituvchi dialektik ziddiyatlilik qonunidan farqli o‘laroq, miqdor va sifat o‘zgarishlarining bir-biriga o‘tishi qonuni rivojlanish jarayonining mexanizmini yoritadi, u qay tarzda va qanday shakllarda amalga oshirilishini ko‘rsatadi (Bu qonunning xususiyatini, u qanday namoyon bo‘lishi va amal qilishini aniqlash uchun uning asosiy tushunchalari: sifat, miqdor, meyor, sakrashning mazmunini yoritish talab etiladi. Miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishi qonuni. Hodisalarga makon-vaqt mezoni nuqtai nazaridan tavsif berish jarayonida «qayerda?» va «qachon?» savollari birinchi o‘ringa chiqadi. Ularni bilishga nisbatan boshqa bir yondashuv «nima?» savoli bilan bog‘liq. Ma’lum joyda va ma’lum vaqtda mavjud bo‘lgan mazkur hodisa nimadan iborat? U qanday xossalar bilan tavsiflanadi? Boshqa hodisalardan uning farqi nimada va qay jihatdan ularga o‘xshash? Bunday savollarga javob hodisalarni sifat va miqdor jihatidan tavsiflash orqali beriladi. Mazkur tavsif predmeti sifat va miqdor kategoriyalari bilan ifodalanadi. Eng sinchkov tahlil ham hodisada sifat yoki miqdor jihatidan tavsiflash mumkin bo‘lmagan narsani aniqlash imkonini bermaydi. Binobarin, sifat va miqdor – hodisaning qoldiqsiz «parchalanuvchi» ikki tomonidir. Miqdor va sifat o‘zgarishlarining bir-biriga o‘tishi qonuni rivojlanish jarayonining mexanizmini yoritadi, u qay tarzda va qanday shakllarda amalga oshirilishini ko‘rsatadi. Bu qonunning xususiyatini, u qanday namoyon bo‘lishi va amal qilishini aniqlash uchun uning asosiy tushunchalari: sifat, miqdor, meyor, sakrashning mazmunini yoritish talab etiladi. Sifat narsalarga xos va ularning borlig‘i bilan ayniy bo‘lgan hamda ularni muayyan aloqalar tizimidagi boshqa narsalardan farqlash imkonini beradigan o‘ziga xos xususiyatni aks ettiradi . Narsalarning sifati ularning chekliligi bilan uyg‘un bog‘liq, zero mazkur sifat yo‘q bo‘lishi bilan narsaning o‘zi ham yo‘q bo‘ladi, u boshqa narsaga aylanadi. Sifat – narsaning ichki xususiyati, predmetni mazkur jihatdan farqlash uchun zarur va yetarli bo‘lgan xossalar majmui. Sifat – xossalarning oddiy majmui emas, balki ularning muayyan yaxlitlikdan o‘rin olgan va predmetning alohida mohiyat sifatida mavjudligini belgilovchi tizimidir. Predmetlarning munosabatlari va aloqalarining rang- barangligi ayni bir predmetda qarama-qarshi xossalar va sifatlar mavjudligini izohlaydi. Bir jihatdan yengil narsa boshqa bir jihatdan og‘ir bo‘ladi, bir aloqada oq narsa boshqa bir aloqada qora bo‘ladi va h.k. Masalan, suv va bug‘ bir-biridan sifat jihatidan farq qiladimi yoki miqdor jihatidanmi? Moddaning agregat holatini taqqoslaydigan bo‘lsak, suv va bug‘ sifat jihatidan farq qiladi. Taqqoslash suv va bug‘ning kimyoviy tarkibini aniqlashni nazarda tutsa, ularning o‘rtasida miqdoriy farq mavjud bo‘ladi. Ammo har qanday narsa bir jihatdan bitta sifatga va turli jihatlardan ko‘plab sifatlarga ega bo‘ladi Xossa- predmetning jihati bo‘lib, uning boshqa predmetlardan farqi yoki ular bilan o‘xshashligini belgilaydi va ular bilan o‘zaro aloqada namoyon bo‘ladi. Xossalar muhim va ikkinchi darajali bo‘lishi mumkin. Muhim xossalar predmetning sifatini belgilaydi. Ularning yo‘qolishi mohiyatini mazkur xossalar tashkil etgan predmetning ham yo‘qolishini anglatadi. Ikkinchi darajali xossalar o‘zlashtirilishi yoki predmetning sifatini o‘zgartirmasdan yo‘qolishi mumkin. Har qanday xossa (temperatura, hajm, energiya va sh.k.) muayyan miqdor va sifatga ega bo‘ladi. Har qanday predmet o‘zining mavjudligini belgilovchi barcha xossalar majmuidir.. Miqdor- predmet muayyan xossasining namoyon bo‘lishi, intensivligi darajasi. Barcha narsalar, jarayonlar, hodisalar sifat bilan bir qatorda muayyan miqdorga ham ega bo‘ladi. Ular muqarrar tarzda muayyan o‘lcham, hajm, massa va shu kabilar bilan tavsiflanadi. U sifat jihatidan o‘xshash xossalar yoki butunning qismlarini taqqoslash yo‘li bilan aniqlanadi. Miqdoriy munosabatlar sifatga bog‘lanmasdan aniqlanishi mumkin. Shuningdek, miqdor turli predmetlarning ayrim umumiy xossasi sifatida, predmetlarni sifat jihatidan tenglashtiradi. Shu ma’noda miqdor sifatning ziddidir. Ammo predmetning sifat xususiyatini mavhumlashtirish sifat jihatidan har xil tuzilmalarni o‘rganishga tadqiqotning miqdoriy metodlarini jalb qilish imkonini beradi. Masalan, o‘lchash taqqoslashning o‘rganilayotgan obektning miqdor ko‘rsatkichlarini aniqlovchi ayrim ko‘rinishi sifatida, sifat haqida aniqroq xulosa chiqarish imkonini beradi. Matematikada miqdoriy munosabatlar son, qiymat, funksiya, to‘plam tushunchalarida ifodalanadi. Hozirgi zamon fani matematik apparatdan foydalanib, mikrodunyoning teran qatlamlariga kiradi, Olamning cheksiz makonlarini tadqiq etadi. Matematika tabiat va jamiyatni o‘rganishning samarali vositalaridan biriga aylangan. Har qanday predmet miqdor va sifat qarama-qarshiliklarining muayyan sintezidir . Uning borlig‘i obektga xos bo‘lgan muhim xossalarni saqlashni nazarda tutadi. Olamning ko‘p sifatliligi uning elementlari nisbatan barqarorligi va mustaqilligi bilan ta’minlanadi. Ammo olam, shu jumladan har qanday predmet muttasil o‘zgarishda bo‘ladi. Hech narsa boqiy emas. Butun borliq qachondir paydo bo‘lgan va qachondir halok bo‘ladi. Dunyo o‘zgaradi va ayni zamonda o‘zligini saqlab qoladi, o‘z-o‘ziga nisbatan ayniy bo‘ladi. Meyor - predmet borlig‘ining chegarasi , meyor predmet xossalari miqdor va sifat o‘zgarishlarining xususiyati bilan belgilanadi. Meyor – bu miqdor va sifatning shunday bir birligiki, bunda muayyan sifat faqat muayyan miqdor bilan bog‘liq. Meyor – bu miqdor ko‘rsatkichlari yoki o‘zgarishlarining tegishli sifat mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan muayyan oralig‘i hamdir. Meyor – bu shunday bir chegaraki, unda miqdor o‘zgarishlari narsaning sifatiga putur yetkazmaydi. Gegel fikricha, «Hamma narsa o‘z meyoriga ega, ya’ni miqdor jihatidan aniqdir» 1 . Masalan, vodorod peroksidi va suv bir- biridan molekulalardagi kislorod atomlarining miqdoriga ko‘ra farq qiladi. Huquqiy, axloqiy va estetik hodisalar tavsifida meyor tushunchasi normativlik xususiyatini kasb etadi. «Aynan «ko‘proq» va «kamroq» orqali yengiltaklik meyori buziladi va butunlay boshqa narsa – jinoyat namoyon bo‘ladi, aynan «ko‘proq» va «kamroq» orqali adolat haqsizlikka, fazilat nuqsonga o‘tadi» 2 . Masalan, huquqda qilmishning ijtimoiy xavflilik darajasi va jazo chorasi o‘rtasidagi muvofiqlikka rioya etiladi. Meyor tushunchasida miqdor va sifat xossalarining o‘zaro aloqasi aks etadi. Tabiatda kuzatiladigan narsalarning bir holatdan boshqa holatga o‘tishi dunyo evolyusiyasining muhim va keng tarqalgan mexanizmlaridan birini aks ettiradi. Meyor tushunchasi evolyusiya tendensiyalarini aniqlash, turli sistemalarning o‘tmishi va kelajagi xususida gipotezalar tuzish imkonini beradi . Miqdor sifat jihatidan bir jinsli hodisalarning muayyan obektiv ko‘rsatkichi bo‘lib, u mazkur hodisalarning kattaligini, mavjudlik muddatini va umuman hodisa yoki uning ayrim tomonlari rivojlanishining faollik darajasini tavsiflaydi. Shunday qilib, narsalar va hodisalar sifat va miqdor xususiyatlariga ega bo‘ladi. Ammo narsalar va hodisalarning bu tomonlari o‘rtasida uzviy aloqa mavjud emasdek, ularning biri ikkinchisiga bog‘liq emasdek bo‘lib tuyulishi mumkin. Lekin amalda bunday emas. Miqdor va sifat o‘rtasida dialektik aloqa mavjud: muayyan sifatni aks ettirmaydigan miqdor mavjud emas va shu bilan bir vaqtda miqdorsiz sifat ham yo‘q. Mazkur sifatga qo‘shimcha tarzda doim qandaydir emas, balki muayyan miqdor javob beradi. Biz, masalan, uzunligi Amudaryo ustida qurilgan ko‘prikning uzunligiga teng bo‘lgan stolni ko‘rmaganmiz. Shuningdek oyoqlarining uzunligi 5 m bo‘lgan odamni tasavvur qilish ham qiyin. Shunday qilib, har qanday sifat falsafada meyor deb ataladigan miqdor chegarasiga ega bo‘ladi.. Miqdorning meyor doirasida o‘zgarishi sifatning o‘zgarishiga sabab bo‘lmaydi, lekin meyordan oshganda narsa o‘zining avvalgi mohiyatini yo‘qotadi. Miqdor va sifat o‘zgarishlarining bunday o‘zaro ta’siriga ko‘p sonli faktlarni keltirish mumkin. Masalan, jismning tezligi sekundiga 1000, 2000, 7910 metr bo‘lsa, u yerga yiqiladi. Agar jismning tezligi atigi bir birlikka oshirilsa va u 1 Gegel G.V. Ensiklopediya filosofskix nauk. Soch. T. 1. -M.: – S. 145 2 Gegel G.V. Nauka logiki. T. 1. – M. : 1970. – S. 467. sekundiga 1911 metrga yetkazilsa, jism Yerdan ko‘tariladi va uning yo‘ldoshiga aylanadi. Demak, miqdor o‘zgarishlari, agar ular meyor doirasida yuz bersa, sifatni butunlay o‘zgartirmaydi. Biroq, agar bu o‘zgarishlar meyor chegarasidan chetga chiqsa, o‘zining muayyan miqdori va o‘z meyoriga ega bo‘lgan yangi sifat vujudga keladi. Miqdor va sifat o‘zgarishlarining o‘zaro bog‘liqligi haqidagi qoida umumiy ahamiyat kasb etadi. U atrof borliqning barcha narsalari va hodisalariga nisbatan o‘rinli, ya’ni dialektika qonuni kuchiga ega. U quyidagicha ta’riflanadi: m iqdor va sifat o‘zgarishlarining bir-biriga o‘tishi qonuni narsaning miqdor va sifat tomonlarining shunday bir o‘zaro aloqasini aks ettiradiki, uning ta’sirida miqdor o‘zgarishlari meyor chegarasidan chetga chiqib, albatta tub sifat o‘zgarishlariga sabab bo‘ladi, bu sifat o‘zgarishlari esa, o‘z navbatida, yangi miqdor ko‘rsatkichlariga olib keladi. Bu qonunga muvofiq rivojlanish bir-biridan farq qiladigan, lekin o‘zaro bog‘langan ikki bosqich – uzluksizlik va uzluklilikning birligi sifatida yuz beradi. Rivojlanishda uzluksizlik – bu juda sust, ko‘zga ko‘rinmas miqdor o‘zgarishlari bosqichi. Rivojlanishda uzluklilik sakrash deb ataladi. Sakrash- bu bir sifatning boshqa sifatga aylanish vaqti, shakli, usuli, miqdor o‘zgarishlarining uzluksizligi, bosqichma-bosqichligidagi uzilishdir. Masalan, sakrash-bu Yerda hayotning paydo bo‘lishi, hayvonlar dunyosidan insonning ajralib chiqishi, bir ijtimoiy tuzum o‘rniga boshqa ijtimoiy tuzum kelishi, buyuk ilmiy va texnikaviy kashfiyotlardir. Har qanday sakrash rivojlanishda o‘tish davrini tavsiflaydi. O‘z tabiatiga ko‘ra u doim ziddiyatlidir, chunki yangining tug‘ilishidan ham, eskining qarshiligidan ham dalolat beradi. Sakrashlarning shakllari rang-barang bo‘lib, rivojlanayotgan hodisaning tabiati, shuningdek unda sifat o‘zgarishlari yuz berayotgan konkret sharoit bilan belgilanadi. Sakrashlar: 1 ) o‘zgarishning davomliligiga ko‘ra (jadal, sust); 2) o‘zgarish shakliga ko‘ra (bir karra, ko‘p karra); 3) o‘zgarishning chuqurlik darajasiga ko‘ra (qisman, to‘liq); 4) o‘zgarishning yo‘nalishiga ko‘ra (progressiv, regressiv, yo‘nalishsiz) farq qiladi . Sakrashlarni tahlil qilish chog‘ida «evolyusiya», «inqilob», «islohot» kabi atamalar ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. «Evolyusiya» tushunchasi keng va tor ma’nolarda qo‘llaniladi. Keng ma’nodagi «evolyusiya» asta-sekin rivojlanish jarayoni bo‘lib, u miqdor o‘zgarishlarinigina emas, balki sifat o‘zgarishlari, shu jumladan inqiloblarni ham o‘z ichiga oladi. Tor ma’noda «evolyusiya» deganda inqilobdan, uning tayyorlanishidan oldingi davr tushuniladi. «Inqilob» tushunchasi ijtimoiy hodisalarni tavsiflash uchun ishlatiladi va jamiyatni asta-sekin emas , balki tub dan o‘zgarish yasaydigan sakrashdir . Islohot jamiyat hayotining biron-bir muhim tomonini o‘zgartirish bo‘lib, bunda uning iqtisodiy va davlat tartibi asoslari saqlanib qoladi. Shunday qilib, miqdor va sifat o‘zgarishlarining bir-biriga o‘tishi qonuni , rivojlanishning umumiy qonuni sifatidagi mazmuni haqida yaxlit tasavvur hosil qilish imkonini beradigan «sifat», «miqdor», «meyor», «sakrash» kategoriyalari yordamida muayyanlashtiriladi. Mazkur qonun butun borliqning rivojlanishi, harakati va o‘zgarishi qanday, qay tarzda yuz beradi, degan savolga javob berib, obektiv voqelikning har qanday sohasida yangi sifatga o‘tishning ichki mexanizmini yoritadi. Ko‘rib chiqilgan qonunlar rivojlanish manbai va uning mexanizmini yoritib bersa, inkorni-inkor qonuni – rivojlanishning umumiy tendensiyasini, uning yo‘nalishini aks ettiradi. Inkorni-inkor qonuni. Inkorni-inkor qonunining mohiyati nimadan iborat? Ayni bir atama bunday ketma-ket qo‘llanilishining ma’nosi nimada? Inkor kategoriyasi rivojlanayotgan obekt tarixidagi bir lahzanigina tavsiflaydi. Bitta inkor harakati o‘zgarish qaysi yo‘nalishda yuz berayotgani, oldingi va keyingi voqealar oqimida u qanday ahamiyatga ega ekanligini, yuz bergan voqeaning mazmunini aniqlash uchun doim ham imkoniyat yaratavermaydi. Boshqacha aytganda, inkorni-inkor tushunchasi rivojlanish jarayonining muhim xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. «Inkor» va «inkorni-inkor» kategoriyalari dialektikaga Gegel tomonidan kiritilgan bo‘lib, ayni shu mutafakkirning say-harakatlari bilan ular umumiy falsafiy kategoriyalar maqomini olgan. Inkor va inkorni-inkor kategoriyalaridan Gegel rivojlanishning o‘ziga xos xususiyatlarini yoritish vositasi sifatida foydalangan. Gegel, shuningdek uning o‘tmishdoshlari va izdoshlari ko‘rsatib bergan ba’zi bir o‘ziga xos xususiyatlarni ko‘rib chiqamiz. Birinchidan, inkorni-inkor rivojlanish yo‘nalishini ko‘rish uchun imkoniyat yaratadi. Mazkur hodisa taraqqiyot yoki tanazzul alomati ekanligini bir inkor harakatining o‘zidan aniqlash mushkul. Shu bois, masalan, qabul qilingan muayyan qonun, saylov natijalari va shu kabilar haqida xulosa chiqarishga shoshilmaslik kerak. Ikkinchidan, inkorni-inkor rivojlanish shaklining tavsifi bo‘lib xizmat qiladi . Ma’lumki, Gegelning dialektika tizimida rivojlanish mantiqiy ziddiyatning yuzaga kelishi va uning bartaraf etilishi sifatida tavsiflanadi. Bu jarayon «tezis – antitezis – sintez» formulasiga muvofiq yuz beradi. Dialektika kontekstida rivojlanishning uch bosqichi ijtimoiy va tabiiy tizimlar rivojlanishining ko‘p sonli ssenariylaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi. Ammo Gegel qayd etgan rivojlanishning siklliligi, uning chiziqsizligi tabiat va jamiyatda jarayonlar kechishining ancha keng tarqalgan shakli hisoblanadi. Uchinchidan, tabiiy va ijtimoiy sikllarda rivojlanish ham, tanazzul ham bo‘lmasligi mumkin: o‘zgarish aylanma harakat qiladi. Inkorni-inkorda rivojlanish quyi bosqichining o‘ziga xos xususiyatlari yuqoriroq bosqichda takrorlanishi yuz beradi. Avvalgi holatlarga qaytish imkoniyati, ya’ni o‘tilgan holatlarning ayrim xossalari rivojlanishning yuqoriroq bosqichida takrorlanishi bilish va tarixning rivojlanishini tushunish uchun o‘z ahamiyatini saqlab qoladi. Demak, inkor rivojlanishni yangi sifat paydo bo‘lishiga olib keladigan aniq yo‘naltirilgan, qaytmas o‘zgarish sifatida tavsiflanadi. Shaklan rivojlanish bir chiziqli ham, aylanma ham emas, balki rang-barangroq va murakkabroq, chunonchi: bir chiziqli va ko‘p chiziqli, to‘g‘ri chiziqli va zigzagsimon, umumiy va xususiy, uyg‘un va nouyg‘undir . Yo‘nalish jihatidan rivojlanish progressiv va regressiv bo‘lishi mumkin. Rivojlanish tizim ayrim elementlarining tanazzuli bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Butun tizim tanazzulga uchrashi, uning ayrim elementlari esa taraqqiy etishi mumkin emas. Obektga nisbatan tashqi kuchlar ta’sirida yuz berishi mumkin bo‘lgan harakatdan farqli o‘laroq, rivojlanish o‘z-o‘zidan harakat, ichki jarayon bo‘lib, ziddiyat, bir-birini istisno etuvchi tomonlar, tendensiyalar uning manbai hisoblanadi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, Gegel falsafasida rivojlanish tushunchasi inkor va inkorni-inkor kategoriyalarida yoritiladi. Mazkur terminologiya mutafakkirning mantiq tizimi negiziga aylantirilgan obektiv-idealistik falsafasi kontekstida tasodifiy bir hol emas. Avval «inkor» kategoriyasining mazmunini aniqlaymiz. Inkor nima? Unga ikki xil – metafizik va dialektik munosabat mavjud. Metafizik «inkor» asosiy e’tiborni eskining yo‘q bo‘lishiga qaratadi, yangining saqlanishi va uni yaratish jarayonlarini deyarli e’tiborga olmaydi. Shunday qilib, metafizik inkor - inkor qilish rad etish, yo‘q qilishni anglatadi. Dialektik inkor eski sifatdan yangi sifatga o‘tish bo‘lib, bunda eski sifatning muayyan tomonlari, mazmuni va funksiyasining elementlari o‘zgargan ko‘rinishda yangi sifatga o‘tadi. Dialektik inkor – bu narsani butunlay yo‘q qilish emas, balki eski sifatning ba’zi bir jihatlarini saqlagan va o‘zgartirgan holda uni yangi narsaga aylantirishdir. U yangi va eski sifat o‘rtasida aloqa mavjudligidan dalolat beradi. Dialektik inkor uch muhim jihat bilan tavsiflanadi: 1) eskini vayron qilish, buzish; 2) eskining elementlarini saqlash (vorisiylik); 3) yangini yaratish, tuzish. Biz inkor kategoriyasi metafizik va dialektik talqinining mohiyatini aniqladik. Endi qo‘sh inkor nimadan iborat ekanligini ko‘rib chiqamiz. « Inkorni-inkor» shuni qayd etadiki, rivojlanish jarayoni eski sifatni inkor qilishdan boshlanadi, uni esa oradan ma’lum vaqt o‘tgach yangi sifat inkor etadi . Ammo rivojlanish qanday yuz beradi? To‘g‘ri (yuksalib boruvchi) chiziq bo‘ylabmi yoki egri chiziq bo‘ylabmi? Bu masala quruq gap emas, balki u muhim ahamiyatga ega. Chunki rivojlanish jarayonida eski va yangining aloqasi bo‘lmaganda, vorisiylik ham bo‘lmasdi, eski butunlay yo‘q bo‘lar, rivojlanishni grafik ko‘rinishda yangi eskidan farq qiladigan, eski esa yangida takrorlanmaydigan to‘g‘ri (yuksalib boruvchi) chiziq sifatida tasvirlash mumkin bo‘lardi. Biroq amalda yangida eski saqlanadi, uning elementlari yangida takrorlanadi. Ammo bu takrorlanish yuqoriroq darajada yuz beradi. Eskining jihatlari, elementlari yuqoriroq asosda takrorlanishi biz muhokama qilayotgan qonunning o‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. Bundan qonunning boshqa bir xususiyati kelib chiqadi. Hamonki eskining oliy asosda qaytarilishi mavjud ekan, rivojlanish to‘g‘ri chiziq bo‘ylab emas, balki spiralsimon chiziq bo‘ylab yuz berishi, sikldan-siklga eskiga yaqinlashishi (chunki takrorlanib turishlik mavjud) va undan uzoqlashib borishi (chunki bu yangi) ayon bo‘ladi. Nima uchun bu takrorlanib turishlik muqarrar? Gap shundaki, inkor ziddiyat bilan uzviy bog‘liq, u mazkur ziddiyatning yechilishi bilan belgilanadi. O‘ziga xos ziddiyat bilan vujudga kelgan har qanday yangi narsani olaylik. Ziddiyatning rivojlanish jarayonida narsa o‘zining qarama-qarshiligiga aylanadi. Ammo inkorning mazkur bosqichida dastlabki narsada mujassamlashgan ziddiyat faqat qisman yechiladi. Bu to‘liqsizlik narsa o‘zini inkor qilishda davom etishini belgilaydi. Birinchi inkor o‘rniga ikkinchi inkor keladi va ikkinchi narsaga qarama-qarshi bo‘lgan yangi, uchinchi narsa vujudga keladi, u ikkinchi narsaning inkori, ya’ni birinchi narsaning inkorining inkori hisoblanadi. Ikkinchi inkor bosqichida birinchi narsaga xos bo‘lgan ziddiyat to‘la yechiladi. Qo‘sh inkor natijasida, dastlabki nuqtaga qaytilishi bilan rivojlanishning yuqoriroq darajasiga erishiladi, rivojlanishning boshlang‘ich, lekin boyitilgan shakli tiklanadi . Rivojlanish chizig‘i go‘yo «spiral o‘rami» aylanasini tashkil etadi, lekin uning boshi oxiri bilan tutashmaydi. Shunday qilib, rivojlanish harakatning bosqichma- bosqichligi va siklliligi jihatlarini o‘zida birlashtiradi. Bu qoida ham umumiy ahamiyat kasb etadi. U atrof borliqning barcha narsalari va hodisalariga nisbatan o‘rinli, ya’ni dialektika qonuni kuchiga ega. U quyidagicha ta’riflanadi. Inkorni-inkor qonuni – bu shunday bir qonunki, unga muvofiq rivojlanish jarayoni yangining eskini dialektik inkor etishlari cheksiz zanjiridan iborat bo‘ladi, bunda rivojlanish avvalgi bosqichlarining barcha muhim jihatlari yangida saqlanadi va umuman bu jarayon hujumkor, yuksalib boruvchi yo‘nalishga ega bo‘ladi . Ayni vaqtda rivojlanish jarayonida uning oliy bosqichlarida avvalgi bosqichlarning ayrim jihatlari va tomonlari sifat jihatidan yangicha asosda takrorlanadi va ayni hol to‘g‘ri chiziq, tutash doira bo‘ylab emas, balki spiralga yaqinlashuvchi egri chiziq bo‘ylab yuksalishni belgilaydi. Harakatning spiralsimonligi rvojlanishning siklliligini aks ettiradi. Falsafa qonunlarining o‘zaro aloqadorligi. Dialektikaning asosiy qonunlari yagona rivojlanish jarayonining turli jihatlarini tavsiflab, alohida-alohida emas, balki uzviy dialektik birlikda amal qiladi. Masalan, miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishi va buning aksi ziddiyatni ham, dialektik inkorni ham o‘z ichiga oladi. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi miqdor-sifat munosabatlarini va inkorni- inkorni o‘z ichiga oladi. Xuddi shuningdek inkor jarayonida yagonaning eski va yangiga ikkilanishi, ularning o‘rtasida qarama-qarshilik, shuningdek miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishi yuz beradi. Boshqacha qilib aytganda, moddiy dunyoning yagonaligi qonunlar amal qilishining umumiyligini nazarda tutadi. Ammo shuni e’tiborga olish lozimki, dialektika qonunlari bir vaqtda amal qilganda, ularning har biri nisbatan mustaqil bo‘ladi, zero rivojlanish mohiyatining muayyan jihatini (manba, mexanizm, yo‘nalish) aks ettiradi, rivoshlanishning zaruriy sharti sifatida tavsiflanadi, o‘z mavjudligining avvalgi shakllarini inkor etmaydigan rivojlanish bo‘lishi mumkin emas. Inkor harakatida rivojlanishga monelik qiladigan narsalarning rad etilishi, yo‘q qilinishi yuz beradi. Umuman olganda inkor – obektiv jarayon. Xullas, d ialektika rivojlanish falsafasining puxta ishlab chiqilgan konsepsiyasidir. Hodisalar rivojlanishining umumiy nazariyasi sifatida u rivojlanishning mohiyatini anglab yetishga yo‘l ochadi, tabiat, jamiyat va tafakkurdagi real jarayonlarni ular amalda qanday bo‘lsa, shunday aks ettiradi. Dialektika narsalar va hodisalarni o‘rganishga ularning vujudga kelishi, harakati va rivojlanishi nuqtai nazaridan yondashadi, shu sababli u obektiv jarayonlarni konkret, har tomonlama o‘rganishga yo‘l ko‘rsatadi. Dialektika bilan bir qatorda rivojlanishning metafizik konsepsiyasi, sofistika, eklektika, ekzistensial dialektika, sinergetika va boshqa konsepsiyalar mavjud. Ayrim falsafiy maktablar dialektikani sxolastika sifatida rad etadi. Bu dialektika yanada chuqurroq o‘rganish va anglab yetishni talab qilishini anglatadi. Dialektika qonunlari obektiv dunyoning eng muhim aloqalari va munosabatlarini aks ettiradi. Ular birlikda va o‘zaro aloqada amal qilib, murakkab serqirra jarayon – obektiv borliqning rivojlanishini tavsiflaydi. Dialektika qonunlarining amal qilish mexanizmini chuqur bilish va ulardan mohirona foydalanish yanglishish va xatolardan qutqaradi, kishilarning amaliy faoliyatiga yanada izchilroq va samaraliroq tus beradi. Falsafiy kategoriyalar va uning turlari Ma’lumki narsa va hodisalarning umumiy bog’lanishi va rivojlanishi o’ziga xos «buyumlar mantikini», ob’ektiv dialektikani tashkil qiladi. Bu ob’ektiv dialektika inson tafakkur mantikini, ya’ni sub’ektiv dialektikada ma’lum bir ilmty tushunchalar, kategoriyalar kurinishida aks ettiradi. «Kategoriya» so’zi yunoncha bo’lib, lugaviy manosi «guvoh», «ta’rif», «ifodalovchi» demakdir. Falsafiy kategoriyalar- ob’ektiv mavjudlikdagi narsa va hodisalarning umumiy, muhim tomonlarini, xususiyatlari va munosabatlarini aks ettiruvchi tushunchadir. Falsafa tarixida kategoriyalar masalasi Arastu tomonidan batafsilrok ishlab chikilgan. U uzining «Metafizika», «Kategoriyalar» nomli asarlarida mohiyat va hodisa, miqdor va sifat sababiyat, zaruriyat va tasodif, butun va bulak kabi tushunchalarning mohiyati va falsafiy ahamiyatini tavsiflab bergan. Urta Osiyo mutafakkirlarining, jumladan, Xorazmiy, Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulugbek asarlarida xam mazkur kategoriyalar kup ishlatib kelingan. «Falsafa mavjudotni – ya’ni barcha mavjud narsalarni, uning kelib chiqishi, tartibi, uzaro munosabati, biridan ikkinchisiga utishini xar tomonlama tekshirish uchun zaruriyat, voqiylik, sababiyat tamoyillarini asos qilib oladi», deb yozadi Ibn Sino. Xar bir fan uzining kategoriya, ya’ni tushunchalar tizimiga ega bo’lib, u orqali olamdagi narsa va hodisalar taraqqiyoti qonuniyatlarini urganada. Falsafiy kategoriyalar, boshka fanlar tushunchalaridan bir kator muhim xususiyatlari bilan farq qiladi. Ular quyidagilardan iborat: Birinchidan. Kategoriyalar ob’ektiv olamdagi eng umumiy aloqadorliklar in’ikosidir. Kategoriyalarning ob’ektiv mazmuni inson ongiga bog’liq bulmagan xolda mavjud bo’lgan voqiylik harakatining eng umumiy qonunlaridir. Kategoriyalar inson tafakkurida voqiylikning aks etishi shakllaridir. Demak, kategoriyalarning mazmuni, ya’ni fikrlash shaklli ob’ektiv dunyo taraqqiyotining eng umumiy qonunlaridan bulak narsa emas. Ma’lumki, sababiyat, zaruriyat, qonuniyat va xokazolar g’oyasi tabiyat, voqiylik olam qonunlarining kishi miyasida in’ikos etishidir. Ikkinchidan. Kategoriyalar eng umumiy tushunchalar sifatida inson fikri shakllari bo’lib va shu taxlitda ular mantikiy mazmunga xam egadirlar. Kategoriyalarning mantikiy mazmuni deganda inson tafakkuri hodisalarning mohiyatiga kirib borishi,uning chukurlashuvi darajasikuzda tutiladi. Kategoriyalar ob’ektiv dunyoning eng umumiy va muhim tomonlarini ifodalabgina kolmay, bilishning pogonalari va tayanch nuktasi hisoblanadi. Ularni bila borish orqali insonning nazariy va Amaliy faoliyati uchun muhim bo’lgan dunyodagi narsa, hodisalarning eng umumiy qonuniyatlari ochib beriladi. Falsafiy kategoriyalar insoning bilish faoliyati natijasida dunyoni uzlashtirishda erishgan yutuklarini ifodalaydi. Falsafiy kategoriyalar – uz manbai, mazmuni jixatidan ob’ektivdir, lekin shakl jixatidan – sub’ektivdir. Agar narsalar va ularning taraqqiyot qonunlari moddiy bo’lib, inson ongiga bog’liq bulmagan xolda. Ob’ektiv ravishda mavjud yekan, tafakkur kategoriyalari ma’naviy bo’lib, faqat kishilar miyasidagina mavjuddir. Uchinchidan. Kategoriyalar ilmiy bilishda muhim metodologik rolni bajaradilar. Ob’ektiv Dune hodisalarining eng umumiy qonunlari harakatini urganib, falsafa kategoriyalari, bir tomondan, narsalarning mohiyatini chukurrok bilishga yordam beradilar, ikkinchi tomonidan, ob’ektiv dunyodagi narsa va hodisalar haqidagi Yangi bilimlar olishga va tuplashga sababchi buladilar. Falsafiy kategoriyalar – ilmiy bilish metodologiyasi, ma’lum narsadan noma’lum narsaga utishini natijalarini izlab topish usulidir, ular tashki olamdagi narsa va hodisalarni tugri aks ettirganliklari xamda ularni uzaro bog’liq va rivojlanishda deb bilganliklari uchun bilish jarayonining eng umumiy metod rolini bajaradi. Kategoriyalar mavjud narsalar haqidagina emas, balki kelajakda mavjud bulishi kerak bo’lgan narsalar haqida xam axborot beradi. Ular xozirgi vaktda qanday xoldaligini tushunishga yordam beribgina kolmay, balki kelgusida ularning o’zgarish va rivojlanish yo’nalishlarini xam kursatadi. Shu asosida ular Yangi bilimlarni egallash manbai bo’lib xizmat qiladi. Bularning hammasi falsafa kategoriyalari gnoseologik tabiatiga kura bevosita amaliyotga aylanishi tamoyiliga ega ekanligini isbot qiladi. Turtinchidan . Falsafa kategoriyalarining shakllanishi va rivojlanishi asosida inson moddiy-xissiy faoliyatining yigindisi bo’lgan amaliyot yotadi. Shuning uchun xam falsafa kategoriyalari ijtimoiy amaliyot maxsuli hisoblanadi. Bu yerda inson nazariy va Amaliy faoliyatining birligi yaqqol namayon buladi. Moddiy ishlab chikarish faoliyati jarayonida inson sub’ekt sifatida tashki olamdagi narsalarga nisbatan uz faoliyatining ob’ektlari sifatida munosabatda buladi. Sub’ekt bilan ob’ekt urtasidagi munosabatning uzaro ta’siri jarayonida mantikiy kategoriyalar vujudga keladi. Tashki olam qonuniyatlari tafakkur shaklida aks etishi xam amaliyot asosida yuz beradi. Inson amaliyoti mantik kategoriyalari orqali olingan bilimlar xakikiyligini tekshirib kuradi. Shunday qilib, tafakkurimiz mazmuninig ob’ektivligi tafakkur qonunlariga mos kelishi amaliyoti asosida bo’ladi va uning yordamida isbotlanadi. Boshqa fanlar kategoriyalar tabiyat, jamiyat va tafakkurga xos bog’lanishlar, aloqadorlikning muayyan bir soxasini ifodalasa, falsafiy kategoriyalar ob’ektiv olamdagi eng umummiy aloqadorliklar, uzaro ta’sirilarni aks ettiradi. Falsafaning juft kategoriyalari olamdagi ziddiyatli va sababli bog’lanishlar, uzaro ta’sir va takazolarni ifodalaydi. Ularni shartli ravishda q uyidagi uch turkumga ajratish mumkin. 1. Voqiylikning eng umumiy aloqadorligin, aks ettiradigan kategoriyalar. Mazkur turkumga- yakkalik, xususiylik va umumiylik, mohiyati va hodisa kategoriyalari kiradi. 2. Ikkinchi turkumga voqeylikning tuzilishini aks ettiruvchi kategoriyalar kiradi. Bular mazmunan va shakl, butun va bulak, struktura elementdan iborat. 3. Uchinchi turkumga voqiylikdagi narsa va hodisalar o’rtasidagi sababiyat (determinizm)ni aks ettiruvchi kategoriyalar kiradi, ya’ni sabab va oqibat, zaruriyat va tasodif, imkoniyatlar va voqiylik. (1) Voqiylikning eng umumiy aloqadorligini, aks ettiradigan kategoriyalar: yakkalik, xususiylik va umumiylik, mohiyat va hodisa. Yakkalik. – alohida sifat va miqdor aniqligiga ega bo’lgan narsa, hodisa va jarayonlar. Umumiylik –deganda ob’ektiv reallikning barcha yoki bir kancha narsa yoki hodisalardagi ob’ektiv mavjud bo’lgan tomonlar, xossalar va belgilarning majmui, ular urtasidagi aloqa va munosabatlarning uxshashligi tushuniladi. Xususiylik – shunday narsa yoki hodisalar guruxidirki, ular ma’lum mahnoda umumiy bulsada, lekin undan xam umumiyrok bo’lgan boshka bir guruxga kiradi va bu guruxda u alohidalik yoki yakkalikdir, butunning kismidir. Yakkalik, xususiylik va umumiylik bir-biri Bilan uzviy boglangan, shuning uchun xam ularni bir-biridan ajratish mumkin emas. Xar qanday yakkalik ma’lum vakt va sharoitda xususiylikka va umumiylikka olib keladi. Shuningdek, umumiylik narsa va hodisalarning eng umumiy tamonlari orasidagi aloqalarni uzida aks ettirib, uz kurinishlarini faqat yakkalik va xususiylik orqali konkretlashtiradi. Umumiylik, xususiylik va yakkalik bir butunlikni tashkil qilsada, ularning xar biri o’ziga xos xususiyatga ega. Yakkalik va xususiyliklar orqali namoyon buladigan umumiylik uzining mustakil kiymatiga ega. Shuningdek, xar qanday yakkalik, xususiylik umumiylikni ifodalaydigan xossa, belgi va tomonlar Bilan bir katorda faqat uzlariga xos bo’lgan va shu orqali boshka turdoshlaridan farq qiladigan xususiyatlarga xam ega. Yakkalik, xususiylik va umumiylik kategoriyalari orqali inson uz ongida olamdagi narsa va hodisalarning urtasidagi aloqadorlikni chukur va atroflicha bilib olish imkoniyatiga ega buladi. Mohiyat – hodisaning ichida yashirilgan olamning turli-tuman hodisalarida yuz beradigan chukur nisbiy barkaror aloqalarni ifodalaydigan voqiylikning ichki tomonidir. Hodisa – esa mohiyatning u yoki bu xolda uchratilishini ifodalovchi voqiylikning uzgaruvchan, harakat xususiyatlariga, belgilarila boy bo’lgan tomonidar. Narsalarning mohiyatiga singib borish narsa va hodisalarning rivojlanishining qonuniyatlarini aniqlashga imkon beradi. Ma’lumki, qonunlarni bilish kishilarning maksadga muvofik faoliyatning asosidir, u xozirgi ruy berayotgan vokealarni chukkurrok tushunishuga va ularning kelajakdagi rivojlanish yo’nalishlarini oldindan kura bilishga yordam beradi. Mohiyat va hodisa umumiy va xususiy tomonlarga egadir. Bular quyidagilardan iborat: birinchidan, mohiyat olamdagi narsa va hodisalarning ichki aloqasini , hodisalar esa tashqi aloqalarni ifodalaydi; ikkinchidan, narsalarning ichki tomonlarini ifoda etganligi tufayli u sezgilarimiz orqali bevosita idrok etilmaydi. Mohiyat bizdan yashiringan xolda mavjud buladi. Hodisa esa, aksincha, inson tomonidan hissiy organlar orqali bevosita idrok kilinadi; uchinchidan, mohiyat doimiyligi va barkarorligi Bilan farq qiladi. Hodisalarning rivojlanish qonunlarini bilib olish imkoniyatini beradi. Shu mahnoda mohiyat hodisaga nisbatan chuqurroqdir. Hodisa narsalarning har xil tomonlarini ifodalaydi va shu tariqa hodisa mohiyatga nisbatan boyroqdir. Mohiyat va hodisa bir biri Bilan uzviy boglangan bo’lib, xar xil aloqadorlikdadir. Xar qanday mohiyat u yoki bu tarzda nag’ayon buladi, hodisa esa u yoki bu xoldagi kurinishdir. Shuningdek, mohiyatning o’zgarish yoki yukolishi hodisaning yukolishiga yoki o’zgarishiga olib keladi. Mohiyat va hodisa aloqadorligida mohiyat belgilovchi va hodisa belgilanuvchi, mohiyatdan kelib chikuvchidir. Hodisa ba’zi bir vaktlarda mohiyatni buzib kursatishi mumkin. Shunga karamasdan narsalar mohiyatini hodisalar orqali bilish mumkin. Mohiyat va hodisa kategoriyalarinig metodologik ahamiyati shundaki, mazkur tushunchalar yordamida olamdagi narsa va hodisalarning mazmun-mohiyatini chukur anglab olish imkoniyati yaratiladi. (2) Vokelikni tuzilishini aks ettiruvchi kategoriyalarga mazmun va shakl, butun va bulak, struktura, elementni keltirishi mumkin. Mazmun -muayyan narsa va hodisalarni tavsiflofchi ichki elementlar va o’zgarishlarning majmuidan iborat. Shakl esa mazmunni ifodalash usuli, tashkil etuvchisidir. Masalan, atomning mazmuni shuni tashkil etgan elementlar zarrachalar va ularning harakatidan , atomning shakli esa bu elementlar zarrachalarinig joylashish tartibi va tuzilmasidan iborat. Olamdagi xar bir narsa va hodisada mazmun bilan shakl ajralmas birlikda buladi. Mazmunga ega bo’lib, shaklga ega bo’lmaydigan yoki shaklga yega bo’lib, mazmunga yega bo’lmaydigan hodisalar yo’q. Shuning uchun ularni bir-biridan ajratish mumkin emas. Mazmun bilan shakl birligida mazmun xal kiluvchi, asosiydir. Mazmun shaklni belgilaydi. Oldin mazmun, so’ngra shakl o’zgaradi. Shunday bulsada shakl nisbiy mustakkillikka ega bo’lib mazmun rivojlanishiga faol ta’sir etadi. Mazmun va shaklning birligi ular orasidagi ziddiyatni mustasno etmaydi. Narsa va hodisalarni ilgarilab borishi mazmun va shakl bir-biriga mos xoldagina yuz berishi mumkin. Shuning uchun mazmun va shakl urtasida sodir bo’lgan ziddiyatlarni uz vaktida bartaraf etish ilmiy bili shva amaliyotda muhim rol uynaydi. Element (tprkibiy kism) – bu uzaro aloqada buladigan bir butun tizimni tashkil etuvchi narsa va hodisalarning tarkibiy kismi. Tuzilish (struktura) esa butunni tashkil kilgan elementlarning bog’lanish usuli, qonuni, butun doirasidagi munosabatlar tizimidar. Tuzilish tushunchasi tizimning turgunligini, turli tashki va ichki jarayonlarga nisbatan buzulmasligini ifodalaydi. Element va tuzilish bir-biri bilan uzviy bog’liqlikda bo’lib, bir-birini takazo qiladi. Butun ni tashkil kilgan elementlarning bog’lanish xususiyati, ularning butun doirasidagi munosabatlar sistemasi shu elementlarning tabiatiga, ularning sifati va miqdoriga bog’liq, elementlarning sifati, xususiyati, urni, roli va ahamiyati esa ular ishtirok etayotgan bog’lanishlar sistemasi, ya’ni butunning tuzilishiga bog’liq. Butunni tashkil kilgan u yoki bu elementlarning o’zgarishi strukturaning o’zgarishiga sabab buladi, ya’ni strukturaning paydo bulishi esa uning tarkibiga kirgan elementlarda tegishli o’zgarishlarga olib keladi. Ularda yangi xususiyat , yangi sifat va miqdor kurinishlari paydo bulidi. Element va struktura karama-karshiliklarning birligini tashkil etadi. Elementlar doimo uzaro ta’sirida bo’lib, uzgarib turadi, struktura esa turgunlikka, uzgarmaslikka intiladi. Bu ziddiyat taraqqiyotning ma’lum bosqichida uzgargan elementlarga mavjud struktura mos kelib kolganda eski tuzilishning buzilishi va yangi strukturaning tashkil topishi bilan barxam topadi. yangi strukturaning tashkil topishi narsalarning yangi sifat xolatiga, rivojlanishning yangi bosqichiga utishini anglatadi. Ilmiy bilish taraqqiyotning xozirgi bosqichi tuzilish va element bilan bir katorda butun va bulak kategoriyalar xam falsafiy tushunchalar mokamiga ega buladi. Butun lik moddiy olamdagi narsa va hodisalarning eng umumiy xossasidar. Xar qanday materianing bulagini olmaylik, u o’ziga xos butundir. Shu bilan birga u kata butunning bulagidir. Xar qanday butun ma’lum bulaklar soniga ega bo’lib, ularning bulinishi sifat jixatidan yangi buginga utishni bildiradi. Xar bir uzaro bog’liq bulaklardan tuzilgan borlik butundir. Butun turli tumanliklarning birligi sifatida namayon buladi. Bulaklarning turli tumanligi, ularning tafovutlari, butunning sifati xususiyati bulaklarning oddiy yigindisi, ularning tashki birlashmasi emas, balki bulaklarning ichki uzaro ta’siri va bir- biriga utishini ifodalaydi. (3.) Voqiylikdagi narsa va hodisalar urtasidagi sababiyat (determinizm)ni aks ettiruvchi kategoriyalarga sabab va oqibat, zaruriyat va tasodif, imkoniyat va voqiylik kiradi. Sababiyat – ob’ektiv olamdagi hodisalar umumiy bog’lanishning alohida kurinishidir . Sababiyat hodisalar urtasidagi shunday ichki aloqadorlikki, xar doim bir hodisa mavjud bular ekan, uning ketidan mukarror ravishda ikkinchisi xam keladi. Sabab – bu o’ziga muvafik keladigan biror natija keltirib chikaruvchidir. Sabab deb muayyan shart – sharoitlarda boshka bir narsa , hodisa yuzaga keltirgan yoki uzgartirgan narsa yoki harakat ta’siriga aytiladi. Oqibat –amalining natijasi. Sabab biror ta’sirning bog’lanishi bo’lib, u ma’lum bir natija, ya’ni oqibatni keltirib chikaradi. Sababni baxonadan va sharoitdan farqlash lozim. Baxona biron oqibatning yuzaga kelishiga imkon tugdiradi, ammo uni belgilamaydi. Sabab va oqibatga uni kurshab turgan hodisalar ta’sir utkazadi. Bularning yigindisi sharoitdir. Sharoit ayni bir vokeaning boshlanishi uchun zarur bulsada, lekin u uz xoliga oqibatni keltirib chikarmaydi. Sabab – oqibat bog’lanishlari quyidagi tomonlari bilan tavsiflanadi: 1) hodisalarning s abab- oqibat aloqadorligi umumiy xarakterga ega. Dunyoda xech qanday hodisa sababsiz yuz bermaydi; 2) sabab va oqibat kategoriyalari yakka, alohida hodisalarning yuz berishi ildizlarini ochib beradi. Sababiyat voqiylikdagi hodisa jarayonlarining kelib chiqishini aniqlaydigan genetik bog’lanishdir; 3) sabab-oqibat bog’lanishlari ma’lum vakt va sharoit mavjud bo’lgandagina boshka hodisani keltirib chikaradi; 4) sabab vakt nuktai – nazaridan, oqibatdan oldin keladi va uni keltirib chikaradi; 5) sabab-oqibat bog’lanishlari zaruriy ravishda aniq bir hodisa – oqibatni keltirib chikaradi. Sabab va oqibat bog’lanishlari turli shakllarda namoyon buladi. Ularga bosh va ikkinchi darajali, ichki va tashki, ob’ektiv va sub’ektiv va x .k. sabablar kiradi. Sabablarning mazkur shakllari haqida Ibn Sinoning «Tib qonunlari» asarida xam ma’lumotlar berilgan. Narsa va hodisalarning sababiy munosabatlarini falsafiy taxlil kilish ularning mohiyatini yanada chukurrok bili shva taraqqiyot qonunlarini urganish imkoniyatini beradi. Sababiyat xar qanday qonunning ajralmas belgilaridan biridir. Sabab va oqibat kategoriyalari fanni yangidan-yangi turkumdagi sababiy aloqalar va ular asosida amal qiladigan qonuniyatlarini bilishga undaydi. Ob’ektiv dune qonuniyatlarini bilish esa insonning ongli, Amaliy va ilmiy – nazariy faoliyatining asosiy maksadidir. Zaruriyat va tasodif kategoriyalari kishilarning olamdagi narsa va hodisalariga xos bo’lgan sabab-oqibat bog’lanishlari haqidagi tasavvurlari yanada chukurlashishi natijasida shakllanadi. Zaruriyat – narsa, hodisa jarayonlarining taraqqiyoti Bilan aniqlanadigan, ichki muhim bog’lanishlar orqali qonuniy kelib chikadigan va shuning uchun yuz berishi mukarror bo’lgan hodisadir. Zaruriyatning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1) zaruriyatning sababi uzida bo’lib, u mazkur hodisa yoki jarayonlarning ichki tabiatidan kelib chikadi; 2) zaruriyat voqiylikdagi narsa yoki hodisalarning chukur, muhim, takrorlanib turadigan ichki bog’lanishlaridan kelib chikadi; 3) zaruriyat oldingi taraqqiyot orqali qonuniy tayyorlanadi; 4) zaruriyat mukarrorlik xususiyatiga ega bo’lib, sodir buladigan jarayonlarni ma’lum yo’nalishga soladi; 5) zaruriyat umumiy xarakterga ega. Tasodif hodisalar urtasidagi tashki bog’lanishlardan xosil buladi va shuning uchun u nofniklik, majburiy emasligi Bilan farqlanadi. Tasodif yuz berishi, yoki yuz bermasligi mumkin bo’lgan jarayonlarga xosdir. Tasodif zaruriyatdan quyidagi tomonlari bilan farq qiladi; 1) tasodifning sababi o’ziga emas, balki boshka narsa yoki hodisalardadir, u ichki emas, balki tashki sabablardan kelib chikadi; 2) u voqiylikdagi muhim bulmagan ikkinchi darajali bog’lanishlardan kelib chikadi; 3) tasodif hodisaning butun taraqqiyoti bo’lgan jarayonlarning ta’siri natijasida sodir buladi; 4) tasodif narsalar rivojining yo’nalishini belgilab bermaydi va shuning uchun mukarror emas. Tasodif yuz berishi yoki bermasligi xam mumkin; 5) tasodif tipik bulmagan, individual xarakterga ega. Zaruriyat va tasodif bir-biri bilan chambarchas boglangan bo’lib, biri-ikkinchisini takoza etadi. Zaruriyatdan ajralgan tasodif bulmaganidek, tasodif bilan bog’liq bulmagan zaruriyat xam mavjud emas. Shuningdek, zaruriyat va tasodifning uzaro bog’liqligi ularning ma’lum shart-sharoitlarda bir-biriga utishi orqali ifodalanadi. Imkoniyat – hali amalga oshmagan lekin yuzaga chiqishi mumkin bo’lib voqiylikka aylana oladigan hodisadir. Bundan kurinadiki, imkoniyatning voqiylikka aylanishini rivojlanish jarayoni ifodalaydi. Voqiylik – bu mavjud dune, mavjud narsalardir. Voqiylik xar doim imkoniyatdan kelib chikadi va uz navbatida rivojlanish davomida vokelikka aylanib boradigan yangidan-yangi imkoniyatlarni tugdiradi, bu jarayon cheksizdir. Xar qanday voqiylikning paydo bulishi va mavjudligi ma’lum qonuniyatlirning ta’siri bilan belgilanadi. Agar anna shu shart-sharoit buzilsa, u xolda voqiylik uzining zaruriyatlik xususiyatidan maxrum buladi. Imkoniyatning teskarisi – imkoniyatsizlikdir. Imkoniyatsizlik ob’ektiv olam qonunlariga zid bo’lib, unga mos kelmaslikdir. Imkoniyat imkoniyatsizlikdan farq qilib, u ma’lum darajadagi extimollikki ega. Ehtimollik – imkoniyat rivojlanishining ob’ektiv darajasi, uning ulchovidir. Imkoniyat paydo bulishi uchun minimal, kamolotga yetishi uchun konkret va voqiylikka aylanishi uchun mukammal darajadagi extimollikka ega bulishi shart. Imkoniyatlar formal, abstrakt va real shakllarda namayon buladi. Formal imkoniyat deganda ob’ektiv qonunlarga zid bulmasada, voqiylikka aylanishi uchun xech qanday shart-sharoitga ega bulmagan imkoniyatlar tushuniladi. Amalga oshishi uchun xali shart-sharoit yeula bulmagan imkoniyat, abstrakt imkoniyat deyiladi. Abstrakt iskoniyat formal imkoniyatdan Tula bulmagan ba’zi bir shart- sharoitlar mavjudligi bilangina farq qiladi. Real imkoniyat – barcha zarur shart-sharoit mavjud bo’lgan imkoniyatdir. Formal va abstrakt imkoniyatlar imkoniyatsizlik bilan bir xil emas, chunki borlikda uzining asosi va zaminiga ega. Abstrakt imkoniyat taraqqiyot davomida real imkoniyatga aylanib kolishi mumkin. Imkoniyat bilan voqiylik urtasida dialektik bog’lanish bor. Bu bog’lanish, avvalo, imkoniyat va voqiylikning bir-biriga utib turishi, imkoniyatlarning ma’lum shart- sharoitlarda voqiylikka aylanishi, voqiylikning esa yangidan-yangi imkoniyatlar yaratishda ifodalanadi. Imkoniyatning voqiylikka aylanishi va voqiylikning yangidan- yangi real imkoniyatlar yaratishi ziddiyatli jarayon bo’lib, ma’lum vakt va shart-sharoitlarni talab etadi. Xulosa qilib aytganimizda, k ategoriyalar fikrlashning universal shakllari bo‘lib, ularda obektiv voqelikda mavjud bo‘lgan umumiy aloqalar, xossalar va munosabatlar aks etadi. Kategoriyalarda kishilik jamiyatining tajribasi va faoliyati mujassamlashadi. Bilish natijalari o‘z aksini topuvchi tushunchalar va kategoriyalar bo‘lmasa, bugungi kunda bilishning o‘zi ham bo‘lmas edi. Kategoriyalar obektivlik, muayyanlik, amaliyot bilan bog‘liqlik, tarixiylik, o‘zgaruvchanlik va sh.k. xususiyatlar bilan tavsiflanadi. Foydalanilgan manbalar ro'yxati: Аsоsiy adabiyotlar: 1. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitusiyasi. – T.: O`zbеkistоn . 201 4 . 2. Mirziyoyev Sh. “Aziz va yagonamsan jonajon О‘zbekistonim!” – О‘zbekiston mustaqilligining 27 yilligiga bag‘ishlangan bayram tantanasidagi nutqi. // “Xalq so’zi”, 2018 yil 1 sentabr. 3. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak // «Xalq so’zi». 15 yanvar 2017 yil. 4. Mirziyoyev SH.M. Demokratik islohotlarni izchil davom ettirish, xalqimiz uchun tinch va osoyishta, munosib hayot darajasini yaratish-barqaror taraqqiyot kafolatidir. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining VIII sezdidagi ma’ruzasi. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining rasmiy sayti. 5. Mirziyoyev SH.M. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 14 yanvar oyida bo’lib o’tgan “Mamlakatimizni 2016 yildagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlarini har tomonlama tahlil qilish hamda respublika hukumatoning 2017 yil uchun iqtisodiy va ijtimoiy dasturi eng muhim yo’nalishlari va ustuvor vazifalarini belgilashga bag’ishlangan majlisida so’zlagan nutqi // “Xalq so’zi”, 2017 yil 16 yanvar. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning 2017 yil 5 yanvar kuni sog’liqni saqlash sohasining bir guruh yetakchi mutaxassislari bilan uchrashuvidagi nutqidan. M a n b a: http://uza.uz 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning Respublika baynalmilal madaniyat markazi tashkil etilganining 25 yilligiga bag’ishlangan uchrashuvidagi nutqi // «Xalq so’zi» gazetasi, 2017 yil 25 yanvar. 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-son Farmoni // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y., 6-son. 9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 fevraldagi «O’zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora –tadbirlari to’g’risida»gi PF-4966-son Farmoni // «Xalq so’zi» gazetasining 2017 yil 22 fevraldagi 38 (6732)-soni. 10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 17 fevraldagi “Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi Qarori // Xalq so’zi, 2017 yil 18 fevral 11. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. -176. 12. Karimov I.A. “ Keng ko’lamli islohotlar-elu yurtimiz farovonligining asosiy omilidir”. 13. (Prezident I.A.Karimov ma’ruzasi asosida).Qashqadaryo gazetasi,2-iyul 2016- yil 14. Karimov I.A. Ozodlik havosidan toyib nafas olgan xalq oz yolidan hech qachon qaytmaydi. Toshkent. O’zbekiston, 2016 15. Karimov I.A. Hayot sinovlarida toblangan Qashqadaryo eli har qanday yuksak marrani egallashga qodir. Toshkent. Ozbekiston,2016 y. 16. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining Fаrmоni: «Rеspublikа Mа’nаviyat vа mа’rifаt kеngаshini qo’llаb-quvvаtlаsh to’g’risidа». Хаlq so’zi. – 1999 yil 4 sеntyabr.

O'xshashlar

O‘zаrо аlоqаdоrlik vа rivоjlаnishning qonun va kategoriyalari
Ijtimoiy falsafaning predmeti, maqsadi va vazifalari
Falsafaning fan va dunyoqarashga doir mohiyati
Фалсафа категориялари 2
Ontologik qonun va kategoriyalarning falsafiy tahlili