Meva urug’ tuzilishi, tiplari va klassifikatsiyasi. Jinsiy ko’payish evolyutsiyasi - Botanika - Slaydlar

Meva urug’ tuzilishi, tiplari va klassifikatsiyasi. Jinsiy ko’payish evolyutsiyasi

Yuklangan vaqt:

11.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1082.900390625 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: MEVA URUG’ TUZILISHI, TIPLARI VA KLASSIFIKATSIYASI. JINSIY KO’PAYISH EVOLYUTSIYASI .

ASOSIY SAVOLLAR 1. Gulli o’simliklarning urug’ining tuzilishi va turlari 2. Mevalar va ularning tarqalishi

Yuksak o’simliklarni individual hayoti urug’langan bitta tuxum hujayraning rivojlanishidan boshlanadi. Tuxum hujayraning, ya‘ni zigotaning keyingi bir necha marta bo’linishidan so’ng to’qimalar va nihoyat ko’p hujayrali organizm hosil bo’ladi. Umuman, urug’li o’simliklar ochiq va yopiq urug’li bo’ladi. Yopiq urug’li o’simliklar urug’i rivojlanishi va tuzilishi jihatidan ochiq urug’lilardan farq qiladi.  Birinchidan, ochiq urug’lilarning urug’idagi g’amlovchi to’qima- endosperma kelib chiqishi jihatidan gaploid xarakterga ega, ya‘ni onalik gametofitining vegetativ qismi hisoblanadi. Gulli o’simliklarning urug’idagi endosperm esa qo’sh urug’lanish jarayoni natijasida hosil bo’lib triploid bo’ladi.  Ikkinchidan, yopiq urug’lilar urug’ining murtagida 1 yoki 2 ta urug’pallalari bo’ladi.  Uchinchidan, yopiq urug’lilarda urug’ po’stining (spermoderma) rivojlanishi urug’ning ikki qavat integumenti ishtirokida bo’ladi. Ochiq urug’lilarda urug’ po’sti bitta integumentdan hosil bo’ladi. GULLI O’SIMLIKLARNING URUG’INING TUZILISHI VA TURLARI

Urug’larning unib chiqishida zarur bo’lgan oziq moddalar urug’ning o’zida to’planadi. Demak, urug’ murtagining oziqlanishi geterotrof hisoblanadi. Gulli o’simliklar urug’i, odatda murtak, endosperm va urug’ po’sti dan iborat. Murtak yangi o’simlikning embrionidir. Gulli o’simliklarning turli vakillarida urug’dagi murtak bilan endosperm bir- biriga nisbatan turli o’lchamdadir. Magnoliyadoshlar, loladoshlar va palmalarda murtak juda kichik o’lchamda, endosperm esa urug’ning deyarli barcha hajmini egallagan bo’ladi. Burchoqdoshlar, qovoqdoshlarda u murtak va po’stdan iborat. Bundan tashqari oraliq guruhlar ham uchraydi. GULLI O’SIMLIKLARNING URUG’INING TUZILISHI VA TURLARI

GULLI O’SIMLIKLARNING URUG’INING TUZILISHI VA TURLARI Urug’ po’sti bir necha qavatdan iborat bo’lib, murtakni qurib qolishidan, erta unib ketishidan saqlasa, urug’larning unish vaqtida uning hujayralari shilimshiqlanib, tuproqqa urug’ni birikib olishiga yordam beradi. Urug’ni tarqalishida ham ahamiyatga ega. Urug’ po’stida suvni shimib bo’kishi uchun mayda teshik bo’ladi, uni odatda urug’ yo’li deyiladi. Bundan tashqari, chok ham bo’lib, u urug’bandiga birikish joyi hisoblanadi. Endosperm asosan g’amlovchi to’qimadan iborat. Unda kraxmal, oqsil va moy tomchilaridan tashqari zaxira oziq sifatida boshqa moddalar ham to’planishi mumkin. Shunigdek, murtakning tarkibida ham zaxira moddalardan kraxmal, yog’lar va oqsillar uchraydi.

GULLI O’SIMLIKLARNING URUG’INING TUZILISHI VA TURLARI O’zida to’playdigan zaxira moddalar tarkibiga ko’ra urug’lar bir necha xil bo’ladi: 1. Kraxmal to’plovchi urug’lar. Bu xil urug’lar tarkibida asosan kraxmal va kam miqdorda oqsillar ham to’planib, ular makkajo’xori, bug’doy, arpa, sholi, javdar va shu kabi o’simliklarda bo’ladi. 2. Oqsil to’plovchi urug’lar bularga soya, mosh, no’xat, beda va boshqa dukkaklilar urug’lari kiradi. 3. Yog’ to’plovchi urug’lar bularga kanakunjut, zig’ir, kungaboqar, xantal, kanop, kunjut, yong’oq va shu kabi o’simlik urug’lari kiradi. 4. Sellyuloza (kletchatka) to’plovchi urug’lar. Bunday urug’larga finik va braziliya palma daraxti, kofe va shu kabi o’simlik urug’lari kiradi.

GULLI O’SIMLIKLARNING URUG’INING TUZILISHI VA TURLARI Murtakda o’simlikning barcha vegetativ organlari (ildiz va novdalar) bo’ladi. Ildizdan kurtakka o’tish qismi murtak poyachadir, bu qism poyaning birinchi bo’g’im oralig’i bo’lib gipokotil deb ataladi. Murtakdagi dastlabki barglar o’ziga xos tuzilishga ega va ular urug’palla barglar deyiladi. Gulli o’simliklar murtagidagi urug’pallalar soniga ko’ra, bir va ikki pallali deb atalgan ikkita ajdodga (sinfga) bo’linadi.

GULLI O’SIMLIKLARNING URUG’INING TUZILISHI VA TURLARI Urug’larning xillari: A-ko’knor; B-bug’doy; C-randak; D-murch; E- zig’ir; H-no’xat; 1-urug’ po’sti (spermoderma); 2-endosperm; 3-ildizcha; 4-poyacha; 5-kurtakcha; 6- urug’palla (3-6-murtak); 7-meva po’sti; 8-perisperm.

GULLI O’SIMLIKLARNING URUG’INING TUZILISHI VA TURLARI Urug’ turlari quyidagicha bo’ladi: Endospermli urug’lar . Urug’da murtakning unib chiqishi uchun kerakli bo’lgan oziq moddalar maxsus g’amlovchi to’qima - endospermda to’plansa endospermli urug’ deyiladi. Bunday urug’lar bug’doydoshlar, ituzumdoshlar va ziradoshlar oilalarining vakillarida aniq ko’zga tashlanadi.

GULLI O’SIMLIKLARNING URUG’INING TUZILISHI VA TURLARI Endospermsiz urug’lar . Urug’da murtakning unib chiqishi uchun kerakli zaxira oziq moddalar murtakning o’zida, ya‘ni urug’ pallalarida to’plangan bo’lsa endospermsiz urug’ deyiladi. Bu urug’lar burchoqdoshlar, qoqidoshlar, qovoqdoshlar oilalarining vakillarida uchraydi. G’o’za chigiti ham endospermsiz urug’ hisoblanib, unda murtak va ikkita qobiqdan iborat. Pardasimon tashqi qobiq yog’ochlangan bo’ladi, unda uzun va qisqa tuklar bilan qoplangan. Ichki pardasimon qobiq juda yupqa va nozik bo’lib murtak xaltachasining qoldig’idir. Burchoqdoshlar oilasi urug’lari murtagida xarakterli xususiyat poyachaning egilgan holda bo’lishidir. Bir pallalilardan o’qbarg, bo’lduruq o’t turlarining urug’lari misol bo’ladi.

GULLI O’SIMLIKLARNING URUG’INING TUZILISHI VA TURLARI Perispermli urug’lar . Agar urug’da persperm yaxshi rivojlangan, ya‘ni zaxira oziq modda urug’ kurtakning nutsellus hujayralarida to’plangan bo’lsa, perispermli urug’ deyiladi. Perispermli urug’larni chinniguldoshlar va sho’radoshlar oilalarining vakillarida uchraydi. Qora murchning urug’lari kichkinagina murtak endospermda joylashadi. Uni tashqi tomonidan yirik perisperm o’rab turadi

GULLI O’SIMLIKLARNING URUG’INING TUZILISHI VA TURLARI Urug’ning unishi. Maysaning tuzilishi. Urug’ning unishi uchun ma‘lum sharoitlar bo’lishi kerak. Bularga namlik, harorat va havo (kislorod) zarur bo’ladi. Hamma o’simliklarda ham urug’larning unishini jadal borishi uchun optimal harorat (20-30 0 C) talab etilsa, minimal harorat o’zgaruvchan bo’ladi. O’rtacha harorat va sovuq iqlimda o’suvchi o’simliklar uchun minimal harorat noldan biroz yuqori bo’lishi mumkin (sebargada 0,5 0 C, javdarda 1 0 C, bug’doyda 4 0 C). Subtropik va tropik o’simliklar urug’i uchun 10-20 0 C va undan ortiq (g’o’zada 14 0 C, sholida 10 0 C, qovun va bodringda 15-18 0 C). Ba‘zi urug’larning unishi uchun o’zgaruvchan harorat qulay hisoblanadi.

Loviya (A) va bug’doy (B) urug’larining unishi: 1-asosiy ildiz; 2-yon ildiz; 3-qo’shimcha ildiz; 4-gipokotil; 5-epikotil; 6- urug’pallalar; 7-birinchi chin barglar; 8-kurtak; 9-koleoptil.

GULLI O’SIMLIKLARNING URUG’INING TUZILISHI VA TURLARI Urug’ unishidan oldin suv shimib bo’kadi. Bu paytda urug’ po’sti yorilib, fermentlar yordamida endosperm yoki perispermdagi oziq moddalarni parchalab eriydi. Keyinchalik murtakning oziq moddalarni shimishi ham urug’pallalar yordamida boradi. Murtakning oziq moddalar bilan ta‘minlanishi tufayli uning barcha organlari o’sa boshlaydi. Urug’ po’sti yorig’idan yoki chang yo’li orqali murtak ildiz chiqadi va yosh o’simtani tuproqqa biriktiradi. O’simlik mustaqil ravishda tuproqdan suv va mineral moddalarni o’zlashtira boshlaydi. Ildizdan so’ng gipokotil o’sib, egilgan holda tuproq yuzasiga chiqadi. Tuproq yuzasida gipokotil to’g’rilanadi va o’zi bilan birga urug’palla va kurtakni olib chiqadi. Urug’ pallalar tezda yashil rangga kiradi. Urug’pallalar har doim ham tuproq yuzasiga chiqavermaydi.

Ba‘zi o’simliklarda gipokotil juda sust o’sadi. Shuning uchun ham urug’pallalar tuproq ostida qoladi. Bunday hollarda ikkinchi bo’gim oraliq – epikotil cho’zilib tuproq yuzasiga kurtakni olib chiqadi. Birinchi tur unish yer ustki, ikkinchisi esa yer ostki o’sish deb ataladi. Yer ustki unish ikki pallali o’simliklarda g’o’za, loviya, sabzi, kungaboqar, lavlagi, bodring va boshqalar uchun xosdir. Yer ostki o’sish eman, no’xat, po’fanak, kabi o’simliklarning urug’lari uchun xarakterli. Shunday qilib, ikki pallali o’simliklarning maysasida quyidagi qismlar ajratiladi: asosiy ildiz, yon ildiz, ildiz bo’yni, gipokotil, urug’palla, epikotil, birinchi chin barg va uchki kurtak. GULLI O’SIMLIKLARNING URUG’INING TUZILISHI VA TURLARI

GULLI O’SIMLIKLARNING URUG’INING TUZILISHI VA TURLARI Bir pallali o’simliklar maysasi boshqacha tuzilishga ega. Bu o’simliklarda popuk ildiz sistemasi ga ega. Bunday ildiz sistemasi murtak ildiz maxsus g’ilof- koleoriza bilan o’ralgan. Ildiz koleoriza to’qimasini yorib tuproq bilan ilashadi. Bir necha soat keyin qo’shimcha ildizlarning hosil bo’lishi bilan bo’gliq. Qo’shimcha ildizlar poyaning eng pastki qismidan o’sib chiqadi. Asosiy ildiz uzoq vaqt o’smaydi. Shuning uchun ham qo’shimcha ildizlar orasida ajralib turmaydi. Novda tuproq yuzasiga koleoptil yordamida yorib chiqadi. Tuproq yuzasida koleoptil o’sadi va unda esa maysaning dastlabki haqiqiy barglari ko’zga tashlanib turadi. Shunday qilib, zigotadan hujayralarning bo’linishi va ajralishi natijasida urug’ murtagi va uning unishidan maysa hamda o’simlikning hamma vegetativ organlari ildiz, poya va barglar shakllanadi.

MEVALAR VA ULARNING TARQALISHI Meva yopiq urug’li o’simliklar uchun xos bo’lgan generativ a‘zo bo’lib, gulda urug’lanish jarayoni o’tgandan keyin urug’chi tugunchasi va gulning boshqa a‘zolari ishtirokida rivojlanadi. Agar gulning tugunchasi ustki bo’lsa, unda meva faqat tugunchani o’zidan (chin meva) hosil bo’lsa, ostki tugunchali gulda esa mevaning hosil bo’lishida gul o’rni changchilarning ostki qismi, gultoj va gulkosa barglari ham ishtirok etadi. Agarda gulda bir necha urug’chi bo’lsa, ular urug’langandan so’ng ayrim mevalardan tashkil topgan to’pmeva rivojlanadi. Mevaning rivojlanishi urug’ning rivojlanishi bilan bir vaqtda boradi. Mevalar tuzilishi muhim bir sistematik belgi bo’lib u yoki bu sistematik birliklar holatini aniqlashda ham qo’llaniladi.

MEVALAR VA ULARNING TARQALISHI Mevalarning biologik ahamiyati shundaki, ular urug’larning tarqalishiga yordam beradi. Shuning uchun ular turli xil moslanishlarga ega. Mevaning po’sti urug’ning qurib qolmasligi, qizib ketishi, mikroblar bilan zararlanishi hamda mexanik taassurotlardan himoya qiladi. Shunday qilib, mevalar kelgusi avlodning yashovchanligini oshiradi. Meva ikki qismdan: meva eti, po’sti – perikarp (yunon. peri -atrofi, karpos - meva) va urug’dan iborat bo’ladi. Meva po’sti tugunchaning devoridan hosil bo’lib, uch qavatga ega: 1. Ekzokarp ( tashqi qavat). 2. Mezakarp (o’rta etli va seret qavat). 3. Endokarp (ichki) qavat. Ushbu qavatlar barcha mevalarda bir xil darajada rivojlanmagan.

MEVALAR VA ULARNING TARQALISHI Agarda gulda bitta urug’chi bo’lsa, bu urug’chidan hosil bo’lgan meva oddiy meva deb ataladi. Masalan, no’xatning dukkak mevasi shu guruhga kiradi. Agarda gulda bir nechta urug’chi bo’lsa, bu urug’chilardan hosil bo’lgan mevaga murakkab meva deyiladi. Bunga ayiqtovon va malina o’simliklarining mevasi misol bo’ladi. Agarda meva bir nechta guldan yoki to’pguldan hosil bo’lsa to’pmeva deb ataladi. Masalan, lavlagi, ananas, anjir va tutning mevasi to’pmeva hisoblanadi. Perikarp qavatlarining holatiga ko’ra mevalar ho’l (sersuv) va quruq mevalarga bo’linadi.

MEVALAR VA ULARNING TARQALISHI Ho’l mevalarning meva po’sti (perikarp)da mezokarp qavati yaxshi rivojlangan. U bir necha qavat parenxima hujayralardan tuzilib, hujayra qobig’i yupqa, hujayra shirasiga boy bo’ladi. Ularda tashqi epiderma va o’tkazuvchi boylamlar yaxshi rivojlangan. Quruq mevalarda esa mezokarp emas, balki ekzokarp va endokarp qavatlari mavjud. Mezokarp esa o’z suyuqligini yo’qotgan sklerenxima va tosh hujayralardan iborat.

Ho’l mevalar: A-B- rezavor; D-olma; E-banan; F-pomeranes; G-qovoq.

Quruq mevalar: A-yong’oq; B-yong’oqcha; D-don; E-pistacha; F-murakkab yong’oqcha; G-hakalak (eman); H-qanotli; I-ikki qanotli; J-yertutning murakkab yong’oqcha mevasi.

MEVALAR VA ULARNING TARQALISHI Mevalar odatda ho’l va quruq, bir urug’li va ko’p urug’li, chatnaydigan va chatnamaydigan kabilarga ajratiladi. Mevalar tabiiy tasnifiga ko’ra esa, urug’chi turiga asoslangan. Bunda, bir yoki bir necha ayrim mevabarglardan tashkil topgan apokarp va bir-birlari bilan o’zaro qo’shilgan mevabarglardan iborat senokarp mevalar ajratiladi. Ularning har biri o’ziga xos parallel ravishda ho’l va quruq, bir va ko’p urug’li, chatnaydigan va chatnamaydigan shaklllarni hosil qilgan. Senokarp mevalar yana o’z navbatida sinkarp, parakarp va lizikarp mevalarga bo’linib ketadi. Tugunchaning holatiga qarab faqat urug’chi mevabarglaridan, ya‘ni ustki tugunchadan hosil bo’lgan haqiqiy mevalar va ostki tugunchadan hosil bo’lgan soxta mevalar farq qilinadi. Soxta mevalarda gulning boshqa a‘zolari ham ishtirok etadi.

MEVALAR VA ULARNING TARQALISHI Quruq mevalarning tiplari : Bargak meva - bitta meva bargchasining birikib o’sishidan hosil bo’lgan bir uyali, ko’p urug’li, bir tomonlama ochiladigan quruq apokarp meva. Bargak meva - ayiqtovondoshlar oilasining vakillarida uchraydi. Ko’p urug’li quruq mevalar: A-bargak; B-murakkab bargak; D-dukkak; E- qo’zoq; F-bo’g’imli qo’zoq; G-qo’zoqcha; H-I- J-ko’sak

MEVALAR VA ULARNING TARQALISHI Dukkak - bitta meva bargchadan hosil bo’lgan, bir uyali, bir-ikki yoki ko’p urug’li, ikki tomonlama ochiladigan va ochilmaydigan quruq apokarp meva. Dukkak mevalar Burchoqdoshlar oilasining vakillarida bo’ladi. Bunday mevalarning shakli va kattaligi har xil bo’lishi mumkin. Masalan, ekma bedaning dukkak mevasi ko’p urug’li, spiralsimon o’ralgan bo’ladi. Esparset o’simligining mevasi bir urug’li, ochilmaydigan dukkak meva hisoblanadi.

MEVALAR VA ULARNING TARQALISHI Qo’zoq va qo’zoqcha meva - ikkita meva bargchasining birikib o’sishidan hosil bo’lgan, ikki uyali, ko’p urug’li senokarp meva hisoblanadi. Urug’lari soxta pardaga o’rnashgan, ikki tomonlama ochiladigan va ochilmaydigan quruq meva. Qo’zoq mevaning uzunligi enidan farq qiladi. Qo’zoqcha mevaning uzunligi enidan deyarli farq qilmaydi. Qo’zoq va qo’zoqcha mevalarni karamdoshlar oilasining vakillarida ko’rish mumkin.

MEVALAR VA ULARNING TARQALISHI Ko’sak meva - ikki yoki bir nechta meva barglarining birikib o’sishidan hosil bo’lgan, ko’p urug’li quruq senokarp meva. Ko’sak mevalarning ochilish yo’llari: teshikchalar yordamida (ko’knorda); qopqoqchasi bilan (mingdevonada); tishchalar yordamida (chinniguldoshlarda); chanoqlar yordamida (g’o’za va bangidevona) bo’ladi. Yong’oq va yong’oqcha - meva po’sti qattiq yog’ochlangan, bir urug’li, ochilmaydigan quruq meva. Yong’oqcha mevasi yong’oqnikidan kichik bo’ladi. Yong’oq meva o’rmon yong’oq o’simligi da, yong’oqcha mevasi esa hiloldoshlar oilasida mavjuddir.

MEVALAR VA ULARNING TARQALISHI Don - (senokarp meva) ikkita meva bargchasining birikib o’sishidan hosil bo’lgan, ochilmaydigan quruq meva. Meva po’sti urug’ po’sti bilan birikib o’sgan. Ma‘lumki, bug’doy, sholi, suli, arpa mevalari don hisoblanadi. Qanotcha - meva yonligi terisimon, uning ekzokarp qavati yaxshi rivojlangan pardasimon qanotcha hosil qilgan (qayrag’och).

MEVALAR VA ULARNING TARQALISHI Ho’l mevalarning tiplari . Chin meva - gulning faqat tugunchasining rivojlanishidan hosil bo’ladi: gilos, o’rik, shaftoli. Soxta meva - mevaning hosil bo’lishida gulning boshqa qismlari ham ishtirok etadi: behi, anor, nok . Oddiy meva - guldagi bir dona tugunchaning rivojlanishidan hosil bo’ladi: o’rik, olma. Murakkab meva - guldagi bir nechta tugunchalarning rivojlanishidan yetiladi: malina, maymunjon. Rezavor meva sersuv (senokarp meva) ko’p urug’li ho’l meva. Tok, ituzum, kartoshka, banan o’simliklarning mevalari rezavor meva hisoblanadi.

MEVALAR VA ULARNING TARQALISHI Olma meva (sinkarp meva). Olma mevaning hosil bo’lishida urug’chining tugunchasi bilan birga guldon, changchilarning ostki qismi, gultoj va gulkosabarglar ishtirok etadi. Behi, nok va olma mevalari misol bo’ladi. Danak meva - bitta meva bargchasining birikib o’sishidan hosil bo’lgan ho’l meva. Danak mevalar shaftoli, gilos, o’rik o’simliklarida bo’ladi. Pomeranes yoki gesperidiy meva - rezavorsimon senokarp meva bo’lib, ular rutadoshlar oilasining sitrus o’simliklarida uchraydi. Apelsin, limon o’simliklarida bo’ladi. To‘pmevalar – bir-biriga yaqin joylashgan gullardan tashkil topgan to‘pguldan hosil bo’ladi: tut, anjir, ananas, qand lavlagi mevasi misol bo‘ladi.

Meva va urug’larning tarqalishi. O‘simliklarning uzoq evolyutsion rivojlanishida meva va urug’larning tarqalishining ko’pgina usullari kelib chiqqan. Urug’lar va mevalar turli yo’llar bilan tarqaladi. Sersuv mevalar asosan parrandalar yordamida, ilmoqchalar bilan qoplangan mevalar hayvonlarning juniga ilashib, tuk va qanotchalari bo’lgan mevalar shamol ta‘sirida tarqaladi. Shunga qaramay urug‘ va mevalarning tarqalishida asosan odamlar muhim o’rin tutadi. Meva va urug’larning tarqalishiga moslanishi ikki yo’nalishda borgan. Ulardan biri tabiatdagi har xil kuchlardan foydalanishdan (shamol, suv, hayvonlar) va ikkinchisi o’simlik o’z kuchi yordamida meva va urug’larini sochib yuborishdan iborat. O‘simliklarni diasporalari (yunon. “ diaspeyro” -sochilmoq ) tabiiy ravishda o’simlik tanasidan ajralib, ko’payish uchun xizmat qiladi. Diasporalar ( spora, urug’, meva va boshqalar ) vositasi bilan tarqaladi.MEVALAR VA ULARNING TARQALISHI

Diasporalarni tarqalishi asosan ikki xil usul bilan bo’ladi: 1. Avtoxoriya (yunon. “ avtos ”-o’zi, “ xoreo ”-tarqalaman) meva va urug’larning o’zlari tomonidan tarqalishi, bunday o’simliklar avtoxor o’simliklar deb ataladi. 2. Alloxoriya (yunon. “ allos” -boshqa, “ xoreo” -tarqalaman) – turli vositalar orqali (suv, shamol, qushlar, hayvonlar va odam) tarqaladi. Avtoxorlarni meva va urug’lari, odatda, yaqinga, ko’pi bilan 1-2 m nariga sochiladi. Avtoxorlar ikkiga: mexanoxorlarga va baroxorlarga bo’linadi. Mexanoxor larning ko’pchiligi ko’sak va qo’zoqning yorilishi vositasi bilan urug’lari undan otilib sochiladi (masalan, binafsha, lola va boshqalar). Ba‘zi o’simliklarning mevalari pishgan vaqtda meva ichida kuchli bosim hosil bo’ladi va meva yorilgan vaqtda unda urug’lari zarb bilan sochiladi, ayni vaqtda charsillagan ovoz chiqadi. Bunday o’simliklarga binafshalar, burchoqdoshlar (sariq akatsiya, burchoq, mosh) , yorongul, yovvoyi xina va boshqalar misol bo’la oladi. MEVALAR VA ULARNING TARQALISHI

O’zbekistonda keng tarqalgan yovvoyi bodring ning pishgan mevasiga salgina tegilsa, urug’lari shilimshiq modda bilan otilib chiqib, o’tib ketayotgan odam yoki hayvonga yopishib oladi va shu tariqa uzoqlarga tarqaladi. Chatnab ochiluvchi quruq mevalar (dukkak, qo‘zoq va qo‘zoqcha) yetilganda meva sirtining tashqi va ichki to’qimalari har xil darajada tarang bo’ladi. Shuning natijasida meva yoni chatnab yoriladi, ular kuch bilan atrofga sochiladi. Alloxor o‘simliklarning meva va urug’lari asosan to’rt xil yo’l bilan: anemoxor (yunon. anemos -shamol), zooxor (yunon. zoon -hayvon), gidroxor (yunon. gidro -suv) va antroxor (yunon. antropos -odam) tarqaladi. Anemoxor o’simliklar tabiatda juda ko’p tarqalgan. Ularni meva va urug’larini shamol yordamida tarqalishiga ba‘zi moslamalari «popukcha», «qanotcha» yordam beradi. MEVALAR VA ULARNING TARQALISHI

Meva va urug’larning tarqalishi: 1-8-anemoxoriya (1-5-uchma mevalar; 6-8-qanotchali mevalar); 9-11-zooxoriya; 12- 13-gidroxoriya (12-nilufar; 13-kokos palmasi mevasi).

Bunday moslamalar (tol, terak, qarag’ay, shumtol, zarang, saksavul, juzg’un,) kabi o’simliklarda uchraydi. Moslamalar urug’ va mevalarni havoda shamol bilan tarqalishini osonlashtiradi. Ba‘zi o’simliklar ( orxidiyadoshlar, shumg’iyadoshlar )ning urug’lari juda mayda va yengil, ular havoda shamol vositasida uzoq masofaga tarqaladi. Markaziy Osiyo cho’llarida o’sadigan ba‘zi o’simliklarni mevasi pishgandan keyin yer osti qismidan uziladi va cho’lda ancha joygacha shamol bilan uchib boradi, ayni vaqtda bir qanchasi bir-biri bilan chirmashib, kattakon shar bo’lib qoladi, silkinish vaqtida urug’lar to’kiladi. Bunday o’simliklar dala bo’ylab yumalovchi deb ataladi (yantoq, sho’ra, boltiriq, boyalich). Ko’pchilik o’simliklarning urug’ va mevalari hayvonlar vositasi bilan tarqaladi. Masalan, qadaluvchi yoki yopishqoq , ilmoqli (ilgakka o’xshash o’simtali) mevalar hayvon juniga ilashib uzoqlarga ketadi. Ular (sariq choy, ittikon, temirtikon, yovvoyi sabzi, qo’ytikon va boshqalar) ning urug’ va mevalari shu yo’l bilan tarqaladi.MEVALAR VA ULARNING TARQALISHI

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!

O'xshashlar

Meva va urug\\' mavzusida test slayd

Generativ organlar gul. To’pgullar - urug’. meva

O’simliklarning inson hayotidagi ahamiyati va ularning xilma-xilligi

Mog’or zamburug’i va uning ko’payish usullari

Yo'sinlar, Qirqquloqlar, Qirqbo'g'imlar (test slayd ko'rinishida)