Axloqiy madaniyat va qadriyatlar - Falsafa - Slaydlar

Axloqiy madaniyat va qadriyatlar

Yuklangan vaqt:

18.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

32.2529296875 KB

Ko'chirib olish

Axloqiy madaniyat va qadriyatlar Reja: 1. Muomala madaniyati – axloqiy madaniyatning tarkibiy qismi. 2. Muomala odobi va etiket. 3. Kasbiy odobning axloqiy madaniyat bilan uyg‘unligi. 4. Etikaning zamonaviy muammolari.

Davlat va fuqarolik jamiyatidagi axloqiy yuksaqlik darajasini fuqarolarning axloqiy madaniyati belgilaydi. Axloqiy madaniyat shaxs axloqiy taraqqiyotining belgisidir. U axloqiy tafakkur madaniyatining kator unsurlarini o’z ichiga olgan tizimdir. Axloqiy madaniyat shaxsning o’zgalar bilan o’zaro munosabatlarida namoyon bo’ladi. Madaniyatning turlari ichida, xususan ma`naviy madaniyat doirasida axloqiy madaniyat o`zining nihoyatda keng qamrovliligi bilan ajralib turadi. Uning shaxs hayotida voqe bo`lishi xilma-xil omillar vositasida ro`y beradi. Chunonchi, hayotiy tajriba tarbiya, axloqiy ta`lim, san`at ana kshunday vositalardan hisoblanadi. Axloqiy madaniyat shaxsga o`zgalar bilan munosabatda an`anaviy axloqiy qonun-qoidalardan ijobiy foydalanishni, ularga zamonaviylik nuqtayi-nazaridan yondashishni, ezgulik bilan yovuzlikning farqiga borishni va egallagan axloqiy bilimlarni samarali tadbiq etishga o`rgatadi. Qisqasi u shaxsning jamiyat axloqiy tajribalarini egallash va ulardan o`z tajribalarida foydalanishi, o`z-o`zini muntazam takomillashtirib borishi singari jihatlarni qamrab oladi; shu bilan shaxs axloqiy taraqqiyotining belgisi hisoblanadi hamda davlat va jamiyatdagi axloqiy darajani yuksaltirishga xizmat qiladi. Axloqiy madaniyat doimo zamonaviydir. Ya`ni, u muayyan zamon erishgan axloqiy yutuqlar yoxud darajaning shaxs axloqiy hayotidagi ko`rinishidir. Masalan, mulozamat, takalluf va murojaat odobini olaylik. Bu axloqiy qadriyatlar qadimdan mavjud. Lekin ularning bugungi kundagi shakllari, deylik, Navoiy davridagidan farq qiladi. Garchand, u davrdagi mulozamat, takalluf va murojaat odobi o`z mohiyatini saqlab qolgan bo`lsa-da, bugun ulardan o`sha shakllarda foydalanish erish tuyuladi, hazilomuz-kulgili ko`rinadi, hatto istehzoli-kinoyaviy urg`u kasb etadi . Axloqiy madaniyatning eng muhim unsurlaridan biri muomila odobidir, u mohiyatan o’zaro xamkorlikning shakllaridar biridir. Insonning eng ulug’, lekin murakkab va mashakqatli faoliyatlaridan biri odamlar, ya‘ni jamiyatda o’z o’rnini topib yashashdir. Bu faoliyatning murakkab tamoyil bo’lib yashash uchun insonda shunga yarasha muomala va munosabat bo’lish kerak. Muomalasi va munosabati ko’pchilikning diliga to’g’ri kelmaydigan ko’pol va dilozor odamni ko’pchilik yoktirmaydi. Insonlar xushfe‘l, shirinsuxan, mard, muomalasi shirin kishilarni dildan

yoktiradilar va hurmat qiladilar. Shuning uchun, muomala odam uchun extiyoj, zaruriyat bo’lib, sog’lom kishi usiz ruhan kiynaladi, kayfiyati tushib boradi. Axloqiy madaniyat axloqiy tafakkur madaniyatining qator unsurlarini o`z ichiga oladi. Ana shunday eng muhim unsurlardan biri – muomala odobi. Muomala odobi , mohiyatan, o`zaro hamkorlikning shakllaridan biri. Inson zoti bir-biri bilan hamkorlik qilmasdan, o`zaro tajriba almashmasdan, bir-biriga ta`sir ko`rsatmasdan rosmana yashashi mumkin emas. Muomala odam uchun ehtiyoj, zarurat, sog`lom kishi usiz ruhan qiynaladi, kayfiyati tushib boradi. Muomala odobi boshqa kishilar qadr-qimmatini, izzatini joyiga qo`yishni, an`anaviy axloqiy-me`yoriy talablarni bajarishni taqozo etadi. Shuning barobarida, u insondagi yaxshi jihatlarni namoyon etishi, ko`zga ko`rsatishi bilan ham ajralib turadi. Uning eng yorqin, eng sermazmun va eng ifodali namoyon bo`lishi so`z, nutq vositasida ro`y beradi. So`zlash va tinglay bilish, suhbatlashish madaniyati muomalaning muhim jihatlarini tashkil etadi. Shu bois muomala odobi o`zini, eng avvalo, shirinsuxanlik, kamsuqumlik, bosiqlik, xushfe`llik singari axloqiy me`yrolarda namoyon qiladi. Muomala odobining yana bir ko’rinishi – insoniy qarash, nigox, so’zsiz- noverbal harakatdir. Odamning qarashida, yuz ifodasida, kul harakatlarida uning kay sababdandir tilga chikmagan, so’zga aylanmagan hissiyot, talablari o’z aksini topadi. Suxbatdoshning gapini oxirigacha eshitmay, kul siltab ketish – muomaladagi madaniyatsizlikni bildiradi. Ba‘zan qarab qo’yishning o’zi so’zdan kuchliroq ta‘sir ko’rsatadi. Muomala odobi kishilarning nasihat va odob urgatishsiz bir-biriga ta‘siri, tarbiya va o’z-o’zini tarbiya vositasi sifatida diqqatga sazovordir. Yoshlarda muomala odobini shakllantirish talab etiladi. 2 . Muomala odobi va etiket. Insonning axloqiy hayoti uning axloqiy tarbiyasi bilan chambarchas bog’liq. Insonning shaxs bo’lib yetishuvini ta‘minlaydigan vositalaridan biri axloqiy tarbiya hisoblanadi. Axloqiy tarbiya kishilarning axloqiy fazilatlarini shakllantirishda muhim omildir. Tarbiya oiladan boshlanadi. Ota-onaning o’zi eng avvalo axloqiy tarbiya kurgan bo’lishi kerak. Ota – ona oilada yuksak axloq namunasini ko’rsatish kerak. Axloqiy tarbiya inson farzandini takomilga, komillikka yetkazish yo’llaridan biri bo’lib, uning vositasi ko’pdir. Ularning bir qismi an‘anaviy

tarbiya vositasi bo’lsa, yana bir qismi zamonaviy vositalar hisoblanadi. Axloqiy tarbiyada ikki vositadan ham foydalaniladi. Masalan, maktabgacha bo’lgan axloqiy tarbiyada ertak va rivoyatlar vositasida uyinchoklar va uyinlar vositasida zamonaviy tarbiya muvaffakiyatli kullaniladi; Bolalar axloqiy tarbiyasida televidenie, radio, kugirchok teatri, kino san‘ati katta rol o’ynaydi. Axloqiy tarbiyaning eng kuchli vositasi san‘at bo’lib, aholining barcha tabaqasini, turli yoshdagi shaxslarni qamrab oladi. San‘at hayotni butun tulaligicha aks ettirsa, axloq insoniy munosabatlarning faqat bir tomoni - axloqiy munosabatlarnigina ifodalaydi. Axloqiy munosabatlar axloqiy tarbiya orqali o’z mazmunini yoritib hamda kengaytirib boradi. Masalan, san‘atning badiiy adabiyot turi keng qamrovli bo’lib ertakdan tortib romangacha bo’lgan janrlarda chop etilgan asarlar shaxsning axloqiy shakllanishida o’lkan xizmat ko’rsatadi. Ular orqali kitobxon tarbiyalanuvchi sifatida ezgulik va yovuzlik nimaligini badiiy idroq etadi: ideal tanlashda ham ularning ahamiyat i kattadir. Badiiy adabiyotning axloqiy tarbiyaga muljallangan xikoyatlar, rivoyatlar va nasihatlari borki, ularning ham axloqiy tarbiyaga ahamiyati kattadir. Masalan, «Kalila va Dimna», «Qobusnoma», «Guliston», «Zarbo’lmasal» singari mumtoz asarlar va pandnomalar, mumtoz badiiy asarlar an‘anaviy axloqiy tarbiya vositalari sifatida necha asrlardan buyon avlodlarga xizmat qilib kelmoqda. Axloqiy tarbiyada namunaviylik tamoyili muhim ahamiyat kasb etib, oiladan ota-onalardan farzandlarga utib kelmoqda. Maktabda, oliy va o’rta maxsus O’quv yurtlarida ishlaydigan ukituvchilar, fan va san‘at xodimlari, kasb-xunar bilan shug’ullanuvchilar, ustoz – shogirdlik munosabatlarida muomala odobi, halollik, rostgo`ylik hislatlar bilan namuna asosida faollik ko’rsatishlari kerak. Axloqiy tarbiyaning eng kuchli, zamonaviy vositasi sifatida radio, televidenie, matbuotining roli beqiyosdir. Beriladigan eshittirishlar, ko’rsatuvlar ma‘lum axloqiy tarbiya yo’nalishida bo’lib kishilar, shu jumladan yoshlar axloqiy tarbiyani shakllantiruvchi omillar hisoblanadi. Axloqiy tarbiya aqliy-ma‘naviy va jismoniy tarbiya bilan kushib olib boriladi. Davlat va fuqarolik jamiyatidagi axloqiy yuksaklik darajasini fuqarolarning axloqiy madaniyati belgilaydi. Axloqiy madaniyat shaxs axloqiy taraqqiyotining belgisidir. U axloqiy tafakkur madaniyatining kator unsurlarini o’z ichiga olgan tizimdir. Axloqiy madaniyat shaxsning o’zgalar bilan o’zaro munosabatlarida namoyon bo’ladi. Axloqiy madaniyatning eng muhim

unsurlaridan biri muomila odobidir, u mohiyatan o’zaro xamkorlikning shakllaridar biridir. Insonning eng ulug’, lekin murakkab va mashakqatli faoliyatlaridan biri odamlar, ya‘ni jamiyatda o’z o’rnini topib yashashdir. Bu faoliyatning murakkab tamoyil bo’lib yashash uchun insonda shunga yarasha muomala va munosabat bo’lish kerak. Muomalasi va munosabati ko’pchilikning diliga to’g’ri kelmaydigan ko’pol va dilozor odamni ko’pchilik yoktirmaydi. Insonlar xushfe‘l, shirinsuxan, mard, muomalasi shirin kishilarni dildan yoktiradilar va hurmat qiladilar. Shuning uchun, muomala odam uchun ehtiyoj, zaruriyat bo’lib, sog’lom kishi usiz ruhan kiynaladi, kayfiyati tushib boradi. Muomala madaniyati boshqa kishilar qadr-qimmatini, izzatini joyga qo’yishni, an‘anaviy axloqiy-me‘yoriy talablarni bajarishni taqozo etadi. Muomila odobi insondagi yaxshi jihatlarni namoyon etishi bilan ajaralib turadi va so’z, nutq vositasida ruy beradi. So’zlash va tinglay bilish, suxbatlashish madaniyati muomalaning muhim jihatlarini tashkil etadi. Muomala odobi o’z mazmunini shirinsuxanlik, kamsukumlik, bosiklik, xushfe‘llik singari axloqiy me‘yorlarda namoyon bo’ladi. Muomala odobining yana bir ko’rinishi – insoniy qarash, nigox, so’zsiz- noverbal harakatdir. Odamning qarashida, yuz ifodasida, kul harakatlarida uning kay sababdandir tilga chikmagan, so’zga aylanmagan hissiyot, talablari o’z aksini topadi. Suxbatdoshning gapini oxirigacha eshitmay, kul siltab ketish – muomaladagi madaniyatsizlikni bildiradi. Ba‘zan qarab qo’yishning o’zi so’zdan kuchliroq ta‘sir ko’rsatadi. Muomala odobi kishilarning nasihat va odob urgatishsiz bir-biriga ta‘siri, tarbiya va o’z-o’zini tarbiya vositasi sifatida diqqatga sazovordir. Yoshlarda muomala odobini shakllantirish talab etiladi. Etiket nima? Axloqiy madaniyatda etiket muhim rol o’ynaydi. U ko’proq insonning tashqi madaniyatini, o’zaro munosabatlaardagi o’zini tutish qonun-qoidalarining bajarilishini boshqaradi. Agar muomala madaniyatida bir holatning o’zida bir necha xil muomala qilish, imkoniyatiga ega bo’lsa, etiket muayyan holat uchun faqat bir xil qoidalashtirib qo’yilgan hatti- harakatlarni taqozo qiladi. Etiket keng qamrovli bo’lib, ma‘lum ma‘noda, xalqaro mikyosda qabul qilingan muomala qonun-qoidalarini o’z ichiga oladi. Masalan, siyosiy arbob etiketi, mexmondorchilik etiketi va xokozolar. Davlat boshliklarining

xorijiy mamlakat davlat boshliklari, elchilari bilan olib boradigan muzoqaralari, ularning qabul qilish marosimlari xalqaro mikyosda o’rnatilgan qoidaga rioya qilinadi. XULOSA . Etiket shaxsni muayyan tartib-qoidaga, qanday ichki ruhiy sharoitda bo’lmasin, bosiklik, muloyimlikka va sabr-toqatga urgatish bilan ahamiyat dir. 3 .Kasbiy odob nima? Axloqiy madaniyat kasbiy odatda ham yaqqol ko’zga tashlanadi. Har bir inson ma‘lum kasbiy – xunarini egallash kerak. Kasb- lotincha «professiya» so’zidan olingan bo’lib - mashg’ulot, ixtisos, mehnat faoliyatining turi degan ma‘nolarini anglatadi. Inson kasb-xunarini egallamasdan turib o’z talab – extiyojlarini kondira olmaydi. Bu jarayon insondagi katta kuch, mahorat va mehnat qilishni talab etadi. Kasb xunarni egallamasdan turib o’z talab – extiyojlarini kondira olmaydi. Bu jarayon insondan katta kuch, mahorat va mehnat qilishni talab etadi. Bunda kishilar kasbiy odobga ham e‘tibor qaratishlari kerak. Chunki, kasbiy odob axloqiy madaniyatning eng yuksak shakllaridan biri bo’lib, uning jamiyat axloqiy hayotdagi o’rni yuksak hisoblanadi. Ma‘lumotlarga karaganda, bugungi kunda 50000 dan ortiq kasb bo’lib, ular turli xunar ixtisosliklar mutaxassislik bilan nomlanadi. Masalan, kasbi musiqachi, mutaxassisligi akardeonchi, kasbi – tibbiyot (shifokor) xodimi, mutaxassisligi terapevt, urolog, jarrox, kasbi muxandis mutaxassisligi – energetika, texnologiya muxandisi bo’lishi mumkin. Kasb (professiya) ichida ixtisoslik yoki mutaxassislik vujudga keladi. Kasbning inson tomonidan yaratilishida inson mehnati va mehnat taksimoti hal qiluvchi rol o’ynaydi. Tarixiy davrlarning utishi bilan kasb va xunarning turlari ham ko’paya boradi hamda axloqiy madaniyati ham rivojlanib, takomillashadi. Bu jarayon inson tarbiyasi bilan bevosita bog’liq bo’ladi. Yoshlikdan yoshlarni kasb-xunarga urgatiladi. Kasb-xunar kishilarning ta‘lim – tarbiyasi bilan bog’liqdir. «Har bir kishi, - deb ta‘kidlagan Abu Nasr Forobiy, - kasb – xunarni mukammal bilmogi, yaxshi tarbiya olmogi kerak». Saodatnomada: «Ta‘lim tarbiya ajralmas egizaqlar bo’lib, mas‘uliyat ularning totli mevasidir», - deb ta‘kidlanadi. Inson ijtimoiy hayotdan olgan ta‘limi va tarbiyasini, kasb xunarini halollik va vijdon asosida xalqka berishi va kishilarning talab-extiyojini konirishga sarflashi kerak. Bu borada uzboshimchalik, manfaatparastlik, xudbinlik va kasbini sui‘te‘mol qilish kabi illatlarga yo’l kuymaslik, ularning axloqiy darajasini yuksak bosqichga kutarish talab etiladi. Masalan, shifokor

yunon haqimi Xippokrat (milodgacha V-VI asrlar) tomonidan ishlab chikilgan, tabobat xodimlari kasbiy-odobiy qonun-qoidalari jamlangan mashxur «Xippokrat kasmyodi» ga rioya qilishlari kerak». Demak, kasbiy-axloqiy madaniyatda ham ma‘lum qonun- qoidalar, odat, kasamyod, me‘yorlarga rioya qilish talab etiladi. Ilm chukkilarini egallagan, o’z umrini kasb-xunarga baxshida kilgan insonlar doimo e‘zozlanadi. Ba‘zida shu me‘yor buziladi, ularning yaratgan ixtirosi, kashfiyoti, fan olamida kilgan yangiliklari e‘tiborga olinmaydi. Mashxur rus olimi akademik Andrey Saharovning taqdirini olib kuraylik. Buyuk nazariyotchi, fizik, termoyadro sohasida tengi yo’q mutaxassis, Nobel mukofoti soxibi vodorod bombasining asosiy kashfiyotchisi, Vatan mudofasini mustahkamlashdagi xizmatlari uchun unlab orden va medallar soxibi, ikki marta Sotsialistik Mehnat Kaxramoni, obruli, badavlat bu insonga nima yetishmasdi? Nega u hammasidan kechishga – ommaviy kirgin kurollari, jumladan, o’zi yaratgan vodorod bombasi sinovlariga axd qildi? Natijada qatag`onlarga asoslangan sho’rolar tuzumi uni ilmiy jamoatchilikdan ajratib, poytaxtdan olisdagi Rossiya shaharlarida biriga badarga qildi, uning nomini matbuotda yoki kitoblarda qayd etilishini takikladi... Andrey Saharov yuksak axloq yo’lini tanladi – olimlik burchi, odobi talablarini bajarishni har qanday boylik, izzat-ikromdan baland kuydi. Demak, har qanday olim, ziyokor, kasb-xunar bilan shug’ullanuvchi inson o’z burchiga sodik bo’lishi kerak. Saodatnomada: «Ilm doimo rivojlanadi, ilmu fanning ravnaqi uchun hayotini fido kilgan odamlar doim barhayot qoladi», - deb ta‘kidlangan. Mustaqillikning dastlabki kunidanoq ilm-fanga, kasb-xunarga bo’lgan e‘tibor kuchaytirildi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37-moddasida: «Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitida ishlash va qonunda ko’rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga ega», - deb aytilgan. O’zbekiston Respublikasining «Ta‘lim to’g’risida» gi qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da ta‘limni qaytadan islox qilish masalasi vazifa qilib kuyildi. Prezident Islom Karimov «Bugungi kunda oldimizga kuygan buyuk maqsadimizga, ezgu niyatlarimizga erishishimiz, jamiyatimizning yangilanish, hayotimizning taraqqiyoti va istiqboli uchun amalga oshirilayotgan isloxotlarimiz, rejalarimizning samarasi taqdiri – bularning barchasi, avvalambor, zamon talablariga

javob beradigan yuqori malakali, ongli mutaxassis kadrlar tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog’liqligini barchamiz anglab yetmoqdamiz», - deb ta‘kidladi. (Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent, «Sharo’», 1997, 5-bet). Bugungi kunda mamlakatimizda kasb-xunarga bo’lgan talab va extiyoj ortib bormoqda. Mamlakatimiz viloyatlarida ochilgan kasb-xunar kollejlarida ta‘lim olayotgan ukuvchi-yoshlarga ilm, kasb-xunarni egallash uchun imkoniyatlar yaratilgan. Kasb-xunarni egallagan yuqori – malakali qadrlardan mamlakatimizning buyuk davlat bo’lishiga o’z hissalarini kushishlari talab etiladi. 4. Etikaning zamonaviy muammolari. Inson va insoniyat hayotining har bir davri, yili, oyi, kuni, daqiqalarning o`z qadr-qimmati, ma`nosi va murakkab muammolari bor. Lekin bugungi kunda davr mutlaqo o`zgacha, mislsiz murakkab va ziddiyatlidir. “Biz yashayotgan davr qanday xususiyatlarga ega? So`nggi vaqatlarda jahonda yuz bergan, dunyoning jug`rofiy-siyosiy tuzilishini va xaritasini tubdan yangilagan o`zgarishlar hozirgi zamon va kelajak uchun qanday tarixiy ahamiyatga molik? Bular haqida mulohaza yuritish va ularga to`g`ri baho berish juda muhim” 1 Bugungi kunda globallshuv va mintaqaviy integratsiya jarayonlari dunyo miqyosida keng yoyilib, ta`sir doirasini tobora kengaytirib bormoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov ta`kidlaganidek, “Globallashuv – bu avvalo hayot sur`atlarining be`qiyos darajada tezlashuvi demakdir” 2 . Yana bir guruh olimlarning fikricha esa, “Globallashuv tobora kuchayib borayotgan to`fonga o`xshab bormoqda: u yangi yangi hududlar va davlatlarni, yangi faoliyat sohalari va munosabatlarni o`z domiga tortmoqda” 3 . Xo`sh globallashuv jarayonining o`zi nima,uning inson ongi va qalbiga ta`siri qanday hamda globallshuvning salbiy oqibatlari nimalarda namoyon bo`lmoqda? “Globallashuv” atamasi dastlab amerikalik olim T. Levittinning 1983 yilda “Garvard biznes revyu” jurnalida e`lon qilingan maqolasida keltirilgan. 3 1 Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida… T.: “O`zbekiston”, 1997. B 3 2 Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – yangilmas kuch. T.: ma`naviyat. 2008. B.111 3 Abbosxo`jayev O. Mafkura poligonlaridagi olishuv. T.: Akademiya, 2007. B.23

Bugungi kunda dunyoda g`oyaviy qarama-qarshiliklar murakkab tus olgan, mafkura poligonlari yadro poliginlaridan ham kuchliroq davrda globallashuvning o`rni tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. XXI asr boshlariga kelib dunyo mamlakatlari o`rtasida o`zaro ta`sir shu qadar kuchayib ketdiki, bu jarayondan to`la ihotalanib olgan birorta davlat yo`q desak ham bo`ladi. Globall a shuv sabab keng jahon kichik bir qishloqqa aylandi. Iqtisodiy maqsad va manfaatlar dunyoning siyosiy chegara hamda to`siqlaridan oshib o`tib, jahonni bir xil qonunlar asosida ishlaydigan yagona bozorga birlashtirdi. Lekin taraqqiyot, ilm-fan qanchalik rivojlangan bo`lsa, shu bilan bab-baravar qarma-qarshi tomonga ma`naviy qadriyatlar tanazzulga yuz tutib boryapti. Chunki globallashuv keltirgan moddiy farovonlik asosan, faqat tanga rohat berishga xizmat qilmoqda. Bugungi taraqqiyot bizga in`om etgan ne`matlar haqida bir o`ylab ko`ring. Kompyuter texnologiyalari, mass-mediya, sun`iy yo`ldosh berayotgan imkoniyatlar, internet va hokazo. Bular mutaxassislar qo`lida taraqqiyotni yanada jadallashtirishga xizmat qilayotgan bo`lsa-da, ayni paytda oddiy avom xalq bu vositalardan faqat ko`ngilxushlik uchun foydalanyapti. Ma`naviy va maxsus darajada globallashuv insonni quruq iste`molchiga aylantiradi: baxt moddiy farovonlik bilan belgilanadi. Yashashdan maqsad maksimal darajada hayotdan lazzatlanishgina iborat bo`ladi. Bu yerda ruhiy-ma`naviy qadriyatlarga ezgulik, savob, birovga beg`araz yaxshilik qilish kabi oily tushunchalarga o`rin yo`q. “Birovga zararing yetmasa bas, istaganingni qilishing mumkin”. Bu aqida qolibsiz demokratiya qobig`ida yanada chiroyli va adolatli bo`lib ko`rinadi. Shu o`rinda oddiy bir mantiq yuzaga chiqadi. Mana shunday aqida bilan kun kechirayotgan insonlar “tepa”lariga ham o`zlari kabi odam o`tirishini istaydi. Bejizga ayrim g`ab o`lkalarida saylovda ishtirok etayotgan nomzotlar besoqolbozlikni qonuniylashtirishdek har qanday din va ma`naviyat la`natlangan odatlarni o`z saylov dasturlarida ko`tarib chiqayotganlari yo`q. Italiyalik bir siyosatchidan, nega siz saylov dasturingizda xorijdan kelib noqonuniy ishlaydigan fohishalar ishini taqiqlash haqida gapirmaysiz, deb so`rashganda, men millionlab erkak saylovchilarimni boy berishni istamayman, deb

javob bergan ekan. Jamiyatning chirigan jasadi ana shu tarzda tepaga chiqib qoladi. Davlatdagi ma`nan buzuq insonlarning ovozini to`plash, ularning ko`nglini xushlash uchun xalq boshida turishdek mas`uliyatli lavozimga davogar kishilar buzuq, jirkanch odatlarni qonuniylashtirishgacha yetib borishyapti. Ayni shu misollarda globallashuv va uning bugungi ma`naviyatga ta`siri umuman, zamonaviy inson qanchalar tanazullga yuz tutib borayotgani yaqqol namoyon bo`ladi. Globallasahuvning asosiy xususiyatlaridan biri bu, “ommavi y madaniyat”dir. Asr oxirida AQSH va G`arbiy Yevropadagi go`zal afishalar, tungi klub va diskotekalar butun dunyo yoshlarini o`ziga torta boshladi va butun dunyoga “ommaviy madaniyat” nomi bilan tarqaldi. Ming yillar davomida yer yuzida hayotning davom etayotganligiga sabab tirik mavjudotlarning o`z kelajagi va kelajak avlod to`g`risida qayg`urganligidadir. Agar odamzod farzand tarbiyasini o`ziga ortiqcha ish deb hisoblasa – bu insoniyat uchun eng katta fojeadir. Ammo ommaviy madaniyat ta`siriga tushgan davlatlardagi yoshlar hozirgi kunda bir-birlari bilan farzand ko`rish istagi tufayli emas, balki, maishat, jinsiy lazzatdan bahramand bo`lish uchun birga bo`lmoqdalar. Ahvol shu darajaga borib yetdiki, “AQSH va ayrim G`arbiy Yevropa davlatlarida 1989-yilga kelib bir jinsli odamlarning nikohini ro`yxatga olishga erishildi” 4 . Ajablanarlisi shundaki xristian va islom dinlarida “livota” (erkak bilan erkakning jinsiy aloqada bo`lishi) katta gunoh sanaladi. Buyuk Britaniyada esa bundanda ayanchli holatni kuzatishimiz mumkin. Ushbu mamlakatda 1997 yilning o`zidayoq maktab o`quvchilari orasida homiladorlikni ro`yxatdan o`tkazishganida ularning soni 90 mingdan ortib ketgan. Endilikda esa mamlakatda bunday hodisa Germaniyaga qaraganda ikki baravarga, Gollandiyadagiga nisbatan olti martaga ko`paygan. Qizig`i shundaki, bu yerdagi gazetalar 12 yoshli qiz, farzand ko`rib, mamlakatda “o`ziga xos” rekord o`rnatganini shov-shuv qilishdi. Darvoqe, eng yosh “buvijon” ham shu yerda ekan, ya`ni uning yoshi endigina 26 yoshga to`libdi. Ekspertlarning aytishlaricha, buning sababi maktablarda odobnoma darslarining umuman yo`qligi, ommaviy axborot vositalarining axloqsiz axborot va 4 A.G`aniyev “G`arb olamidagi muammolar” Voris T.: 2007 yil 14-bet

axloqsiz sur`atlarga mukkasidan ketganligi, ota-onalarning farzandlari oldidagi javobgarligining sustligi ekan 5 . Bugungi kunda ko`pchilik Yevropa davlatlaridagi asosiy muammo – bu demografik inqirozdir. Chunki bu davlatlarda ba`zi yoshlar farzand tarbiyasini ortiqcha ish deb hisoblashmoqda. Rossiyalik olimlar bergan statistik ma`lumotlarga ko`ra 1990 yildan 2010 yilgacha rus xalqi 160 mlndan 143 mlnga kamaygan 6 . Bugun bizning xalqimizga ommaviy madaniyat hech qanday xavf tug`dirmaydi deb hech qaysimiz kafolat bera olmaymiz. Chunki “o`lan”-u “ushshoq” larga nisbatan xorijiy yengil yelpi qo`shiqlarga mehri ortib borayotgan ba`zi bir yoshlarimizda mana shunday illatlarning belgilari namoyon bo`lmoqda. Yuqorida aytilganlardan chiqadigan xulosa bitta: kelajakda inson o`zini va o`z sayyorasini muqarrar halokatdan qutqaraman desa – XXI asrda etosfera davriga o`tishi kerak; axloqiylik har birimiz uchun har qadamda bugungi texnikaviy muhit kabi zaruratga aylangandagina bunga erishish mumkin. Bunda axloqshunoslik fanining o`rni nihoyatda beqiyos. Biologik axloq va o`lim jazosi. Yana bir muhim muammo, bu biologik axloq masalasidir. Mazkur muammo so`nggi bir necha o`n yillik ichida sof tabobat muammosidan axloqiy muammoga aylandi: endilikda, birovning muayyan a`zosini boshqa bemorga jarrohlik operatsiyasi yo`li bilan orqali kishi hayotini saqlab qolish axloqiy nuqtayi nazardan qanday baholanadi, degan savol hozirgi kunning muammolaridan biridir. Biologik axloq deganda, odatda, bizda ham, jahon axloqshunosligida ham asosan tibbiy axloq, tabobat muammolariga doir axloqiy yondashuvlar tushuniladi, xolos. Bu unchalik to`g`ri emas. Ustozimiz Abdulla Sher biologik axloqni ikki yo`nalishga ajratadilar: biri – insonlarning kichik biologik olam sifatidagi kata biologic olamga bo`lgan munosabatlari bilan bog`liq “tashqi”, ikkinchisi – insonlarning o`z-o`ziga va o`zaro munosabatlaridagi tibbiyot bilan bog`liq “ichki” axloqiy masalalar 7 . Biz odatda “ekologik axloqshunoslik” deganda aynan birinchi hodisani nazarda tutamiz. Ikki biologic olamning munosabatlarini, ya`ni ekologik axloqiy 5 A.Sultonov “G`aroyib olam” T.: “Sharq” 2006 yil 5-bet 6 www.philosophy.ru 7 A.Sher Axloqshunoslik. T., O`zbekiston faylasuflari milliy jamiyati 2010. 318-b.

muammolarni, biologic axloq doirasida o`rganish maqsadga muvofiqdir. Hozirgi paytda ekologik axloqning insoniyat uchun naqadar muhimligini hamma biladi, shunday bo`lsa-da o`z bilganidan qolmaydi. Masalan hayvonlardagi klonlashtirish, gibrid usulida hayvonot va ayniqsa o`simliklar yangi turlarining vujudga keltirilishi, qolaversa sintetik mahsulotlar ishlab chiqarishning tobora rivojlanib borayotganligi fikrimizning yaqqol dalilidir. Biologik axloqning ikkinchi yo`nalishi tibbiyot ilmi va amaliyotining tobora taraqqiy topib borishi bilan bog`liq. Jumladan, totli o`lim – evtanaziya mummosi ham hozirgi kun axloqshunosligining dolzarb muammolaridan biridir. Xudoning ixtiyoridan tashqari o`limni ixtiyor qilgan kishi diniy nuqtayi nazardan kechirilmaydi. Chunki, sabrli, bardoshli bo`lish, bu dunyo iztiroblarini toqat bilan boshdan kechirish insonning vazifasi. Lekin axloqiy jihatdan olib qaraganda bu masala qanday baholanadi? Deylik, muayyan inson, bemor o`z kunlarining sanoqli ekanini, lekin bu kunlar sanoqsiz azoblar ichida o`tishini anglab yetadi. Shu bois u o`zining ana shu holatini juda yaxshi biladigan boshqa biro dam – shifokordan azoblariga chek qo`yishni so`raydi. Uning iltimosi va shu iltimosni bajarish uchun shifokor tomonidan qilingan xatti-harakatlarni qanday baholash mumkin? Umuman, evtanaziya axloqiylikmi, axloqsizlikmi? Bu muammo ham umumjahoniy miqyosda o`z yechimini kutmoqda. “Ommaviy madaniyat”ning zamonaviy axloqqa ta`siri. Biz bugun yurtimizda yangi hayot barpo etar ekanmiz, bir masalaga alohida e`tibor berishimiz lozim. Ya`ni kommunistik mafkura va axloq normalaridan voz kechilgandan so`ng jamiyatda paydo bo`lgan g`oyaviy bo`shliqdan foydalanib, chetdan biz uchun mulaqo yot bo`lgan, ma`naviy va axloqiy tubanlik illatlarini o`z ichiga olgan “ommaviy madaniyat” yopirilib kirib kelishi mumkinligi barchamizga ayon bo`lishi kerak. Islom karimov. G`arb faylasufi Alber Shveyser “voqelikni shakllantiradigan omillar ichida birlamchi – ma`naviyat va axloqdir”, degan edi. Insoniyat tarixiga, xususan, globallashib borayotgan bugungi dunyoda sodir bo`layotgan voqealarga diqat bilan nazar tashlansa, bu gaplarga qo`shilmaslikning iloji yo`q. Aslida madaniyat inson faoliyatining ichki mazmunini tashkil etadi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, inson faoliyatining asosiy ma`no-mazmuni o`zini erkin ijodkor shaxs sifatida ro`yobga chiqarish, zarrama-zarra to`plab insoniylik dunyosini yaratish

va shu asosda olamni ham insoniylashtirishdan iborat. Shunday ekan, iste`molchilik kayfiyatining o`zagini tashkil etgan “Ommaviy madaniyat” haqiqiy madaniyatning mohiyatiga zid va yotdir. U insonni ma`nan majruh etadigan, uning ma`naviy dunyosini buzadigan, oxir-oqibatda jon saqlashdan o`zga maqsadi bo`lmagan bir maxluq darajasiga tushurib qo`yadigan, xalqni esa olomonga aylantiradigan hodisadir. Shuning uchun ham bunday madaniyatni “olomon madaniyati” deyish mumkin. 8 Bugungi zamonaviy fan “ommaviy madaniyat”ning tub zamirida tijorat, modiy manfaatdorlik borligini e`tirof etadi. Tarixga nazar solinsa har doim erkin bozor muhitida serxaridor tovarlar bilan birga yot mafkuralar ham yoyilgani ma`lum bo`ladi. O`zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti Islom Karimov tashvish bilan ogohlantirganlaridek: “Tabiiyki, ommaviy madaniyat degan niqob ostida axloqiy buzuqlik va zo`ravonlik, individualizm, egosentrizm g`oyalarini tarqatish, kerak bo`lsa, shuning hisobidan boylik orttirish, boshqa xalqlarning necha ming yillik an`ana va qadriyatlari, turmush tarzining ma`naviy negizlariga bepisandlik, ularni qo`parishga qaratilgan xatarli tahdidlar odamni tashvishga solmay qo`ymaydi”. 9 Davlatimiz rahbari fikrlaridan kelib chiqadigan birinchi xulosa shuki, ommaviy madaniyatni niqob qilib olgan buzuqlik, zo`ravonlik va shu kabi inson shaxsini ich- ichidan yemiradigan go`ylarani targ`ib etuvchi asarlar va tomoshalarning haqiqiy madaniyatga aloqasi yo`q. bu ham dinni niqob qilib olgan ekstremizm va terrorizmning haqiqiy dinga aloqasi yo`qligiga o`xshash hodisadir. “Ommaviy madaniyat” tub mohiyatiga ko`ra milliy madaniyatlarning kushandasi bo`lib, u madaniy xilma-xillikni xushlamaydi, uning asl maqsadi – bu olamni yakrang ko`rish. Ommaviy madaniyat ssenariysining asosiy “muallifi” sanalgan AQShda madaniyatlar uyg`unligi orqali millatlar o`rtasidagi tafovut “devori”ni yiqitish borasida to`plangan boy tajriba mshundan dalolat beradi. Garchi ommaviy madaniyat ummon ortida yagona davlat shakllanishida qo`l kelgan bo`lsada bugunga kelib uning G`arbda yuz berayotgan axloqiy tanazzulning muqaddimasi ekani mham ayonlashdi. O`tgan ellik yil davomida “ommaviy madaniyat” o`sha jamiyatlarni sun`iy, soxta ideallar bilan chalg`itibgina qolmay, odam 8 Saidov U. Olomon madaniyati. // “Tafakkur”. 5-bet. 9 Karimov.I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T.:”Ma`naviyat”. 2007. 117-bet.

bolasi uchun muqaddas bo`lgan tabiiy juftlikni inkor etdi, g`ayriinsoniy axloq va munosabatlarni qonuniylashtirdi va buni ,demokratiyaning oliy namunasi deya ko`z- ko`z qildi. Asr so`nggiga kelib bunday jamiyatlar tabiiylikni, aniqrog`i, sof insoniy axloq tutumlarini anglashga tushdi. O`tgan asrning 50 yillariga kelib kishilik hayotini ommaviy axborot vositalarisiz tasavvur qilish mushkullashdi. Targ`ibotning yangi-yangi vositalari ixtiro qilinisi bilan imperialism tarafdorlari ham mustamlakachilik siyosatining shaklu shamoyilini tubdan o`zgartirdi. Endi ular xalqlarni tobe qilish, yangi yangi hududlarda hukmronlik o`rnatishedk muddaolarini amalga oshirish uchun o`z tajribalaridan muvaffaqiyatli o`tgan ommaviy madaniyatni ekng yoyishga, bunda ommaviy axborot vositalari imkoniyatlaridan foydalanishga zo`r bera boshladi. O`sha kezlar o`tish davri, yangi hayot qurish jarayoni kechayotgani bois aksariyat jamiyatlarda g`oyaviy bo`shliq paydo bo`lgani oqibatida sayyoramizning katta qismida ommaviy madaniyat quloch yoydi. Tadqiqotlar shuni ko`rsatyaptiki, mikrob o`zi uchun qulay joy izlaganidek, ushbu illat ham ma`naviyatdan yiroq, milliy ildizidan begonalashgan toifani tanlaydi. Xo`sh ommaviy madaniyatning keng quloch yozib, gurkirab borayotgni “siri” nimada? Nahotki uni targ`ib qilishga shu qadar ko`p resurs jalb etilib, katta miqdorda mablag` ajratilgan bo`lsa? Buning siri shundaki ommaviy madaniyat “namoyondalari”ning amallari o`zlari uchun har taraflama manfaatdorlikka asoslangan, ular “noyob san`at” namunalari g`oyalarini nafaqat targ`ib qiladi, balki pullaydi ham. Boshqacha aytganda, o`z g`oyasini yoyish orqali ham ma`naviy lazzatlanadi, ham moddiy xohish-mayllarini qondiradi – tajribadagi ustamonlikni qarang! Ommaviy madaniyatning shiddat bilan rivojlanayotganiga o`zak-mag`ziga tijorat qoidalari yashiringani birinchi omil bo`lsa, ikkinchisi bu – “ofat o`zani” boshida turganlarga shoshilish hissi mutlaqo begona ekani! Har qanday zamon va makonda borini qo`llashga tayyor dastyorlar topilishi uzoqni ko`zlab zimdan ish ko`ruvchi ommaviy madaniyatchilarning mushkulini oson qiladi, ishini jadallashtiradi. Bunday dastyorlar ommaviy madaniyat tegirmoniga bilib bilmay suv quyaveradi, bilganlariga ham ertangi kun, millat taqdiri begonadir. Mol-dunyoga sig`inuvchilar faqat bugunni,

yana ham aniqrog`i hozirni ko`radi va tan oladi. Taniqli adibimiz ta`biri bilan aytganda “hoziriylar” uchun ommaviy madaniyat huzuri jon, bu dunyoning lazzati! Yevropaparastlik va amerikacha madaniyat ta`siri, shut a`sirga jiddiy moyillik – “ommaviy madaniyatga” ergashish odatda, dunyoqarashi, ongi to`liq shakillanmagan, milliy g`oya va qadriyatlar mohiyatini anglab yetmagan yoshlar orasida ko`proq kuzatilmoqda. Milliy madaniyat asoslari mazmun – mohiyatdan begona ruxiyatda voyaga yetayotgan yoshlar tabiiy ravishda sanab o`tilgan madaniyatlarga taqlid qiladi va bundan manfaat izlovchi yot kuchlar qurboniga aylanib boradi. 10 Ommaviy madaniyatning tarqalishining asosiy ijtimoiy sababi esa g`arbdagi an`anaviy qadriyatlar va ma`naviyatning inqiroz sari yuz tutushidir. Globallashuvning salbiy oqibatlarini, ommaviy madaniyat niqobidagi ahil madaniyatning va turli g`arazning, noxolis axborotlar xurujining ta`sirini mumkin qadar kamaytirish uchun aholi, ayniqsa, yoshlarning siyosiy ongini, huquqiy, axloqiy, estetik madaniyatini yuksaltirish talab etiladi. Navqiron avlodni milliy va bashariy qadriyatlarga, madaniy durdonalariga bolalikdan boshlab xurmat ruxida tarbiyalash, ularda ommaviy madaniyatga xos ayrim ko`rinishlarga tanqidiy munosabatni, aksilmadaniyatga, turli buzg`unchi g`oyalar va axborotlarga nisbatan mafkuraviy immunitetni shakllantirish alohida ahamiyat kasb etadi. 11 “Ommaviy madaniyat” sari intilishga inson zotiga xos bo`lgan azaliy ishtiyoqlar asrlar osha yashab kelayotgan tabiiy – ijtimoiiy tenglik mayllari. Shuningdek jamoaviylik psixologiyasi bilan bog`liq arxetiklar ham sabab bo`ladi. Ular millati, tili, dini va madaniyatidan qat`iy nazar, barcha odamlarning ayrim ijobiy yoki salbiy narsalarga instinktiv intilishini ma`lum darajada belgilaydi. Ommaviy madaniyatni shaklan va mazmunan oddiylikning xolisligi go`yoki unga egalitar (tenglik, tekischilik) va demokratik tus bergandek bo`ladi. Xulosa sifatida aytsak, chin va soxta qadriyatlar o`rtasidagi chegarani belgilaydigan “qizil ip” tobora ingichkalashib, ko`rinmaslashib bormoqda. Lekin xalqimiz har qanday sharoitda ham asl qadriyatlariga sodiq qolgan va milliy manfaatlariga mos qadriyatlarnigina tan olgan, o`zlashtirgan. Demoqchimizki, 10 “Ommaviy madaniyat” Tahdid. T.”Tafakkur” 2008-yil. 1. Son. 16-bet. Olim Toshboyev. 11 A. Erkayev. Globallashuv: axborot xuruji va ommaviy madaniyat. // “Tafakkur” .2008 yil 1-son 10-bet.

ommaviy madaniyat niqobidagi istilochilikka qarshi kurashda o`zbek xalqida immunitet mavjud. Ammo bu taskin oldimizda ko`ndalang turgan real xavfni mensimaslik yoxud bemalolchilikka asos bo`lolmaydi. Binobarin, yurtboshimiz ta`kidlaganidek, bunday uzoqni ko`zlaydigan, aniq maqsadlarga ega bo`lganturli xuruj va g`arazlarni, xorijiy markazlar tomonidan katta kuch, mablag` sarflanayotgan harakatlar va bu kabi xavf-xatarlar bizga qanday zararli oqibatlar olib kelishidan ogoh bo`lishimiz darkor. 12 UMUMIY XULOSA. Ijtimoiy hayotda oila va nikohning roli kattadir. Oila jamiyatimiz boshlangich bugini bo’lib o’z mazmunida mas‘uliyatli vazifa, burchni ifodalaydi. Bu esa komil inson shaxsini shakllantirishda muhim omil vazifasini bajaradi. U davlat nazratida bo’ladi. Ularning vazifalari va burchlari, mas‘uliyatli tomonlari «Oila» kodeksida aks ettirilgan. Oila, fuqarolik jamiyati va davlatning axloqiy asoslarida axloqiy madaniyat, kasbiy odob, shuningdek axloqiy tarbiya muhim rol o’ynaydi. 12 Olim Toshboyev. Ommaviy madaniyat tahdidi. // “Tafakkur”. 2008. 1-son. 16-bet.

Foydalanilgan manbalar ro'yxati: Аsоsiy adabiyotlar: 1. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitusiyasi. – T.: O`zbеkistоn . 201 4 . 2. Mirziyoyev Sh. “Aziz va yagonamsan jonajon О‘zbekistonim!” – О‘zbekiston mustaqilligining 27 yilligiga bag‘ishlangan bayram tantanasidagi nutqi. // “Xalq so’zi”, 2018 yil 1 sentabr. 3. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak // «Xalq so’zi». 15 yanvar 2017 yil. 4. Mirziyoyev SH.M. Demokratik islohotlarni izchil davom ettirish, xalqimiz uchun tinch va osoyishta, munosib hayot darajasini yaratish-barqaror taraqqiyot kafolatidir. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining VIII sezdidagi ma’ruzasi. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining rasmiy sayti. 5. Mirziyoyev SH.M. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 14 yanvar oyida bo’lib o’tgan “Mamlakatimizni 2016 yildagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlarini har tomonlama tahlil qilish hamda respublika hukumatoning 2017 yil uchun iqtisodiy va ijtimoiy dasturi eng muhim yo’nalishlari va ustuvor vazifalarini belgilashga bag’ishlangan majlisida so’zlagan nutqi // “Xalq so’zi”, 2017 yil 16 yanvar. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning 2017 yil 5 yanvar kuni sog’liqni saqlash sohasining bir guruh yetakchi mutaxassislari bilan uchrashuvidagi nutqidan. M a n b a: http://uza.uz 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning Respublika baynalmilal madaniyat markazi tashkil etilganining 25 yilligiga bag’ishlangan uchrashuvidagi nutqi // «Xalq so’zi» gazetasi, 2017 yil 25 yanvar. 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-son Farmoni // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y., 6-son.

O'xshashlar

Qadriyatlar falsafasi (akseologiya)

Tarix falsafasi, sivilizatsiya va madaniyat

Nikoh, оila, va davlatning axloqiy asoslari

Etika fanining asosiy kategoriyalari. Axloqiy tamoyillar va me‘yorlar

Or-nomus, qadr-qimmatim, sharm-hayo axloqiy me’yorlari sifatida