O’simliklarning suvni so’rishiga tashqi muhit omillarining ta’siri - Biologiya - Slaydlar

O’simliklarning suvni so’rishiga tashqi muhit omillarining ta’siri

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3497 KB

Ko'chirib olish

O’simliklarning suvni so’rishiga tashqi muhit omillarining ta’siri

23.09.19 2 Mavzu : O’simliklarning suvni so’rishiga tashqi muhit jmillarining ta’siri ” Tuzuvchi : katta o’qituvchi M.Sharopova

Agar bolalar erkin fikrlashni o’rganmasa , berilgan ta’lim samarasi past bo’lishi muqarrar . I.A.Karimov Reja: 1. Yashil o’simliklar tanasidagi suvning miqdori. 2. O’simliklar hayotida suvning ahamiyati. 3. Suvning shimilishi va harakati. 4. Tuproqdagi suv formalari. 5. Ildiz tizimi va uning suvni so’rishi. 6. O’simlikning suvni so’rishiga tashqi sharoit omillarining ta’siri.

23.09.19 4Suv tirik organizmlarning yashashi uchun asosiy muhitlardan biridir. Suvsiz sharoitda organizmlar nobud bo ’ ladi yoki anabioz holatiga o ’ tadi. o ’ simliklar tanasida suvning miqdori 70% dan to 90% gacha bo ’ lishi mumkin. Ya ’ ni bu ularning tur va navlariga, yoshiga, yashash muhitiga, har xil organlariga va hatto hujayra organoidlariga ham bog ’ liq. Ayniqsa o ’ simlikning yosh a ’ zolarida va bargida bu ko ’ rsatkich to 90 % gacha borishi mumkin. Suv miqdori hujayra protoplazmasida – 80 %, shirasida – 98 %, po ’ stida 50 % gacha yetishi mumkin. Ayrim ho ’ l mevalarda juda ko ’ p: bodringda to 98 %, pomidorda – 94 %, tarvuzda – 92 %, kartoshkada – 77 % gacha bo ’ ladi.

O’simliklarning hayotiy jarayonida suv quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. Biokimyoviy reaksiyalarning sodir bo’lishi uchun asosiy muhit bo’lib hisoblanadi. 2. Kimyoviy birikma bo’lganligi uchun muhim reaksiyalarda: gidroliz, sintez, oksidlanish va qaytarilish reaksiyalarida (fotosintez, nafas olish, mineral elementlarni o’zlashtirish va hokazolar) to’g’ridan – to’g’ri ishtirok etadi. 3. O’simliklarni kuchli issiqlik ta’siridan saqlaydi, ular haroratini pasaytiradi (transpirasiya). 4. O’simliklarning tuproqdan qabul qilgan mineral elementlari, uning tanasida hosil bo’lgan organik moddalarning harakati va qayta taqsimlanishi ham suv hisobiga sodir bo’ladi.

 Tuproqdagi suv formalari . Tuproqdan suv olish uchun o’simlik ildiz hujayralarining so’rish kuchi tuproq eritmasining so’rish kuchidan birmuncha yuqori bo’lishi shart. Chunki tuproqda bunday so’rishga qarshilik qiluvchi kuchlar mavjudki, ular suvni ushlab turuvchi kuchlar deyiladi. Odatda, tuproq tarkibida suv toza emas, balki ma’lum konsentrasiyali eritma holida bo’ladi. Eritmaning konsentrasiyasi tuproqdagi suvda eruvchi tuzlar va boshqa moddalarning miqdoriga bog’liq.  Gravitasion suv – suv bilan to’ldirilgan va harakatchan yirikroq tuproq kapillyarlari. Bunday suv yaxshi o’zlashtiriladi.  Kapillyar suv – tuproqning torro q kapillyarlaridagi suv menisklarining yuzaki tortilishi natijasida ushlanib turadi va og’irlik kuchiga buysunib pastga tushmaydi, bu suvni ushlab turadigan kuch juda oz, Shuning uchun uni ildiz tuk chalari bemalol suradi.  Pardasimon suv – bu suv tuproq donachalari sathida molekulyar tortuv kuchlari – adsorbsiya bilan ushlanib turadi, bu kuchlar ancha yuqori va parda yupqalashgani sari oshib boradi. Bunday suvlarni o’simliklar qiyinchilik bilan o’zlashtiradi.  Gigros k opik suv – bu suvni tuproq donachalari juda katta kuch (1000 atm. yaqin) bilan ushlab turadi va uni o’simliklar mutlaqo o’zlashtirolmaydi, bu tuproq donachalarining katta- kichikligiga qarab 0,5 % dan (yirik qumlarda) tortib to 14 % gacha (og’ir soz tuproqda) bo’lishi mumkin.  Imbibision suv – kimyoviy jihatdan birikkan bo’lib, tuproq ichida kolloid moddalar qancha ko’p bo’lsa u ham shuncha ko’p bo’ladi. Bunday suv ayniqsa torfli tuproqlarda ko’p va o’zlashtirilmaydi. 23.09.19 6

7ILDIZ TIZIMINING SUVNI SO ’ RISHIGA TASHQI SHAROIT OMILLARINING TA ’ SIRI. Harorat ildizning suvni so ’ rish tezligiga ta ’ sir qiladigan eng muhim omilardan biridir. Agar tuproq harorati pasaya boshlasa, ildizning suvni so ’ rish qobiliyati ham s u saya boradi. Bu hodisani kuzatish uchun o ’ simlik o ’ sib turgan tuvak atrofini muz bilan o ’ rab qoyish kerak. Ko ’ p o ’ tmay o ’ simlik so ’ liy boshlaydi. Chunki tuproq soviganda ildizlarga judayam sust boradigan suv o ’ simlikdan bug ’ lanib, sarflanadigan suv miqdorini qoplay olmaydi. Tuvak normal haroratga o ’ tkazilsa, o ’ simlik avvalgi holatiga qaytadi. Past haroratda suvni so ’ rish qobiliyatining pasayishi, hujayra protoplazmasining qovushqoqlik darajasi oshib ketishi tufayli roy beradi , deb tushuntiriladi. Tuproq harorati keskin pasayganida, o ’ simlikning so ’ lishi natijasida hamma fiziologik jarayonlar ham buziladi: og ’ izchalar yopiladi, transpirasiya va fotosintez jarayonlari keskin pasayadi. Mineral elementlarning yutilishi ham to ’ xtab qoladi. Bunday holat uzoqroq davom etsa o ’ simliklar nobud bo ’ lishi mumkin.

Ildizning suvni so’rish va harakatga keltirish qobiliyatiga tuproq eritmasining konsentrasiyasi va PH darajasi ham ta’sir etadi. Ildiz hujayrasi shirasining konsentrasiyasi tuproq eritmasi konsentrasiyasidan yuqori bo’lsagina suv ildizga surila boshlaydi. Aks holda ildiz tuproqdan suv olish u yoqda tursin, o’zida mavjud suvni ham yo’qotishi mumkin. Shuning uchun ham sho’r tuproqlarda faqat osmotik bosimi yuqori o’simliklar (sho’ralar va boshqalar) yashay oladi. Chunki ularning hujayralarida tuz to’planishi hisobiga osmotik bosim juda yuqori bo’ladi . Tuproq eritmasining РН juda past (2-3, ya’ni nordon reasiyaga ega) bo’lgan eritmalardan ko’pchilik o’simliklarning ildizlari suvni o’zlashtirolmaydi. Reaksiya neytral darajaga yaqinlashgan sari suvning o’zlashtirilishi ham aktivlasha boradi. O‘simliklarni tuproqdan suvni o‘zlashtirishiga qarshilik qiluvchi kuchlar mavjud bo‘lib, ularga suvni ushlab turuvchi kuchlar deyiladi . Bunga: 1. Suvning o‘z og‘irlik kuchi. 2. Tuproq zarrachalarini adsorbsiyalash kuchi. 3. Kapillyar naylarning yuza tortish kuchi. 4. Tuproq tarkibidagi osmotik bosim kuchi.

23.09.19 9Muammoli ta’lim texnologiyalarining o‘qitishdagi ahamiyati. Talabalarda ijodiy izlanish, kichik tadqiqotlarni amalga oshirish, muayyan farazlarni ilgari surish, natijalarni asoslash, ma’lum xulosalarga kelish kabi ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga xizmat qiladigan ta’lim muammoli ta’lim deb ataladi. Muammoli ta’limning ilk g‘oyalari amerikalik psixolog va pedagog J.Dyui (1859- 1952 yy.) tomonidan asoslangan. U 1894 yilda Chikagoda o‘qitish o‘quv rejasi bo‘yicha emas, balki o‘yin va mehnat asosida olib boriladigan tajriba maktabini tashkil etgan. J.Dyui muammoli ta’lim asosi sifatida quyidagi yo‘nalishlarni belgilagan: • ijtimoiy; • konstruktiv; • badiiy ifodaviy; • ilmiy-tadqiqot.

10O‘tgan asrning 60-yillarida esa muammoli ta’lim L.Rubinshteyn, M.I.Maxmutov, V.Okon, I.Y.Lerner kabi tadqiqotchilarning qarashlari negizida yanada rivojlangan. S.L.Rubinshteynning “Tafakkur muammoli vaziyatdan boshlanadi” degan g‘oyasi muammoli ta’limning psixologik asosi sifatida qabul qilingan. Muammoli ta’lim turlari (M.N.Skatkin): 1. Bilimlarni muammoli bayon qilish (muammoli ma’ruza). 2. Muammoli topshiriqlarni hal qilish (muammoli amaliy mashg‘ulot). 3. Kichik ilmiy tadqiqotlarni olib borish (muammoli tajriba). Muammoli ta’limning asosini muammo (yun. “to‘siq”, “qiyinchilik”) yoki muammoli vaziyat tashkil etib, muammoli TT ularning yechimini topishga xizmat qiladi. Ko‘p holatlarda muammo va muammoli vaziyat sinonimlardek qabul qilinadi. Aslida esa ular bir-biridan farq qiladi. Muammoning tarkibiy qismlari: 1) ma’lum bilimlar; 2) noma’lum bilimlar; 3) mavjud tajriba. Muammoni qo‘yish quyidagi bosqichlarda kechadi: 1. Muammoni izlash. 2. Muammoni qo‘yish. 3. Muammoni hal qilish.

111-sath O‘qituvchi muammoni qo‘yadi va talabalarni uni hal qilishga yo‘naltiradi 2-sath O‘qituvchi muammoli vaziyatni bayon qiladi va talabalarning o‘zlari mustaqil ravishda muammoni shakllantiradi 3-sath O‘qituvchi muammoni qo‘rsatib bermaydi, balki unga talabalarni ro‘para qiladi. Talabalar muammoni anglagan holda uni o‘zlari shakllantirib, muammoni yechish usullarini tahlil qiladi 4-sath Muammoni talabalar qo‘yadilar va uni o‘zlari hal qiladilar. Muammoni qo‘yish sathlari

Muxit omilla riabiot ik antrop ogen biotikYorug`lik harorta salbiy ijobi y O`simli k xayvonnamlik Miro organizmKo’pligi taqchilligi Tuproq namligi Havo namligi ekzotrf parazit simbiyozO`simklarni xayotiy shaklibutaYuqori harorat Past harorat endotrof Chala buta daraxt 1 yillik 2 yillikTypro qning sho’rl anishi03 09 03 0B1314 0F09 36 1008 03 01 05 2C031E1A 0C

23.09.19 13Muammoli vaziyat –talabalarning ma’lum topshiriqlarni bajarish (masalani yechish, savolga javob topish) jarayonida yuzaga kelgan ziddiyatni anglashi bilan bog‘liq ruhiy holati bo‘lib, u hal etilayotgan masala bilan bog‘liq yangi bilimlarni izlashni taqozo etadi. Muammoli vaziyatlarni hal qilish bosqichlari: 1. Muammoli vaziyatni yaratish. 2. Vaziyatni tahlil qilish asosida muammoni qo‘yish. 3. Farazlarni ilgari surish. 4. Yechimni tekshirish. Muammoli vaziyat metodi – talabalarni muammoli vaziyatga to‘qnash kelishini ta’minlash asosida ularning bilish faoliyatini faollashtirishga asoslanadigan yo‘l. Metodning mohiyati aniq vaziyatni tahlil qilish, baholash va uning yechimi yuzasidan qaror qabul qilishdan iborat. Muammoli ma’ruza – o‘qituvchi tomonidan talabani muammoli vaziyat, muammoli masalani hal etishga yo‘naltirish orqali unda bilish faolliyatini oshirishga yo‘naltirilgan ma’ruza, Muammoli TT – talabalarda ijodiy izlanish, kichik tadqiqotlarni amalga oshirish, muayyan farazlarni ilgari surish, natijalarni asoslash, ma’lum xulosalarga kelish kabi ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga xizmat qiladigan ta’lim texnologiyalari

14Muammoli TTning asosiy shakllari: Muammoli bayon, evristik suhbat, muammoli namoyish, izlanishga asoslangan amaliy mashg‘ulot, ijodiy topshiriq, xayoliy muammoli tajriba, muammo farazlarini shakllantirish, masalalarni muammoli yechishning optimal variantlarini tanlash, muammoli vazifa, muammoli o‘yin. Metodlar Qisman ijodiy metodIjodiy metod Muammoli bayon metodiMuammoli vaziyatlarni yaratish metodi Evristik metodTadqiqot metodi Muammoli ta’lim metodlari

23.09.19 15

Ilgarilari ekin maydonlari ancha kichik bo`lib, uning atrofi qalin mevali daraxtlar bilan o`ralgan. Bu daraxtlar tuproqni kuchli esgan shamollardan asragan. Daraxtlar biologik drenaj vazifasini ham bajargan, ya`ni yer osti suvini ildizi orqali surib, uni tuproqning yuqori qismiga ko`tarilgani qo`ymagan, yerni zaxlanishi va sho`rlanishini oldini olishga yordam bergan. Tur g’ unlik yillarida xo`jaliklarning yerlari atrofidagi mevali daraxtlar qo`porib tashlanib ekinzorlar kengaytirildi.buning oqibatida atrofi ochiq (yalang) qolgan dalalarga kuchli esgan shamol tuproqning unumdor qismini o`chirib, eroziyaga uchrashini kuchaytirdi.

Bunday hol Qashqadaryo viloyatining Nishon, Chiroqchi, Qamashi, Muborak, Mirishkor kabi tumanlarida ko`plab sodir bo`ladi. Keyingi yillarda kimyoviy preparatlarni dehqonchilikka qo`llash ancha tartibda olingan bo`lsa ham, 1993 yilda viloyatimizning Nishon, Dehqonobod, Qamashi, Koson rayonlarida makrokko chigirtkasiga qarshi 12 t geksoxloran, 1,5 t xlorofos, 2t BI-58 kabi juda zaxarli moddalar qo`llanildi. Yerda yiilib qolgan bu zaxarli moddalar o`simlik ildizi orqali surilib, uning mevalariga yiildi, xashaklar orqali hayvonlar organizmiga o`tib, uni zaxarlaydi.

Kishilar tarkibida me`yoridan bir necha marta ko`p zaharli kimyoviy moddalar bo`lgan suv, oziq- ovaqatli moddalarni iste`mol qilganlari uchun oshqozon-ichak, jigar, nafas olish organlari, nerv sistemasi kasalliklari, shamollash, allergiya, ankologik kabi kasalliklarga ko`p duchor bo`lishdi. Ovqat orqali tushgan kimyoviy zaharli moddalar organizmni, immunitet hosil qilish sistemasini buzadi.

Insonning tuproqqa ijobiy va salbiy ta'siri ajratiladi. Ijobiy ta'siriga tuproq hosildorligini oshirish, erlarning holatini yaxshilash, yashil o'simliklar ekish, ixotazorlar tashkil etish, tabiiy o'g'itlar berish va hokazolar kiradi. Salbiy ta'siriga, shaharlar qurilishi, atrof-muhitning ifloslanishi, agrotexnik tadbirlarning talabga javob bermasligi, gidrotexnika tadbirlarining noto'g'ri yo'ga qo'yilishi, kimyoviy moddalardan me'yordan ortiq ishlatilishi, yaylovlarga chorva mollarini boqish, o'rmon va to'qaylarni qirqib yuborish oqibatida erlar yaroqsiz holga keladi.

Lekin bugungi kunda kishilarning tuproqqa noto'g'ri munosabatda bo'lishi tufayli, ya'ni tik erlarni noto'g'ri haydash, bostirib sug'orish, o'simliklarga noto'g'ri munosabatda bo'lishi, qayta sho'rlanish, zaxarli kimyoviy moddalar solish va boshqalar tuproq eroziyasini vujudga keltirib chiqaradi. Antropogen eroziya tuproq resurslarida n noto'g'ri foydalanishining oqibati bo'lib, uning asosiy sabablari o'rmon va to'qaylarni qirqib yuborish, yaylovlarda chorva mollarini boqish normasiga amal qil ish zarur.

Ma'lumotlarga ko'ra, har kuni Yer yuzida eroziya natijasida 3500 gektar unumdor tuproqli erlar ishdan chiqadi. Suv eroziyasi ko'proq tog' oldi va tog'li rayonlarda, shamol erozmiyasi kuzatiladi. Eroziya jarayonlarining oldini olish uchun o'simlik qoplamini tiklash, agrotexnik tadbirlarni to'g'ri olib borish, yashil himoya qalqonlarini bunyod qilish, gidrotexnik tadbirlarni rejali o'tkazish va boshqalar kiradi. Oltmishinchi yillarda almashlab ekish usuli tanqid qilinib, ancha yillar davomida ta'qiqlab qo'yildi.

Keyinchalik ko'p mintaqalarda monokultura tufayli almashlab ekishni keng joriy etish imkoni bo'lmay qoldi. Natijada erning unumdorligi borgan sari kamaya bordi. Respublikamizda qishloq xo'jaligida foydalaniladigan yerlarning umumiy maydoni 28 mln ga erlarni tashkil etsa, undan: 23 mln ga yaylovlar, 0,7 mln ga yer lalmikor va 4,2 mln ga sug'oriladigan yerlardan iborat. Sug'oriladigan yerlarning 42% ga paxta, 12% ga g'alla ekiladi.

Tuproq ifloslanishining salbiy oqibatlari. Ilgarilari ekin maydorlari ancha kichik bo'lib, uning atrofi qalin mevali daraxtlar bilan o'ralgan. Bu daraxtlar tuproqni kuchli esgan shamollardan asragan. Daraxtlar biologik drenaj vazifasini ham bajargan, ya'ni er osti suvini ildizi orqali surib, uni tuproqning yuqori qismiga ko'tarilgani qo'ymagan, yerni zaxarlanishi va sho'rlanishini oldini olishga yordam bergan. Turg'unlik yillarida xo'jaliklarning erlari atrofidagi mevali daraxtlar qo'porib tashlanib ekinzorlar kengaytirildi.

Buning oqibatida atrofi ochiq (yalang) qolgan dalalarga kuchli esgan shamol tuproqning unumdor qismini o'chirib, eroziyaga uchrashini kuchaytirdi. Bunday hol Qashqadaryo viloyatining Nishon, Chiroqchi, Qamashi, Muborak, Mirishkor kabi rayonlarda ko'plab sodir etildi. Keyingi yillarda kimyoviy preparatlarni dehqonchilikka qo'llash ancha tartibda olingan bo'lsa ham, 1993 yilda viloyatimizning Nishon, Dehqonobod, Qamashi, Koson rayonlarida makrokko chigirtkasiga qarshi 12 t geksoxloran, 1,5 t xlorofos, 2t BI-58 kabi juda zaharli moddalar qo'llanildi. Yerda yig'ilib qolgan bu zaxarli moddalar o'simlik ildizi orqali surilib, uning mevalariga yig'ildi .

Kishilar tarkibida me'yoridan bir necha marta ko'p zaxarli kimyoviy moddalar bo'lgan suv, oziq-ovaqatli moddalarni iste'mol qilganlari uchun oshqozon-ichak, jigar, nafas olish organlari, nerv sistemasi kasalliklari, shamollash, allergiya, ankologik kabi kasalliklarga ko'p duchor bo'lishdi. Ovqat orqali tushgan kimyoviy zaharli moddalar organizmni, immunitet hosil qilish sistemasini buzadi. Tuproqning ifloslanishida zavod va fabrikalardan, ayniqsa, kimyo, metallurgiya, issiqlik elektr stansiyalaridan atmosfera ko'tarilgan kul, qurum, zaharli gazlar va changlar asta-sekin erga o'zi yoki yog'inlar orqali tushib tuproqni ifloslaydi.

Adabiyotlar ro’yxati : 1. Karimov I. A. «O`zbekiston XXI asr bo`saasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» Toshkent. O` zbekiston, 1997. 2. Baratov P . Tabiatni muhofaza q ilish. T.Oqituvchi, 1991. 3. Biologik xilma-xillikni saqlash milliy strategiya va harakat rejasi . T.1998. 4. Tilovov T. Ekologiyaning dolzarb muammolari. Qarshi. Nasaf, 2003. 5. Beknazarov B.O. O`simliklar fiziologiyasi. T.; “Aloqachi”, 2009. 536 с. 6. Хўжаев Ж. Ўсимликлар физиологияси. Т.: «Mehnat» 2004. 223 с.

23.09.19 28E’tibor va ishtiroklaringiz uchun ra h mat!!!

O'xshashlar

Mikroorganizmlarga ekologik omillarning ta’siri

O'simliklar vegetativ organlarning tuzilishida tashqi muhit omillarning a''siri. O'simliklar tuzilishidagi umumiy qonuniyatlar

Organizm va Muhit

Organizm va muhit

Populyatsiya va muhit