Etika fanining asosiy kategoriyalari. Axloqiy tamoyillar va me‘yorlar - Falsafa - Slaydlar

Etika fanining asosiy kategoriyalari. Axloqiy tamoyillar va me‘yorlar

Yuklangan vaqt:

18.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

36.6484375 KB

Ko'chirib olish

Etika fanining asosiy kategoriyalari . Axloqiy tamoyillar va me‘yorlar Reja: 1. Etikaning asosiy kategoriyalari va ularning shaxs va jamiyat munosabatlari da namoyon bo’lishi. 2. Axloqiy tamoyillar me‘yorlar va ularniung amaliyotda namoyon bo’lishi. 3. Ixtiyor erkinligi va axloqiy tanlov. 4. Ijtimoiy muhit va shaxs axloqiy tarbiyasi.

E tikaning asosiy kategoriyalari va ularning shaxs va jamiyat munosabatlari da namoyon bo’lishi. Axloqshunoslik (etika) fanining tadqiqot doirasi (baxs mavzui) bir qancha tushunchalar (kategoriyalar), tamoyillar (prinsiplar), axloqiy qoidalar (normalar) orqali o`z mazmuni va mohiyatini aks ettiradi. Axloqshunoslik (etika) fanining baxs mavzui quyidagi tushuncha (kategoriya) lar orqali o`z mazmunini ifodalaydi: yaxshilik va yomonlik, adolat va adolatsizlik, burch, vijdon, or-nomus, sha‘n, qadr, baxt, inson hayotining mazmuni va mohiyati kabilardir. Shuningdek, insonparvarlik, vatanparvarlik, mehnatsevarlik, jamoaviylik kabi tamoyillar (prinsiplar), halollik, rostgo`ylik, poklik, vafodorlikka o`xshash axloqiy normalar (qoidalar) orqali o`z mazmunini kasb ettiradi. Bobokolonimiz Yusuf Xos Xojib «Qutadg`u bilig», (Saodatga yo`llovchi bilim) asarida insonni baxsga tortuvchi fazilatlari: axloq va odob xususida so`z yuritib, odamlarni yaxshilik bilan nom qoldirishga, yuksak axloq va odobga ega bo`lishga chaqiradi: O`zim o`lsam yaxshi otim qolsa bas, Qolib mangu otim tirik bo`lsa bas, Faqat yaxshilik qil, tila yaxshilik Nomim mangulikda yashab yursa bas. Abu Ali ibn Sino: «Axloq har bir kishi uchun o’z-o’zini idora qilish ilmidir» deb, axloq va odobning inson kamolotidagi ahamiyat ini yuksak baholagan edi. «Insonda doimo turadigan husn va latofat, hayo ila iffatdir. Hayosiz yuz jonsiz jasad kabidir». Alisher Navoiy o’zining «Maxbub – ul qulub» asarida: «Vafosizda hayo yo’q, hayosizda vafo yo’q, agar kimda bu ikki sifat bo’lmasa, unda imon ham yo’q. Va agar kimda imon bo’lmasa, unda odamiylik ham yo’q» deb yozgan. Demak, bu fikrlardan shunday xulosa chiqadiki, axloqshunoslik fanining tadqiqot doirasi, (bahs mavzui) keng qamrovli bo’lib o’z mazmunida odam, inson, shaxs tushunchalarini qamrab oladi va shular haqida falsafiy fikrlarni talqin etadi. Axloqiy mezon tushunchalari singari axloqiy tamoyilar ham axloqiy ong shakllaridan bo’lib, o’z mazmunida insondagi fazilatlar va hislatlarni aks ettiradi. Axloqiy tamoyillarda axloqiy talablar nisbatan umumiy tarzda namoyon bo’ladi yoki ko’zga tashlanadi. Axloqiy tamoyillar jamiyat tomonidan shaxsga

qo’yiladigan talab tarzida namoyon bo’lib, insonning axloqiy mohiyatini, uning hayotiy mazmunini, odamlar bilan o’zaro aloqalaridagi asosiy jihatlarini belgilab beradi. Natijada axloqiy tamoyillar, inson hatti-harakatining umumiy yo’nalishini ko’rsatadi, ko’pgina axloqiy me‘yorlar uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Axloqiy tamoiyllar va axloqiy me‘yorlar dialektik aloqadorlikda bo’lib, axloqiy tamoyillariga xos bo’lgan axloqiy me‘yorlarini keltirib chiqaradi. Axloqiy tamoyillar ijtimoiy hayot va undagi vokealarni o’ziga xos maxsus vositalar bilan aks ettiradi va ma‘lum ulchov birligini me‘yor bilan tartibga keltiriladi. Narsa va hodisalardagi mikdoriy va sifatiy tomonlar doimo bir-birini taqazo qilib, birgalikda bo’ladi. Axloqiy tamoyilar ham mikdor va sifatning birligi, o’zaro bog’liqligini aks ettirib, me‘yor tushunchasida ifodalanadi. Masalan, vatanparvarlik axloqiy tamoyillardan biri bo’lib, uning axloqiy me‘yori eng avvalo Ona zaminga bo’lgan muhabbat, uni sevish, e‘zozlash, uning ravnaqiga har bir fuqaroning o’z hissasini kushishga erishish va xokazolar. Axloqshunoslikda inson xatti-harakatining ikki qutbi – axloqiylik bilan axloqsizlik holatlari tahlil va tadqiq etiladi. Axloqiylik – fazilatlarda, axloqsizlik esa – illatlarda namoyon bo`ladi. Bu ikki qutb – tushuncha kun-tun, oq-qora singari bir-birini inkor va ayni paytda, taqozo etgani holda mavjuddir. Zero, fazilat, Arastudan tortib Ibn Sinogacha bo`lgan qadimgi faylasuflar ta`kidlaganlaridek, ikki illat oralig`ida ro`y beradi. Chunonchi, adolat – zulm bilan mazlumlikning, saxiylik – isrofgarchilik bilan baxillikning, iffat – qizg`anchilik bilan rujuning o`rtalig`i sifatida voqe bo`ladi. Fazilat va illatlar esa o`z navbatida axloqiy tushunchalarda namoyon bo`ladi. Axloqshunoslik fanida barcha tushunchalarni uch guruhga bo`lib o`rganishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Shunday qilib zamonaviy axloqshunoslik axloqiy kategoriyalarni, tamoyillarni va me`yorlarni g`oyada muhim ekanligi ta`kidlagan holda axloqiy kategoriyalarni quyidagicha tasniflaydi. Muhabbat va nafrat. Muhabbat bosh mezoniy tushuncha sifatida deyarli barcha asosiy tushunchalarda va tamoyillarda o`z “hissa”siga ega. Shu jihatdan atoqli tasavvufshunos Najmiddin Komilov: “Juda ko`p irfoniy tushunchalarning

sharhi muhabbatga borib taqaladi”, - deydi. 1 Na ezgulikni, na vatanparvarlikni, na insonparvarlikni muhabbatsiz tasavvur etib bo`lmaydi. Muhabbat – insoniy mohiyatning erkin tarzda namoyon bo`lishidir, u zo`ravonlik yoki zo`rma- zo`rakilik bilan chiqisha olmaydigan hodisadir. U me`yorlar, an`analar, qonunlarga bo`ysunmaydi, lekin, yuksak axloqiylik ifodasi tarzida insonga ulkan mas`uliyat yuklaydi, uni jasoratga chorlaydi. Jadidchilik harakatining mashhur namoyondalaridan biri A.Avloniy “Muhabbat” tushunchasini quyidagicha a`riflaydi: “Muhabbat deb bir narsani suymakni aytilur. Dunyodagi insonlar mehr va muhabbat soyasida yasharlar. Muhabbatsiz kishi ishni ishlamakka g`ayrat va jasorat qilolmas”. 2 Muhabbatlik bahorning kuz husuli hech oz o`lmas, Muhabbatsiz kishining ko`ngli qishdur asli yoz o`lmas. Muhabbatning obyekti doimo go`zallik, manfaatsiz go`zallik. U – Allohmi, Vatanmi, yormi – muhabbat egasiga undanda go`zalroq narsa yo`q. Ayni paytda bir obyektni sevgan kishi boshqa obyektlarni ham sevishi tabiiy. Deylik, yorga bo`lgan haqiqiy muhabbat Vatanga, insoniyatga muhabbatni inkor etmaydi, aksincha, barqaror qiladi. Inson o`zi o`zgaga aylanganida, o`zgani o`ziga aylantira olganida haqiqiy muhabbat egasi hisoblanadi. Muhabbat ham, axloqshunoslikdagi ko`pchilik tushunchalar kabi “juftlik” xususiyatiga ega, uning ziddi – nafrat. Nafrat tushunchasi muhabbatdan farqli o`laroq keng qamrovli emas. U aksil muhabbat tarzida namoyon bo`ladi, obyektdan chetlashishni, undan begonalashishni taqozo etadi. Hazar, jirkanish hissi, uning kundalik turmushdagi tor, “mayda” ko`rinishidir. Ayni paytda nafrat g`azabdan keskin farq qiladi. Agar g`azabning asosida inson fe`lining salbiy holati – oniy badjahllik yotsa, nafrat uchun chuqur o`ylab ko`rilgan va qabul qilingan uzil-kesil qaror yotadi. Ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlik, adolat. Asosiy tushunchalar orasidagi yana bir juftlik – ezgulik va yovuzlik; ezgulik axloqshunoslikdagi eng muhim kategoriyalardan. U inson faoliyatining asl mohiyatini anglatadi. 1 N.Komilov Tasavvuf. I kitob T., “Yozuvchi”, 1996. 48-b. 2 A.Avloniy Turkiy guliston yoxud axloq.T., “O`qituvchi”, 1992, 39-b.

Ezgulik – insonga eng kuchli ma`naviy lazzat bag`ishlaydigan, uni ijtimoiy shaxsga aylantirib, haqiqiy baxtga olib boruvchi ,fazilat, shaxsni komillikka, jamiyatni esa yuksak taraqqiyotga yetkazuvchi yuksak qadriyat. Ezgulik va uning ziddi yovuzlik odatiy, kundalik hayot mezonlari bilan o`lchanmaydi, ular ham muhabbat singari qamrovli va ijtimoiylik xususiyatiga ega. Ezgulikning axloqiy ideal bilan bog`liqligi shundan. Shu tufayli u amaliyotda qahramonlik, vatanparvarlik, insonparvarlik, jasurlik singari tamoyillarni o`z ichiga oladi. Shuni ham aytish kerakki, muhabbat va nafrat juftlik tushunchasida nafrat muhabbatni inkor etmaydi, aksincha, uning barqarorligidan dalolat bersa, ezgulik va yovuzlik juftligida har ikki tushuncha bir-birini mutlaqo inkor etadi. Nafaqat inkor etadi, balki ular orasida hayot-mamot kurashi ketadi va bu kurash abadiy kurash sifatida, olamni harakatlantiruvchi kuch tarzida namoyon bo`ladi. Lekin, ayni paytda ular orasida muayyan tarzdagi dialektik aloqadorlik bor: ular hech qachon bir-biridan mutlaq alohida holda mavjud bo`lmaydi. Yaxshilik va yomonlik axloqiy ongning birmuncha umumiy tushunchalariga mansub bo’lib, axloqiylik bilan axloqsizlikning farqi va qarama-qarshiligini yaxlit bir shaklda ifoda etadi. Kishilar bu kategoriyalar yordamida tevarak-atrofda sodir bo’layotgan hamma hodisalarni baholaydilar. Inson hatti-harakati, axloqiy sifati, kishilarning, guruhlarning aloqa va o’zaro munosabat shakllari jamiyatning umumiy ahvoli baholanayotganligiga qarab bu kategoriyalar yanada konkretroq tushunchalar, tamoyil, ma’yor, axloqiy sifat shakliga kiradi. Yaxshilik va yomonlik o’zaro munosabatli, ayni paytda qutbiy va bir-birini inkor etuvchi kategoriyalardir. Yaxshilik kategoriyasi axloqiy idealga mos keladigan narsalar haqidagi tasavvurlar majmuidir.Yomonlik kishilarning idealiga, ular e’zozlaydigan narsalarga zid keladigan, baxtga erishishga, odamlar orasidagi munosabatlarni qaror topishiga, insoniylikning o’sishiga to’sqinlik qiladigan hamma narsa haqidagi tasavvurlar yig`indisidir. Yaxshilik va yomonlik kategoriyalari o’zgaruvchan relyativ va harakatchandir. Axloqshunoslikning yana bir qamrovli mezoniy tushunchasi adolatdir . Adolat bu tenglikning haqqoniy va taqdirlashning zaruriy o’lchovidir. Suqrot

ta’biri bilan aytganda «adolat – qonunga muvofiq xulqdir». Adolat muayyan axloqiy sistemada qabul qilingan, kishilarning axloqiy burch va majburiyatlari tushunchasiga mos keladigan hatti-harakatlardir. Uning ezgulik va yovuzlik hamda yaxshilik va yomonlikdan asosiy farqi shundaki, adolatning o’zi biror bir qadriyatni anglamaydi, lekin qadriyatlar orasidagi nisbatni belgilaydi, ularni baholash maqomiga ega. Shu bois unda jamiyatni tartibga soluvchilik xususiyati bor, unda ham axloqiy, ham huquqiy talablar mujassamlashgan. Uni ma’lum ma’noda miqdor o’lchovi ham deyish mumkin: u talab bilan taqdirlashni o’lchab turadigan tarozidir. Adolat bor joyda ijtimoiy jabrga, beboshlikka yo’l yo’q. Adolatning mezoniylik xususiyati, ayniqsa, huquqda darhol ko’zga tashlanadi. Lekin adolatni faqat huquqiy tushuncha sifatida talqin qilish to’g`ri emas. U nafaqat fuqarolar orasidagi munosabatlarni, balki davlat bilan xalq, jamiyat bilan shaxs o’rtasidagi aloqalar mezonni ham o’z ichiga oladi. Xalq orasida mingyillarmobaynida odilpodsho idealining yashabkelgan i bejiz emas. Jahon axloqshunosligida jumladan bizda ham , shafqat asosiy tushunchalar sirasiga kiritilmagan . Vaholanki, adolat, insonparvarlik aynan ana shu hissiyot bilan bog`liq. Buni birinchi bo`lib olmon faylasufi Artur Shopengauer anglab yetdi. U shafqat hissini axloqning asosi, shafqat tushunchasini axloqshunoslikning asosiy tushunchasi deb ataydi. Uning nazdida shafqat universal tabiatga ega u, insonning nafaqat insonga , balki hayvonga bo`lgan munosabatida ham namoyon bo`ladi, zero, hayvonga beshafqatlilik qilgan odam insonga shafqatli bo`lmaydi. 3 Axloqshunoslikning nihoyatda ta’sir doirasi keng tushunchalaridan biri vijdondir. Vijdon tushunchasini birinchi bo’lib Stoiklar maktabi vakillari kiritganlar. Ularning fikricha, vijdon insonning o’z xulqini muayyan axloq normalari nuqtai nazaridan turib axloqiy baholashi va nazorat qilishi, o’z hatti- harakatlarini va bu hatti-harakatlarga bog`liq bo’lgan his-tuyg`ularni, kechinmalarni o’zida tahlil qilishidir. Vijdon lozimiy narsa oldidagi mas’uliyat hissidir. Vijdon – Zigmund Freyd ta’biri bilan aytganda, a’lo men, men ustidan nazorat o’rnatib, uni boshqarib turuvchi ikkinchi yuqori darajadagi men. Agar uyat hissi insonning tashqi, jamiyatga bog`liqligidan kelib chiqsa, vijdon uning 3 Abdulla Sher Axloqshunoslik. T.: “O`zbekiston faylasuflar milliy jamiyati”. 2010. 252-b.

ichki, o’z-o’ziga bog`liqligini namoyon etadi. Bu ichki bog`liqlik tashqi bog`liqlikka nisbatan teran va doimiydir: uyat ma’lum bir vaqt ichida odamning o’z nojo’ya harakati tufayli yuzaga kelgan o’ng`aysizligi bo’lsa, vijdon azobi, bu oddiy o’ng`aysizlik emas, balki qalbdagi, odamdagi odamiylikka e’tiqodning talabi. U qondirilmas ekan, hech qachon azob to’xtamaydi. Vijdon ham boshqa ba’zi axloqshunoslik mezoniy tushunchalari kabi baholash xususiyatiga ega. Lekin bu baholash hech qachon ob’ektga qaratilmaydi, u sub’ektning hatti-harakatlarini baholaydi, ya’ni unda sub’ekt o’zi uchun ichki ob’ekt vazifasini o’taydi. Vijdon ko’zga ko’rinmas, lekin ulkan va mutlaq aybsiz axloqiy hodisadir. Yana bir muhim mezoniy tushuncha – burch. Bu tushunchani axloq ilmiga Demokrit kiritgan bo’lib, uningcha burch inson harakatining ichki motividir. e’tiqod bilan qilingan hatti-harakat axloqiydir. Kishi o’zini qo’rqish tufayli emas, balki burch hissi tufayli nojo’ya harakatlar qilishdan tiyishi kerak. Burch shaxsning jamiyatga yoki kishiga nisbatan bo’lgan axloqiy munosabatlarini ifodalaydi. Bu ob’ektiv mavjud jamiyat talablarini bajarishning ichki ma’naviy zarurati, ijtimoiy baxt-saodat extiyojlari taqozo qiladigan muayyan xulq-odob zaruratidir. Burch, mohiyatan, jamiyat, davlat va shaxslarga nisbatan muayyan individdagi munosabat, ular oldidagi majburiyat. U vijdon, e’tiqod mas’uliyat kabi tushunchalar bilan mustahkam bog`liq. Hayotda insonning har bir hatti-harakati zamirida burch tushunchasi – burchga sadoqat yoki xiyonat yotadi. Burchning insonlik burchi, musulmonlik burchi, nasroniylik burchi, farzandlik burchi singari keng qamrovli, barcha davrlar uchun umumiy bo’lgan tushunchalari ham, jurnalistlik burchi, doirasidagi tushunchalari ham mavjud. Burch tushunchasining o’ziga xos jihatlardan yana biri – uning vaqt va jamiyatda muayyanlashish xususiyati. Burch shaxsning ko’pgina mayl-istaklariga qarshi boradi: uni huzur- halovatdan, turmush lazzatlaridan mahrum etadi. Mezoniy tushunchalardan yana biri - or-nomus va qadr-qimmatdir . Or-nomus va qadr-qimmat eng yuqori insoniy fazilatlardir. Ularsiz hayot ma’nosini yo’qotadi, deb hisoblaydilar. «o’z-o’zini o’ldirish or-nomus va qadr-qimmatsiz

yashashdan ko’ra afzalrokdir». «Inson tug`ilsa yoki o’lsa, o’z pullaridan, uyidan mahrum bo’lsa, bu ayanchli emas, chunki bularning hammasi insonga xos emasdir. Agar inson o’zining haqikiy mulkini, o’z insoniy qadr-qimmatini yo’qotsa, ana bu achinarli va ayanchlidir». Or-nomus kategoriyasi insonning jamiyatdagi o’z qimmatini anglashini hamda bu qimmatning jamiyat tomonidan tan olinishini ifodalaydi. qadr-qimmat insonning o’z-o’ziga munosabatini va unga jamiyat tomonidan bo’ladigan munosabatni ochib beradiki, ularda axloqiy baho va insonning o’z-o’ziga baho berish ifodalanadi. Or-nomus tushunchasi bir tomondan, burch bilan bog`liq bo’lsa, ikkinchi jihatdan qadr-qimmat tushunchasiga aloqadordir. Zero, or-nomus mohiyatan shaxsning o’z qadr-qimmatini anglab etishi, shu qadr-qimmatning jamiyat tomonidan tan olinishi yoki olinmasligi munosabati bilan belgilanadi. Goho uni or tushunchasi bilan cheklashtirish hollari ham uchrab turadi. Lekin aslida, nomusga nisbatan or ancha tor qamrovdagi, nisbatan zalvarsiz tushuncha. Oriyatli odam deganda, o’z so’zining ustidan chiqadigan, sadaqa tarzida qilinadigan muruvvatlardan baland turadigan shaxs tushuniladi. Beor odam esa – o’z sha’niga aytilgan gaplarga parvo qilmay, ishini bajarib ketaveradigan surbetnamo kishi. Nomusning esa toshi og`ir – ijtimoiylik xususiyatiga ega, keng qamrovli. Nomus yo’lida inson hatto o’z hayotidan kechishi mumkin. Bularning hammasi o’zini hurmat qilish, o’ziga nisbatan atrofdagilarning hurmat izzatini yo’qotmaslik uchun o’z-o’zini nazorat qilish hissidan kelib chiqadi. E ramizdan oldingi III asrda yashab o’tgan Stoiklar maktabining vakili Piroch ta’biri bilan aytganda baxt ehtiroslarga, har qanday shodlik va qayg`uga befarq bo’lish insonga baxt keltiradi. Aslida baxt bu insonning o’z ijodiy kuchlarining to’lib-toshib yotganligidan, ularning ijtimoiy va shaxsiy maqsadda qo’llanilishidan yuksak darajada ma’naviy qoniqishi va bu tuyg`uning anglab olinishidir. Har bir yosh bu haqda o’ylab ko’rishi kerak. «qush parvoz uchun, inson baxt uchun yaratilgan», degan iborada chuqur mazmun yotadi. Zero, odam bolasi yorug` olamda yashar ekan, o’z baxti haqidagi tasavvurlari turlichadir. Hayotga razm solib qarasangiz, turli-tuman voqea hodisalarni ko’rasiz: birov o’zgalarning

yukini engil qilib, bu ishidan o’zi xursand bo’lsa, boshqa birovlar yomonlik qilib, hasad o’tida alangalangan yuragini sovutganidan tirjayadi. Insonparvar olim o’z kashfiyotlarini odamlar uchun qanchalik foyda keltirganligini his qilib, baxtiyorligidan mamnun bo’lsa, yalpi qirg`in qurolini ishlab chiqkan va uni sinab ko’rayotgan odam qiyofasidagi maxluq esa yuz minglab kishilarning yostig`ini quritish mumkinligini o’ylab yarim yovvoyilarcha «huzur» qiladi. Ko’rayapsizki, odamlar o’zlaricha baxtiyorlar, ammo ularning baxt haqidagi tasavvurlari har xil, hatto bir-biriga zid. Baxt - tushunchasi ko’p ma’noli, har bir insonning o’ziga xosligi bilan bog`liq. Baxt haqidagi va baxtga olib boradigan vositalar to’g`risidagi aldamchi tasavvurlar natijasida insonning xohlagani – baxt deb o’ylagani aslida uni baxtsizlikka etaklashi mumkin. Lekin, har kimning baxti o’ziga xos bo’lishiga qaramay barchasi intilish va ehtiyoj nuqtai nazaridan umumiylikka ega. Faylasuf, insonni jinoyatdan axloq borasidagi «aqlli» gaplar emas, balki baxt asrab qoladi, deydi. Lekin u zodagonlarga xos dabdabali baxtni emas, oddiy odamlarning, ko’pchilikning baxtini bajarilgan ishdan keyin keladigan, zarur bo’lgan farovonlikdan lazzatlanish baxtini nazarda tutadi. Vijdon – Zigmund Freyd ta`biri bilan aytganda, a`lo men, men ustidan nazorat o`rnatib, uni boshqarib turuvchi ikkinchi bir, yuqori darajadagi men. Agar uyta hissi insonning tashqi, jamiyatga bog`liqligidan kelib chiqsa, vijdon uning ichki o`z-o`ziga bog`liqligini namoyon etadi. Bu ichki bog`liqlik tahqi bog`liqlikka nisbatan teran va doimiydir: uyat ma`lum bir vaqt ichida odamning o`z nojo`ya harakati tufayli yuzaga kelgan o`ng`aysizligi bo`lsa, vijdon azobi, bu – oddiy o`ng`aysizlik emas, balki qalbdagi, odamdagi odamiylikka e`tiqodning faryodi, talabi; uni qondirmas ekansiz, hech qachon azob to`xtamaydi. Uyat bilan vijdonni shu bois, dengizdagi muz tog`iga – aysbergga o`xshatish mumkin: yuzaga uyat tarzida chiqib turgan qismi teranlikdagi qismidan yuz, balki ming barobar kichik. Vijdon ham axloqshunoslikning boshqa ba`zi asosiy tushunchalari kabi baholash xususiyatiga ega. Lekin bu baholash hech qachon obyektga qaratilmaydi, u subyektning xatti-harakatlarini baholaydi, ya`ni unda subyekt o`zi uchun ichki obyekt vazifasini o`taydi. Ba`zan jamiyat talablari bilan vijdon o`rtasida ichki

ixtiloflar kelib chiqishi mumkin. Bunda vijdon emas, jamiyat talablarining o`tkinchilik xususiyati, ma`lum ma`noda eskirganligi aybdordir. Zero, vijdon ko`zga ko`rinmas, lekin ulkan va mutlaq aybsiz axloqiy hodisadir. 13.2. Axloqiy tamoyillar va me‘yorlar ularning amaliyotda namoyon bo’lishi . Axloqiy tamoyillarning eng qadimiy va eng muhimlaridan biri- insonparvarlikdir. Insonparvarlik – odamiylik demakdir. Uning mazmuni va mohiyatida aziz inson zotini hurmat qilish, qadr-qimmatini bilish hamda uning baxt-ikboli yo’lida doimo fidokorlik bilan kurashish va insonlarga g’amxo’rlik ko’rsatishdan iboratdir. Insonparvarlik eng avvalo insonning yuksak ijtimoiy vazifasini belgilaydigan va barqaror etadigan g’oyalar, qarashlar va e‘tiqodlar majmui, shaxs erki, qadr-qimmati, uning baxtli bo’lish huquqini talab etish imkonining mavjudligiga yengilmas ishonchdir. Insonparvarlik fazilatlari haqidagi fikrlar kishilik jamiyatining dastlabki davrlarida, zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto» da va boshqa yozuvlar, manbalarda ham aks ettirilgan. Demak, ijtimoiy hayotning dastlabki davrlarida barcha mutafakkir va atokli kishilar odamlarning baxti va ikboli haqida kaygurganlar ezgu niyatlarini aytganlar hamda bu yo’lda fidokorona kurashganlar. Shuning uchun ularning nomlari abadiy barhayotdirUmumjahoniy dinlarning hammasida ham insoparvarlik g’oyalari ustuvor hisoblanadi. Hadisda: «Odamlarga taom yediringlar va shirin so’z bo’linglar. Ochlarga ovkat bering, bemorlarni borib ko’ring va xojatini chiqaring»-, deb ta‘kidlanadi . 4 O`tmishda donolarimiz, jumladan Axmad Yassaviy insonparvarlik, odamiylik, saxovat, gariblarga yordam masalasiga alohida e‘tibor berib, uningcha insonning dunyosi insonparvarlik bilan obod, deb ta‘kidlaydi. Insonparvarlik adolat, shafqat, mehribonlik, himmat, saxovat, kishilarga odamiylik, oliyjanoblik baxsh etish demakdir. Insonparvarlik kishilarda turli millat xalqlariga mehr-muhabbat hissini tarkib toptirdi. Adolatsizlik, tengsizlik, tekinxurlik, vijdonsizlik kabi axloq-odobga zid hatti- harakatlarga murosasizlikni shakllantiradi. Insonparvarlik – umuminsoniy qadriyatlar sirasiga kiradi. Insonparvarlikning markazida shaxs turadi, undan insoniy huquqlarini ta‘minlash uchun mehnat qilish, kurashish talab etiladi. 4 Axloq-odobga oid Hadis namunalari. Toshkent, «Fan», 1990, 32-bet.

O’zbekistonda amalga oshirilayotgan yangilanish va taraqqiyot siyosatining strategik maqsadi huquqiy demoqratik davlat va bozor iqtisodiyotiga asoslangan fuqarolik jamiyatini barpo etish vazifasi turar ekan, insonga mehr-muhabbat va izzat-hurmat ko’rsatish tamoyil qilib olingan, shuning bilan birga shaxsning har tomonlama kamol topishi uchun zarur bo’lgan haqiqiy insoniy shart-sharoitlarni yaratishni o’z oldiga oliy maqsad qilib kuygan. Erkparvarlik - ham insonparvarlik bilan dialektik aloqadorlikdadir. Agar insonparvarlik tamoyilini shaxsning barcha insoniy xak-huquqlari himoyasida tursa, ekrparvarlik esa uning ma‘lum ma‘noda muayyanlashgan bir qismi hisoblanadi. Erkparvarlik tamoyilining mazmunida insonning eng oliy huquqi-erkin, ozod yashash huquqini himoya qilishlikdir. Ma‘lumki, erksiz inson-asir, erksiz millat - q ul, erksiz mamlakat - mustamlaka. Erkparvarlik, avvalo, o’z millati, o’z Vatani, erki uchun qolaversa, boshqa millatlar va erki uchun kurashni hayotining maqsadi qilib qo’ygan insonlar tamoyilidir. Erkparvar inson – qullikning, mutelikning har qanday ko’rinishini inkor etadi, inson huquqlarini har tomonlama himoya qiladi. Erkparvar inson har bir shaxsning so’z erkinligi, o’z fikrini to’g’ri bayon qilishi, saylash huquqi, vijdon erkinligi uchun kurashadi. Shuning bilan birga butun – butun millatlar erki masalasini o’rtaga tashlaydi, milliy ozodlik harakatlari uchun to’rtki beradi. Erkparvar inson boshqalar erki uchun ham kurashadi, bu borada o’z hayotini qurbon qilishga tayyor turadi. Buyuk ingliz mumtoz shoiri Jorj Bayron buning yorkin misolidir. Bayron ingliz bo’la turib, o’z vatani Angliyada Irlandiya ozodligi, irlandlar erki uchun kurashdi, o’zi esa hayrat va nafratga uchradi, Vatanni tark etishga majbur bo’ldi, o’zga vatanlar erki uchun kurashga otlandi va Italiyani Avstriya istibdodidan ozod qilish harakatining rahbarlaridan biriga aylandi. Italiyadagi ozodlik harakati maglubiyatga uchragach, Bayron Qadim Yunonistonni Turkiya zulmidan ozod qilish uchun kurashdi. Demak, erkparvarlik tamoyili inson hayoti va faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. U inson erki, huquqi uchun kurash olib boradigan jarayondir. Vatanparvarlik insonni o’z Vataniga muhabbatini, uni asrab-avaylashga bo’lgan ishtiyoqini anglatuvchi axloqiy tushunchadir. Vatanparvarlik insonparvarlikning muayyanlashgan shakli hisoblanadi. Vatanparvarlik, eng

avvalo, o’z vatandoshlari erkini asrash uchun kurash, inson ozodligi yo’lidagi hatti-harakatlardlir. Vatan himoyasi – bu inson himoyasi, millat himoyasidir. Vatan himoyasi faqat jang maydonida emas, balki barcha sohalarda namoyon bo’lishi kerak. Vatanni sevish – vatanparvar bo’lish demakdir. Hadisi Sharifda «Vatanni sevmoq - iymondandir», - deb bejiz aytilmagan. Inson uchun Vatandan yuksak boylik yo’q. Iymonni, diyonatni tiklamay turib, istiqloli istiqbolli buyuk Vatanni yaratish mumkin emas. Vatanparvarlik tuyg’usi esa go’daqlikdan boshlab shakllanadi, u so’nggi nafasigacha boqiy bo’ladi. Vatanni qadrlamaydigan kishini xalq ham qadrlamaydi. Har jabhada Vatanning erishgan muvaffaqqiyatlaridan quvonch, muvaffaqqiyatsizliklaridan kayqu hissini tuyish, Vatan bilan g’ururlanish, uning har bir karich yeriga, binosining har bir eshigiga, qadimiy obidalariga, ilm-fan, san‘atdagi yutuqlariga mehr bilan qarash, ularni kuz qorachigidek asrab-avaylash bo’lar hammasi vatanparvarlikdir. Vatanparvarlik – bu ona zaminga bo’lgan muhabbat, uni sevish, e‘zozlash, uning ravnaqiga har bir fuqaroning o’z hissasini kushishga erishuvidir. Vatanparvarlik – bu ona Vatan, mustaqil O’zbekiston tushunchalarini o’z ongiga singdirish va unga sodik bo’lishlikka erishishdir. Bola mehribon onasining beshigini kuchoklab aytgan allasini, ona-Vatan allasini eshitib kamol topadi. Vatanparvarlik – bu o’z millatiga, ona Yeriga, imoniga sodiqlikdir. Vatanparvarlik – bu Vatan oldidagi mas‘uliyat, millat manfaati bilan yashashdir. Insonparvarlik, erkparvarlik va vatanparvarlik axloqshunoslikning tamoyillaridan bo’lib, o’z mazmunida insoniylik fazilatlarini mujassam etadi. Millatparvarlik muhim axloqiy tamoyillardan biri hisoblanadi va vatanparvarlik tamoiyilining yanada muayyanlashgan shaklidir. Millatni sevish – Vatanni sevish degan ma‘noni anglatadi. Vatansiz millatni sevish yoki rasman erkin va baxtli yashash mumkin emas. Millatparvarlikni millatchilik bilan korishtirib yuborish mumkin emas. Millatchilik o’z millatini ajratib olib, unga buyuklik maqomini berishga intilishdir. Millatchilik – boshqa millat kishilari manfaatlari, ehtiyojlariga bepisandlik bilan qarashdir. Millatchilik o’z millati, manfaatlari, ehtiyojlarini kamsitish yordamida qondirishdir. O’zbekiston Respublikasining 1-Prezidenti I.A.Karimov quyidagi fikrlarni alohida ta‘kidlagan edi: «Ushbu tarixiy tajriba

shundan saboq beradiki, katta siyosatga intilayotgan boshqa xalqlarni kamsitish va cheklash asosida o’z xalqiga farovonlik yaratib berishga va shu holatni saqlab turishga harakat qilayotgan siyosatchilar va shaxslarning hatti-harakatlarini hech qanday oliyjanob niyatlar ham oqlay olmaydi». (I.Karimov. O’zbekiston asr XXI bo`sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent, «O’zbekiston», 1997, 52-bet). Millatchilik o’z millatini ajratib olib, unga buyuklik maqomini berishga intilish bo’lsa, millatparvarlik boshqalarni kamsitmagan holda, o’z millati, ravnaqi uchun kurashish, bu yo’lda lozim bo’lsa, o’z hayotini ham fido qilish demakdir. U insonparvarlik bilan chambarchas bog’liq. Chunki, o’z millatini chin dildan sevmagan odam xech qachon boshqa millatni seva olmaydi. Millatparvar – milliy uzligini anglab yetgan inson bo’lib, u o’z millati bilan faxrlanadi va o’z millati bila butun jahonning faxrlanishini istaydi. Millatparvarlik tamoyili asosida milliy g’oya yotadi. U millatparvarlikning ilmiy-nazariy asosi sifatida maydonga chiqadi. Milliy g’oya inson va jamiyat hayotiga ma‘no-mazmun baxsh etadigan, uni ezgu maqsad sari yetaqlaydigan fikrlar majmuidir. Fidoyilik nima? Har bir jamiyatda yashaydigan fuqarodan, mamlakatdagi, jamiyatdagi qonun-qoidalarga rioya qilishi talab etiladi. Bu jarayon axloq-odobga rioya qilishlikdan kelib chiqadi. Mamlakatning qonun-qoidalariga buysunmaslik turli xil jinoiy ishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Jamoada shunday fuqaro, insonlar borki, ba‘zilarni xudbin, ba‘zilarni fidoyi deb aytiladi. Xudbin kishi o’z manfaatini ko’zlaydi, birovga mehr-muruvvat qilishni istamaydi. Saodatnomada bunday deyilgan: «Faqat o’z manfaatinigina ko’zlab ish tutadigan shaxs o’zini eng oqil odam deb hisoblaydi. Aslida bunday shaxs xudbin, el uchun yashab, o’z manfaatini boshqalarinikidan ustun kuymaydigan odam esa chin insondir… Xudbinlik – totuvlikning eng ashaddiy kushandasi». 5 Fidoyi inson el izzat-hurmatiga sazovor bo’ladi, xudbin odam elning, xalqning nafratiga sazovor bo’ladi. Fidoyi inson boshqalar manfaati yo’lida o’z shaxsiy manfaatlarini, ba‘zan esa hatto hayotini qurbon qilishga tayyor turadi va zarurat tugilganda qurbon qiladi ham; jamiyat uchun umumiy bo’lgan oliy maqsad va ideallarni deb o’zidan voz 5 Usmonov Raximjon. Saodatnoma. Tanlangan asarlar. Toshkent, «Ukituvchi», 1995, 42-bet.

kechadi. Bunga ikkinchi jahon urushi kaxramoni To’ychi Eryigitovning fidoyiligi yorqin misol bo’la oladi. U dushman pulemyotiga kuksini qalqon qilish bilan unlab, balki yuzlab o’ziga o’xshash odamlar hayotini saqlab qoldi; bu odamlar esa o’z navbatida jahon fashizmi galabasining xavfini kamaytira borib, oxir-oqibat yo’hka chiqardilar, ularning zurriyodlari esa hozir ham duyoning yangilanishi, o’zgarishi uchun, oliy maqsadlar uchun xizmat qilmoqdalar. To’ychi Eryigitovning nomi biz bilan birga, xech qachon xalq yodidan chiqmaydi. Fidoyilik tamoyilining mazmuni turli tarixiy davr va ijtimoiy jarayonlardan turlicha muayyanlashadi; u ma‘lum bir davrlarda ommaviylashishi yoki kamayishi mumkin. Ziyolilik tamoyili kishilik jamiyatidagi madaniy va intellektual – aqliy taraqqiyot bilan bog’liq. Shuning uchun ziyolilikni inson paydo bo’lganidan ancha keyin vujudga kelgan axloqiy hodisa deb talqin etish maqsadga muvofiqdir. Ziyolilik tamoyili insonning kundalik sharoitidan zarurat asosida tasodifan paydo bo’lgan ijtimoiy-axloqiy va ma‘rifatparvarlik faoliyati bilan bevosita bog’liqdir. XX asr allomalaridan biri, buyuk olmon faylasufi, «Frankfrut maktabi» ning nomoyandasi Teodor Adarno ikkinchi jahon urushidan so’ng, ziyolilik – axloqiy kategoriya degan fikrni aytdi, u mutlaqo xak edi. Ziyolilik axloqiy tushuncha – tamoyil sifatida murakkab va ko’pyoklamalik tabiatiga ega. Ba‘zilar, ziyolilik deganda oliy ma‘lumotli kishiga xos bo’lgan fazilatni tushunadilar. Vaxolanki, ziyolilik tamoyili tabaqa yoki guruhga mansublik ma‘nolarini anglatmaydi. Oddiy fermer – dehqon ham, xaydovchi ham, farrosh ham ziyolilik tamoyili bilan ish ko’rishi, ijtimoiy bahoga loyik bo’lishi mumkin. Bunda u odamning kasbidan qat‘iy nazar, ham bilim, ham faxm-farosat, ham oliy maqsadlar egasi ekani tushuniladi. Demak, ziyolilik asosida insonning ma‘naviy-ma‘rifiy yuksaqligi, qalbdagi ichki nur, atrofni ham nurlantira oladigan ziyo bilan belgilanadigan hatti- harakatlar yotadi. Mustamlakachilikka va totalitar tuzumlarga asoslangan mamlakatlarda ziyolilik tamoyiliga sodik kishliar to’g’ridan to’g’ri, ochiq qatag`on qilindilar. Bunga misol qilib, Fitrat, Qodiriy, Chulpon kabi jadidlarni Stalin – Xitler kontslagerlarida xalok bo’lgan minglab ziyolilarni keltirish mumkin. Ziyolilik keng ma‘nodagi fidoyilikdir. Shu bois mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab bizda ziyolilik tamoyilini har bir fuqaro ongiga singdirish

uchun muntazam kurash olib borilmoqda. Uni singdirish esa ma‘naviyatni yuksaltirish orqali ro`yobga chiqadi. Mehnatsevarlik insonning bebaho fazilati bo’lib, uning inson kamolotining asosiy omillari uning butun jarayonidir. Inson o’z mehnati tufayli aniq maqsadiga qaratilgan jarayonlarni aks ettirib o’z talab va ehtiyojini qondiradi. Halol mehnat kishi hayotining mazmunini tashkil etadi. Halol mehnat bilan tirikchilik qilish va yashash inson hayotining eng oliy bezagidir. «Mehnatdan kelsa boylik, turmush bo’lar chiroylik», - degan hikmatli, donolar so’zida juda ko’p falsafiy – axloqiy ma‘no bor. Mehnatsevarlik tamoyili mehnat jarayonida shaxsni o’z-o’zini namoyish etishga, uzligini ro`yobga chiqarishga, o’zgalar bilan munosabatlar o’rnatishga imkon yaratuvchi axloqiy fazilatdir. U insondagi halollikni, intizomni, ishtiyok va intizomni talab etadi, mehnatga nisbatan sub‘ektiv tarzdagi ijobiy munosabatni taqozo qiladi. Mehnatsevarlikning mazmunida, inson mehnati bilan nafaqat o’z talab-ehtiyojini kondirishni maqsad kilmasdan, xalqning, Vatanning talab ehtiyojini kondirishni ham maqsad va vazifa qilib qo’yishi kerak. mehnatsevarlik zamirida o’z manfaati bilan birgalikda Vatanga, xalqka, yaqinlariga hurmat qilishdek oliyjanob maqsadlar yotadi. Bu esa insonni yuksaqlik tomon yetaklaydi. Tinchlikparvarlik tamoyili ham insoniyat hayotida muhim ahamiyatga ega. Tinchlikparvarlik urushning, qon tukilishning har qanday ko’rinishlarini rad etadi. Oddiy tinchliksevar shaxsning tinch-totuv yashashga bo’lgan ijobiy munosabati bilangina chegaralanib qolmaydi, balki dushmanlik va tajovuzkorlikka qarshi kurashni, zarba berishni taqozo etadi. Tarixdan ma‘lumki, keyingi besh ming yil mobaynida odamzod o’n besh mingdan ziyod katta – kichik urushlarni boshdan kechirgan. Bu urushlar insoniyat yostigini kuritgan, tinchligini bo’zgan, ochlikka, kasallikka mubtalo etgan, millionlab kishilarni majruh qilib tashlagan. SHuning uchun insoniyat tinchlik uchun kurashgan va kurashib kelmoqda. Tinchlikparvarlar fidoyi insonlardir. Ularning ana shu fidoyilarcha hatti-harakatlari pirovard natijada har bir inson hayotiga takrorlanmas noyob qadriyat sifatida qarashga, har bir fuqaro qadrini, har bir davlat suverinitetini, har bir millatning hayot tarziga monand yashash, huquqini muqaddas deb tan olinishiga olib keladi. Mamlakatlararo jamiyat tartibini saqlashga, avlodlar ravnaqiga, tarixiy-madaniy

xamkorlikka, millatlar va turli ijtimoiy guruhlar orasida, o’zaro tushunishning qaror topishiga xizmat qiladi. Tinchlikparvarlik davrmizni shiori. Yurt tinchligi bebaho ne‘matdir va barqaror taraqqiyot garovidir. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq asosiy e‘tibor yurt tichnligiga qaratildi. Jumardlik tamoyili esa Sharqda qadimdan mavjud. Ovropada uni alturizm nomi bilan Ogyust Kont ilmiy muomalaga kiritgan. Jumardlik kishidagi o’z qavmdoshiga achinish hissidan, unga baxt, farovonlik tilash tuyg’usidan kelib chiqadi, mohiyatan beminnat xayriyaga asoslanadi. O’z manfaatidan o’zgalar manfaatini ustun quyib, «o’z og’zidagini o’zga og’ziga tutib» yashash jumard insonning hayot tarziga aylanadi. Bu oddiy xayriya emas, balki muxtojlikning har qanday ko’rinishiga erkin ixtiyori bilan bog’liq axloqiy tamoyildir. Bizning milliy axloqshunosligimizda o’zbekchilik, mexmondo’stlik kabi tamoyillar mavjud. Ular millatimizning eng yaxshi an‘analariga sadoqat tuyg’usidan kelib chiqadi va o’zbek kishisiga xos bagrikenglik, do’stga, mexmonga borini bag’ishlashdek xususiyatlarini o’zida mujassamlashtiradi. O’zbekchilik tamoyilini o’z hayot tarziga singdirib yuborgan kimsaning nomini el- yurt orasida «baraka topgur» iborasi bilan qo’shib aytiladi. Qishloq yoki mahallalarda, hasharlarda, ma‘rakalarda, «qamishdan bel bog’lab» xizmatda turish, bemor mahalladosh yostig’i ustida dalda berishga doim vaqt topa olish, quni- qushnilarga haqiqiy hamsoya bo’lib yashash o’zbekchilikning eng asosiy unsurlaridir. O’zbekchilik bilan singib ketgan tamoyillardan biri mehmondo’stlikdir. Masalan, g’arb kishisi o’zi taklif qilmagan kishini eshikdan muloyim savol-javob bilan qaytarib yuboradi. Axloqiy odoblardan o’zini ozod deb hisoblaydi, o’zining erkinlik huquqini ustuvor sanaydi. O’zbek esa, eshikdan kelgan kishini «bir piyola choy» ga taqlif etadi, kirsa, juda bulmaganda oldiga non- choy qo`yadi, notanish bo’lsa, tanishadi, xol-ahvol suraydi, millatida qat‘iy nazar unga xamdard, kumakdosh bo’lishga intiladi va buni axloqiy majburiyat tarzida emas, bir an‘anaviy odat deb hisoblaydi. Mehmondo’stlik o’zbek xalqining oliy fazilati. Shuning uchun ham mexmonning katta-kichigi bo’lmaydi, deydi xalqimiz. Xalqimiz mexmondo’stlikni yaxshilik ramzi deb bilishgan. Mexmon kelganda uzlari och utirsa ham, mexmon oldiga choy damlab, uyda bor masallikdan biror

taom tayyorlash o’zbek xalqining odati bo’lgan. Mexmon kelishi oilada doimo ozodalik va pokizalik bo’lishini talab etadi. Insonning kasb-kori, to’tgan mavqeidan qat‘iy nazar mexmon sifatida chegara belgilab kuyilmagan. Shuning uchun ham xalqimiz «Mexmon otangdek ulug’» degan naqlni bejiz aytmagan. Ma‘naviyatimizning shakllanishi uchun bizda boy manba – milliy qadriyatlar mavjud. Biz milliy qadriyatlarni tiklashdan har bir insonga mehr-muhabbatli bo’lib xamdardlik kilsak, har bir insonni ochiq chexra bilan kutib olsak milliy gururimizni yanada baland kutargan bo’lamiz. Axlo q iy me‘yorlar . Inson hayotida axloqiy me‘yorlar ham katta ahamiyat ga egadir. Axloqiy me‘yorlar axloqiy tamoyillarga nisbatan soddaroq hamda umumlashmagan, tor qamrovli hisoblanadi. Ular axloqiy talabalarning eng oddiy sifatida ro`yobga chiqadi. Halollik va rostgo`ylik – vijdon tushunchasi bilan bog’liq bo’lib, insonning o’zgaga munosabatining sof bo’lishini talab etuvchi me‘yorlardir. Mustamlakachilik davrida, ayniqsa, sho’rolar davrida yolg’on, aldov, nopoklik, haromxurlik, munofiklik singari illatlar xalqimiz ongiga shu qadar singdirilgan ediki, uning asorati hozirgacha davom etib keldi. So’z bilan ish birligi yo’holdi, kogozdagi chiroyli gaplar hayotga to’g’ri kelmay qoldi. Bularning hammasi odatiy xol deb qabul qilindi. Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab bu illatlarga qarshi kurash boshlandi. Halollik va rostgo`ylik inson axloqiy pokligining kuzgusi bo’lib, o’z mazmunida inson axloqiy sofligining, axloqiy e‘tiqodining, maqsadi hamda hatti-harakatini aks ettiradi. Halollik insonnning atrofdagi kishilar bilan bo’ladigan munosabatlaridan samimiyligini, sidkidilligini, sof va ochiq ko’ngilliligini ifodalaydigan hamda so’z bilan amaliy faoliyatning uyg’unligini namoyon qiladigan axloqiy me‘yordir. Halollik-rostgo`ylik va sofdillik kabi insoniy fazilatlarning ifodasidir. Halollik shaxsning odamlar bilan bo’lgan munosabatlarida o’z ifodasini topsa, rostgo`ylik har kimning so’zida ifodalanadi. Hozirgi kunda Mustaqil O’zbekistonda milliy-ma‘naviy qadriyatlarning tiklanishi, odamlarning halol, insofli, adolatli bo’lishga chakirishni o’z ichki siyosatining muhim qismi deb atalgan holda ish tutilmoqda. Insoflilik fuqarolar va jamiyat a‘zolari orasidagi o’zaro munosabatlar meyo‘ridir. Insoflilik ham halollik

kabi vijdon tushunchasi bilan bog’liq va u hayotning asl ma‘nosini tushunishga yordam beradi. Diyonatsiz odamlarda insof bo’lmaydi. Insofli bo’lish – bu boshqalar bilan o’zining bir katorda tutish, ular to’g’risida g’amxo’rlik qilish, shu bilan birga o’ziga g’amxo’rlik qilish demakdir. Islom dinida insofli bo’lishga alohida ahamiyat berilgan. Alloh Taolo «Yaratilgan kabi to’g’ri bul», - deb buyuradi. Xazrat payg’ambarimiz esa : «Musulmon qulidan va tilidan boshqa musulmonlarga ozor yetkazmaydigan insondir». «Allohga siginaman deb, so’ngra insofli bul», - deb amir qiladilar. Insofli kishilar ezgulik, yaxshilik savob ishga tashna bo’lib yashaydi. Birovga yaxshilik qilish, muruvvat va saxovat ko’rsatish, o’z harakatidan ma‘naviy baxra olish insofli kishining hayot mezoni, o’z navbatida muruvvat kurgan kishining kungli tog barobar ko’tariladi, boshi osmonga yetadi. Insonlar o’rtasidagi mehr-oqibat ortadi. Insof yuzasidan qilingan muruvvat esa halollikni yana bir pog’ona yuksaqlikka kutaradi. Insofli kishi olijanobdir. Xushfe‘llik, shirinsuxanlik, kamtarlik, bosiklik singari axloqiy xatti- harakatlar me‘yorlilik nuqtai-nazarida muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir jamiyat mukammallik darajasi ma‘lum ma‘noda undagi fuqarolar muomala madaniyatining yuksakligi bilan ham belgilanadi. Axloqiy me‘yorlar tamoyili insonni yuksaqlikka kutaradi. Xushfe‘llilik, shirinsuxanlik ko’proq ixtiyor bilan ma‘lum bir tabiatga intilishi orqali nomoyon bo’lsa, bosiklik, kamtarlilik aksincha, ko’proq iroda kuchi natijasida yuzaga keladi. Odobli kishining muhim hislatlaridan biri shirinsuxanlikdir. U xushfe‘llik, xushmuomalalik bilan o’zaro aloqadorlikdadir. Xushfe‘llik, xushmuomilalikning juda ko’p shakllari kundalik odat tusiga kirib, keng jamoatchilik tomonidan qabul qilingan norma va qoidalarga aylanib qolgan. Masalan, salomlashganda boshini egib, kulini kuksiga kuyib ta‘zim qilish, bir- birlariga ung kullarini uzatish va xokozolar. Xushfe‘llik, shirinsuxanlik, kamtarlik va bosiklik kabi axloqiy me‘yoriy tushuncha va tamoyillar bilan bog’liqlikni aks ettiradi. O’zbek maqollarida kamtarlik, bosiklik haqida juda ko’p fikrlar aytilgan: Manmanlik – kasallikdir, uning dorisi – kamtarlik. Kamtarlik pok qalb va toza vijdonning ishidir.

Haqiqiy kamtarlik insoparvarlik, odamiylik kabi hislatlar bilan uzviy bog’liqdir. Kamtar odam o’zini xech qachon mehnatkash xalqdan ustun kuymaydi. Xalq bilan doimo bir tan, bir jon bo’lib yashaydi. Oilada, turmushda, yurish- turishda, kiyinishda oddiy odamlarga nisbatan samimiy munosabatda bo’ladilar. Kamsukum (bosiklik) kishilardan har qanday buyuklikni, har qanday fidoyilikni ko’rish mumkin. O’zini tuta bilishda, kiyinishda, yurish-turishda, odamlar bilan muomalada kamtar, sodda, oddiy bo’lish – odoblilikning muhim belgilaridir. Akademik A.P.Pavlov yoshlar maktubida quyidagilarni yozadi: «Xech qachon, endi men hamma narsani bilaman, deb o’ylamang. Sizni kancha kukka kutarmasinlar hamma vakt mardona turib uzingizga «men nodonman» deb ayting» Kamtarlik, bosiklik, kamsukumlik insonning iroda kuchi bilan yuzaga keladi. Muomalada bosik, kamtarin, «etti ulchab bir kesish» tamoyili asosida ish kurgan shaxslar oqil odamlar sanaladi va ular jamiyatda namunaviylik makomiga noil bo’ladilar. Kamtarlik, bosiklik, o’zini tuta bilish, o’z qadr-qimmatini saqlaydigan – o’zini ustun deb hisoblamaslik kishini oliy fazilatlarga yetaklaydi. Demak, kamtarlik, bosiklik inson ichki ma‘naviy dunyosining tashqi ifodasidir. XULOSA. Axloqiy tamoyillar va me‘yorlar nima ekanini, ularning shaxs hamda jamiyat axloqiy hayotida naqadar o’rni tutishi haqida fikr yuritdik. Axloqiy tamoyillar va me‘yorlar axloq-odob talablarini tartibga keltirisha hamda hayotga tatbik etishda muhim ahamiyat kasb etadi. 1 3 . 3 . Ixtiyor erkinligi va axloqiy tanlov. Insondagi ixtiyor erkinligi zaruriyat talabi bilan oqilona, aqlga buysundirilgan ravishda cheklanadi ya‘ni nisbiylashadi. Insonning ixtiyor erkinligi ma‘lum mas‘uliyat bilan faoliyat ko’rsatishini talab qiladi. Erkinlik tarixiy taraqqiyotining zaruriy maxsulidr. Erkinlikning mezoni insondir. Shuning uchun erkinlik eng asosiy umum insoniy qadriyatdir. Inson doimo erkinlikka intiladi. Erkinlikka muayyan iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma‘naviy shart-sharoitlar, omillar orqali erishiladi. Bundan ixtiyor erkinligi tushunchasi kelib chiqadi. Ixtiyor erkinligi tufayli inson har qadamda axloqiy tanlov muammosiga duch keladi. Bu muammo kishida mas‘uliyat hissi mavjudligidan dalolat beradi. Mas‘uliyat shaxs faoliyatida o’z-o’zini boshqarishni, tartibga solishdir. Shaxsning jamiyatda to’tgan o’rniga qarab mas‘uliyatning

kulami ham xilma xil bo’ladi. Jamiyatning oddiy a‘zosi ota-ona, farzandlar, jamoa oldida u yoki bu darajada mas‘uliyatni sezadi. Buyuk shaxslar, davlat arboblari esa vatan, xalq, tarix oldida, tarixiy zaruriyatlarni hal qilishida mas‘uliyat ko’p bo’ladi. Shunga yarasha ularning har bir kuygan qadami, fikri oldida javobgarlik hissi, mas‘uliyati yuqori bo’ladi. Insonning hayot faoliyati ixtiyor erkinligi va mas‘uliyati asosida namoyon bo’ladi va hayotning turli xil ko’rinishida o’z ifodasini topadi. Inson doimo mas‘uliyat bilan faoliyat ko’rsatadi va o’zining ezgu niyatiga yetadi. Ixtiyor erkinligi tufayli inson har qadamda axloqiy tanlov muammolarga duch keladi. Bu muammo insonda mas‘uliyat hissa mavjudligidan dalolat beradi. Mas‘uliyatni o’zgalar va o’z vijdoni oldida javobgarligini sezmagan kishi hohlagan ishga kul urishi mumkin – uni o’z qilmishining oqibati kiziktirmaydi. U faqat manfaat ustuvorligini tan oladi, xolos. Unday odamni axloqsiz deb ataydilar. Inson yo ezgulikni, yo yovuzlikni tanlashi tufayli nimanidir ixtiyor etadi: axloqiy tanlov – har bir hatti – harakat, har bir qilmishining ibtido nuqtasidir. Shaxsda axloqiy tanlov erkinlini namoyon bo’ladi. U iroda erkinligi, o’z hatti-harakatlari irodasiga muvofiqlash erkinligidir. Erkinlik anglashib olingan zaruriyat ekan, u ixtiyor erkinligi va axloqiy tanlov asosida namoyon bo’ladi. Tanlov biologiyada ham kullaniladi. Masalan, tabiiy tanlash. Tanlov erkinligida ijtimoiy individ shaxs jarayonining sub‘ekti sifatida yuzaga chiqadi. Ixtiyor erkinligi bilan tabiiy axloqiy tanlov dialektik aloqadorlikdadir. Chunki ixtiyor erkinligisiz tabiat axloqiy tanlovni yuzaga keltirish mumkin emas. Inson tomonidan kashf etilgan axloqiy qonun – qoidalar, uni osonroq amalga oshirishga xizmat qiladi. Ilk axloqiy qoidalar «Uzingga ravo kurmagan narsangni boshqaga ravo kurma» mazmunida dunyoga keladi. «Pichokni avval uzingga ur, ogrimasa birovga ur», «Uzingni er bilsang, o’zgana sher bil» kabi maqollarimizning hozir ham o’z kuchini yo’hotgan emas. «Avesto» kitobida ham axloqning qonun – qoidalari ishlab chiqilgan. Unda insonni inson tomonidan o’ldirilishigina emas, balki it, ot kabi hayvonlarni jonsiz qilish, daraxt va o’simliklarni bexuda payxon etish man qilinadi. Inson faqat ezgu uy, ezgu so’z, ezgu a‘mol bilan yashashi lozimligi ta‘kidlanadi. Bibliyada Kobilni o’ldirgan Xobildan Tangri xun olmaydi va uni o’ldirmaslikni talab etadi. Buddxa

ta‘limoti jonlini jonsiz qilishni eng katta gunoh deb biladi. Injilda «O’z kavmdoshingi sev», «Odam o’ldirma» degan da‘vatlar asosiy qoidalar sifatida namoyon bo’ladi. Qur‘oni Karimda esa xun olishdan ko’ra tovon olmoq ma‘kulligi aytiladi va musulmonlar o’zaro faqat go’zal munosabatlar qilish lozimligini ko’rsatiladi. Demak, dastlabki axloqiy qonun – qoidalar muqaddas kitoblarda o’z aksini topgan bo’lib, zuravonlikka zuravonlik bilan javob bermaslik tamoyili asosida yaratilgan. Inson axloqiy hayotning asosi bo’lgan ana shu qonun – qoidalar hozir ham o’z ahamiyat ini yo’hotgani yo’q. Odamlar ularni ogir majburiyat deb bilmasdan, dil-dildan bajaradigan zamonning tezroq kelishi uchun tinmay harakat qilishlar axloqiy taraqqiyotdan dalolatdir. Zero, ana shu yo’lda komil inson g’oyasini kishilar ongi va qalbiga singdirish asosiy muammo bo’lib kelgan. Komillik – mehr-muruvvat, adolat, to’g’rilik, vijdon, or-nomus, iroda, tadbirkorlik, matonat kabi ko’plab asl insoniy fazilatlarning mujmuidir. Komil inson va uning g’oyasi azal-azaldan xalqimizning ezgu orzusi, millat ma‘naviyatining uzviy bir qismi bo’lib kelgan. Komil inson – bu ozod shaxs, erkin fikr etuvchi, bu xalqning ideallari uchun kurashuvchi inson, o’z Vataniga halol mehnat qiluvchi kishilardir. «Komil inson g’oyasi, deb ta‘kidlaydi 1-Prezidentimiz I. A. Karimov, - ham milliy, ham umumbashariy mohiyatga ega bo’lgan, odamzotga xos eng yuksak ma‘naviy va jismoniy barkamollikni mujassam etgan, uni xamisha ezgulikka undaydigan oliyjanob g’oyadir». (Qarang: Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Toshkent, «O’zbekiston», 2000 y, 56 - bet).

Foydalanilgan manbalar ro'yxati: Аsоsiy adabiyotlar: 1. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitusiyasi. – T.: O`zbеkistоn . 201 4 . 2. Mirziyoyev Sh. “Aziz va yagonamsan jonajon О‘zbekistonim!” – О‘zbekiston mustaqilligining 27 yilligiga bag‘ishlangan bayram tantanasidagi nutqi. // “Xalq so’zi”, 2018 yil 1 sentabr. 3. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak // «Xalq so’zi». 15 yanvar 2017 yil. 4. Mirziyoyev SH.M. Demokratik islohotlarni izchil davom ettirish, xalqimiz uchun tinch va osoyishta, munosib hayot darajasini yaratish-barqaror taraqqiyot kafolatidir. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining VIII sezdidagi ma’ruzasi. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining rasmiy sayti. 5. Mirziyoyev SH.M. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 14 yanvar oyida bo’lib o’tgan “Mamlakatimizni 2016 yildagi ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlarini har tomonlama tahlil qilish hamda respublika hukumatoning 2017 yil uchun iqtisodiy va ijtimoiy dasturi eng muhim yo’nalishlari va ustuvor vazifalarini belgilashga bag’ishlangan majlisida so’zlagan nutqi // “Xalq so’zi”, 2017 yil 16 yanvar. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning 2017 yil 5 yanvar kuni sog’liqni saqlash sohasining bir guruh yetakchi mutaxassislari bilan uchrashuvidagi nutqidan. M a n b a: http://uza.uz 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning Respublika baynalmilal madaniyat markazi tashkil etilganining 25 yilligiga bag’ishlangan uchrashuvidagi nutqi // «Xalq so’zi» gazetasi, 2017 yil 25 yanvar.

O'xshashlar

Estetikaning asosiy kategoriyalari

Etika fanining predmeti va jamiyat hayotidagi ahamiyati. Axloq haqidagi qarashlar tarixi

Axloq falsafasi (Etika)

Mantiq fanining predmeti va rivojlanishining asosiy bosqichlari

Axloqiy madaniyat va qadriyatlar