Organizm va Muhit - Biologiya - Slaydlar

Organizm va Muhit

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1440.974609375 KB

Ko'chirib olish

Organizm va Muhit www.arxiv.uz

Organizm va muhit Reja:  1. Irsiyat haqida tushuncha  2. Hujayraning irsiy apparati  3. Prenatal rivojlanishning asosiy bosqichlari  4. Irsiy kasalliklar  5. Irsiyat va muhit  6. Abiotik, biotik, antropogen omillarning o`sish va rivojlanishga ta`siri  7. Adaptatsiya  8. Irsiyat va muhitning o`sish va rivojlanishga ta`siri www.arxiv.uz

Irsiyat haqida tushuncha  Zamonaviy biologiyaning asosiy muammolaridan biri irsiyat masalasidir. Irsiyat organizmning o`z belgi va xususiyatlarini nasldan-naslga o`tkazish xossasi bo`lib, shu tufayli organizmning belgi, xususiyatlari nasldan naslga o`tadi. Irsiyat deb ota-onaga xos biologik xususiyatlarni nasldan naslga o`tishi va bu belgi xususiyatlarning muhit ta`sirida rivojlanishiga aytiladi.  Irsiyatning bir tomoni, organizm belgi xususiyatlarining bir qancha avlodda saqlanib kelishi bo`lsa, ikkinchi tomoni organizmlarning ontogenezida ma`lum moddalar almashinuvini, harakterini, rivojlanish tipini ta`minlashdir.  Har bir organizmning aniq rivojlanish tartibi uning irsiyati bilan aniqlanadi.  Organizmning irsiyat hamda o`zgaruvchanlik xususiyatini o`rganadigan fanga genetika deyiladi. www.arxiv.uz

1865-yilda chex olimi Gregor Mendel no`hat navlarini chatishtirish orqali belgilarning irsiy yo`l bilan nasldan-naslga o`tish qonuniyatlarini aniqlagan. U ota-ona belgilarining 3:1 nisbatta ya`ni 75% dominant (ustunlik) va 25% retressiv (yashirin) holda avloddan avlodga o`tishini isbotlagan. www.arxiv.uz

Irsiyat  Gen irsiyat birligidir. Fanning eng katta yutug`i DNK molekulasidan gen ajratib olingani hamda sintez qilinganidir.  Irsiy belgilar informatsiyasi kodlari oddiyroq birikmalar – dezoksiribonuklein (DNK) kislotada saqlanadi.  Odamning jinsiy hujayralarida xromosomalar soni 23ta, diploid soni 46ta, ya`ni 22 juft autosoma ni(jinssiz xromosoma) va 2ta jinsiy xromosomani o`z ichiga oladi. Jinsiy xromosomalar urg`ochi hujayralarda XX, erakaklarda esa XY deb belgilanadi. www.arxiv.uz

Hujayraning irsiy apparati  Irsiyat nasldan-naslga qay atrzda o`tishini bilish uchun hujayra haqida ma`lumotga ega bo`lish kerak. Barcha tirik organizmlar hujayralar dan tashkil topgan.  Organizm struktura va funksional birligi hujayradir.  Tirik organizmlar evolutsiyasi organizm hujayralarining strukturasi hamda fuksiyasiga qarab turli shakl-shamoyilga kirib, har xil toifalarga bo`linib harakterlanadi.  Hujayraning tarkibiy qismini anorganik, organik moddalar va 70% suv tashkil qiladi. www.arxiv.uz

Hujayralar duksimon, sharsimon, prizmasimon, kubsimon shaklda bo`ladi. Ular 3 qismdan iborat. Hujayra membranasi tashqi va ichki muhit orasidagi moddalar almashinuvini boshqaradi, turli ionlarni tanlab o`tkazadi. Hujayra sitoplazmasi membrananing ichida joylashgan, tarkibi anorganik va organik moddalardan iborat. Sitoplazma organoidlariga: mitoxondriya , ichki membrana , lizosoma , Golji apparati , ribosoma , sentrasoma lar kiradi. Golji apparati hujayra bo`linishida, ribosoma oqsillar sintezida, lizosoma hujayradagi oziq moddalarni mayda zarrachaga parchalashda, mitoxondriya energiya bilan ta`minlashda, sentrasoma esa hujayra bo`linishida ishtirok etadi. www.arxiv.uz

Hujayra yadrosi sitoplazma mazrkazida joylashadi. Hujayra yadrosi hujayraning barcha hayotiy jarayonlarini boshqaradi va ko`payishini ta`minlaydi. Yadro sitoplazmadan membrana orqali ajralib turadi. Hujayra yadrosi bo`linishida ishtirok etadigan va uning ichidagi mayda maxsus bo`yoqli modda xromosoma dir. Xromosoma irsiy apparat vazifasini bajaradi, u oqsillar va nuklein kislotalar molekulalaridan tashkil topgan. odam hujayralari 46ta xromosomadan iborat. xromosoma dezoksiribonuklein (DNK) hamda ribonuklein (RNK) kislotalardan tashkil topgan. www.arxiv.uz

Prenatal rivojlanishning asosiy bosqichlari  Tug`ilishdan oldingi ona qornidagi davr prenatal davr deb ataladi. Bu vaqt davomida rivojlanayotgan organizm ko`p jihatdan shakllanishni o`z ichiga oladi, tug`ilgandan so`ng yashash uchun kerak bo`lgan ancha narsani bajaradi. Homiladorlik vaqti 38hafta davom etadi. Urug`lantirilgan kundan boshlab 1-8hafta davomida rivojlanayotgan odam embrion deb ataladi.  homiladorlikning 1-haftalarida embrion qobig`I rivojlanadi, 1- oyning oxiriga borib embrionning kattaligi 10 mm ga yetadi. 2- oyning oxirida 3marta, 4-oyning oxirida 30marta kattalashadi. 9- oyning oxirida 470 mm bo`ladi.  homila vazni tez orta boradi. 3 oylikda 20 g, 6 oylikda 600-700 g, 9 oylikda 2400-2500 g bo`ladi.  bu davrlarda embrion tanasida asosiy tizimlari shakllanadi.  8 haftadan so`ng homiladorlik vaqti tugagunga qadar rivojlanayotgan odam homila deb ataladi. www.arxiv.uz

Prenatal bosqich www.arxiv.uz

Irsiy kasalliklar  Organizm irsiyatini o`rganmay turib, nasldan-naslga o`tuvchi kasalliklarni oldini olish va davolash mumkin emas.  tibbiyotda 2000 dan ortiq irsiy kasalliklar turi mavjud.  ular xromosomalarning anomal yig`indisi, jinsiy hujayralarning o`zgarishi yoki mutatsiya ta`sirida paydo bo`ladi.  ularga: xromosoma kasallilari, modda almashinuvi va immunitetning o`zgarishi, endokrin faoliyatiga doir, nerv sistemasi va qonga doir kasalliklar kiradi. www.arxiv.uz

Xromosoma kasalliklari jinsiy xromosoma va autosomalarda ro`y bergan o`zgarishlardan paydo bo`ladi. Daun kasalligi – bemor kallasi katta, beo`xshov, ko`zi qiyiq, quloq suprasi kichik, tana va qo`l- oyoqlari nomutanosib, panjalar kalta, qo`l jimjilog`I kalta va qiyshiq bo`ladi. www.arxiv.uz

Endokrin kasalliklar Endokrin sistemada garmonlar miqdorining o`zgarishi tufayli kasallik paydo bo`ladi. Masalan: buyrak usti bezi kasallanganda bolalar ovqat yemaydi, emmaydi, to`xtovsiz qusadi, ozib ketadi. (gipaterioz, qandli diabet) www.arxiv.uz

Irsiyat va muhit  Isriy belgilar tashqimuhid tasiriga juda chidamli. organizm yashayotgan muhit sharoitiga qarab, irsiy belgilarning sifati o’zgarishi mumkin. Bu o’zgarish mutasiya deyiladi. Mutasiya-lotincha so’z bo’lib, o’zgarish, aylanish degan ma’noni bildiradi.  Mutasiya-gen apparatida ro’y bergan va nasldan-naslga o’tib boradigan o’zgarishlardir. Vujudga kelgan yangi belgilar nasldan-naslga o’tadi va o’z ajdodlarida boshqacha bo’ladigan yangi nasl paydo bo’ladi. Barcha organizmlar boshqa muhim sharoitga moslashadi. Har xil organizmlar ma’lum tashqi muhit sharoitga ko’nikma hosil qilgan. Shuning uchun faqat ma’lum sharoitda yashash va rivojlanishi mumkin. Organizm butun rivojlanishi mumkin. Organizm butun rivojlanish prosessida urug’langan tuxum xujayradan to voyaga yetgunga qadar to’xtovsiz genotikning nazoratida va tashqi sharoit ta’sirida bo’ladi. Mutasiyadan tashqari davinizmning asosiy qonuni tanlash ham irsiyatga ta’sir ko’rsatadi.  Odam o’zining butun “ biofondini” meros qilib oldi, organlar shaklini, nerv sistemasini, sezgi organlari va boshqa meros qilib oladi. Biroq bola tug’ilganidan boshlab u sostial muhit shart- sharoitlarda o’sib, rivojlanib boradi. Biologik va sistiol omillarning o’zaro tasiri natijasida, o’ziga hos bo’gan shaxsiy xususiyatlariga ega bo’lgan organizm shakllanadi. Ular fenotipini belgilab beradi.  Demak, irsiyat tashqi muhit tasirida o’zgaradi, lekin yo’q bo’lib ketmaydi. www.arxiv.uz

Abiotik, biotik va antropogen omillarning o`sish va rivojlanishga ta`siri  Organizm butun rivojlanish protsessida – urug`langan tuhum hujayradan to voyaga yetgunga qadar to`xtovsiz genotipning nazorati ostida va tashqi sharoit ta`sirida bo`ladi.  tashqi muhit omillari organizmga sezgi organlar orqali ta`sir etib, markaziy nerv sistemasida bu analiz va sintez qilinadi.  yuksak darajada rivojlangan organizmda tashqi muhitning noqulay ta`siriga qarshi to`qima va organlarning fiziologik faoliyati doimiy bo`lishini ta`minlovchi moslanish ya`ni gomeostaz vujudga kelgan. www.arxiv.uz

Yoz oylarida havo harorati juda ko`tarilib ketsa, organizm tanani sovutish choralarini ko`radi. Buning uchun ko`p ter ajratish bilan birga tanadagi issiqlik energiyasi ham tashqariga chiqariladi. Organizmning hujayra va to`qimalarida moddalar almashinuvi sekinlashib energiya hosil bo`lishi kamayadi. www.arxiv.uz

Qish kunlarida esa bu jarayonning teskarisi bo`ladi. Terlash kamayib, to`qimalarda energiya ajratish ham susyadi, organizmda moddalar almashinuvi kuchayib, energiya hosil bo`lishi ko`payadi. Bular natijasida issiq va sovuq sharoitda tana haroratining doimiyligi ta`minlanadi. www.arxiv.uz

Abiotik omillar Abiotik omilllar tirik organizmga ta`sir etib, ularni hayotga moslashuvida muhim ahamiyatga ega. Bu omillarga fizik va kimyoviy omillar kiradi. Kimyoviy omillar ga havo, suv, tuproq, oziq-ovqat tarkibidagi kimyoviy moddalar kiradi. Sanoat korxonalari va avtotransport vositalaridan chiqqan zaharli moddalar aholi orasida allergiya, nafas olish, oshqozon-ichak, yurak-qon tomir, nerv sistemasining har xil kasalliklari ko`paysishiga sabab bo`lmoqda. Fizik omillar havo harorati, namligi, atmosfera bosimi, quyosh radiatsiyasi, shovqin, tebranish, elektromagnit, issiqlik omillaridir. www.arxiv.uz

Biotik omillar tirik organizmlarning o`zaro rivojlanishida bir-biriga ta`siridir. Antropogen omillar tirik organizmga bevosita ta`sir etib, ularning yashash sharoitini o`zgartirib, hattoki yo`q bo`lib ketishiga sabab bo`lishi mumkin. Ular iqlim omillari, tuproq hamda topografik omillardir. www.arxiv.uz

Adaptatsiya  Adaptatsiya (lot. adaptatio — mos-lashuv) — 1) organizmning turli yashash sharoitlariga moslashishi; 2) sezgi a’zolarining o‘ziga ta’sir etadigan qo‘zg‘atuvchilarga moslashishi natijasida ularda sezgirlik darajasining o‘zgarishi (mas, ko‘zning yorug‘lik yoki qorong‘ilikka moslashuvi). Qo‘zg‘atuvchining ta’sir kuchi o‘zgarishi bilan sezgirlik ham o‘zgaradi. Qo‘zgatuvchilar sust ta’sir etganda sezgirlik oshadi, kuchli ta’sir etganda esa kamayadi.  Adaptatsiya hodisasi hamma tashqi sezgilar (ko‘rish, eshitish, hid, ta’m, badan sezgisi) ga xosdir. Ta`m, harorat, hid va ko‘rish sezgilarida adaptatsiya kuchli, eshitish va og‘riq sezgilarida kuchsizdir.  Ichki sezgilar (mas, tashnalik, ochlik) ga nisbatan adaptatsiya hosil bo‘lmaydi.  Adaptatsiya organizmning normal hayot faoliyatini saqlab turishini, atrof muhitning turli omillari: iqlimning o‘zgarishiga ( Iqlimga moslashish), balandlikka ( Balandlik kasalligi), ko‘pgina infeksion agentlarga ( Immunitet) moslanishini ta’minlaydi.  Adaptatsiya reaksiyasi moddalar almashinuvi intensivligining uzluksiz o‘zgarib turishiga asoslangan. Odam organizmining moslashuv reaksiyasi (A. reaksiyasi)ni tez (spesifik) va sekin (nospesifik), tug‘ma (tur evolyutsiyasi jarayonida shakllangan) yoki orttirilgan (har bir organizm uchun o‘ziga xos) reaksiyalarga bo‘lish mumkin. Og‘ritadigan omil ta’siriga javoban oyoq-qo‘lni tortib olish, jismoniy ish qilganda nafas olishning kuchayishi, qon oqimi hamda yurak faoliyatining tezlashishi va qonning qayta taqsimlanishi, qorong‘ida ko‘z yorug‘lik sezish layoqatining zo‘rayishi — bularning hammasi tug‘ma tez adaptatsiya reaksiyalaridir.  Har bir kishining turli yashash sharoitlariga moslashish imkoniyati uning irsiyati, yoshi, sog‘lig‘i va b.ga bog‘liq. www.arxiv.uz

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Yosh fiziologiyasi va Gigiyenasi 2. Hammabop tibbiyot qo`llanmasi 3. www.ziyo.uz 4. www.Pravda.ru www.arxiv.uz

E`tiboringiz uchun rahmat! www.arxiv.uz

O'xshashlar

Organizm va muhit

Oʻsish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari, organizm va muhit

Populyatsiya va muhit

Organizm tarixiy rivojlanish

Atrof muhit va biotexnologiya