logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Astronomiya
  4. Koinotning tuzilishi va evolyutsiyasi

Koinotning tuzilishi va evolyutsiyasi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6065 KB
Ko'chirib olish
Reja: 1. Galaktika tuzilishi , yulduzlarning xususiy harakati 2. Galaktikamizning vujudga kelishi va uning dinamikasi 3. Galaktikalarning ochilishi . Bizning galaktika 4. Galaktikalarning fizik xususiyati 5. Radiogalaktikalarning strukturasi, nurlanish aktivligining o’zgarishi 6. Galaktikaning tuzilishi va tarkibi Koinotning tuzilishi va evolyutsiyasiKoinotning tuzilishi va evolyutsiyasi www.arxiv.uz www.arxiv.uz Galaktika tuzilishi, yulduzlarning xususiy harakatlari Quyosh va yulduz sistemalari, yulduzlararo chang va gaz, atom va kosmik zarachalardan iborat ma’lum strukturali o’zaro dinamik bog’liq sistemaga Galaktika deyiladi. Katta teleskoplar yordamida aniqlanishicha, 75 mlnga yaqin Galaktikaga o’xshash sistemalar mavjudligi ma’lium. Ularga Galaktikadan tashqari tumanliklar yoki Galaktikalar deyiladi. Galaktika umumiy ko’rinishi va katta – kichikligi jihatidan mashhur Andromeda tumanligi bilan bir xil. Quyosh sistemasi Gallaktika ichida bo’lganligidan biz uning umumiy ko’rinishini bevosita to’la tassavur qila olmaymiz. Gallaktika shaklini dastlab uch o’qli Ellinsond deb qabul qilish mumkin. Uning simmetriya tekisligi - galaktik tekisligi taxminan Somon yo’lining o’rtasidan o’tadi. Gallaktik tekisligi osmon sferasi bilan osmon ekvatoriga 62 0 burchak ostida og’gan holda kesishib Galaktik ekvatorni hosil qiladi. Undan 90 0 uzoqlikda joylashgan nuqtalar Galaktika qutublari deyiladi. Shimoliy qutubning ekvatorial kordinatalari =12 h 49 m , =+27 0 .4. Galaktika shimoliy qutibdan qaralganda Galaktika markazi yo’nalishidan boshlab soat milining harakat yo’nalishiga teskari yo’nalishda galaktik ekvator bo’ylab hisoblanadigan hamda yoritgich va Galaktika qutbidan o’tuvchi katta aylanaga bo’lgan burchakli masofa galaktik uzunlama deyiladi va l harfi bilan belgilanadi. Yoritgichning galaktik ekvatordan burchakl;I balandligi uning Galaktik kenglamasi deyiladi va b harfi bilan belgilanadi. ( l , b. ) gallaktik koordinatalar sistemasi deyiladi. Osmon sferasining har xil yo’nalishdagi maydonchalarida turli ravshanlikdagi yulduzlarning sonini hisoblash, yulduzlarning to’da – to’da bo’lib joylashishlarini tekshirish, infraqizil va radiato’lqinlarni kuzatish usullari yordamida Galaktikada materiyaning taqsimlanish qonunlari o’rganiladi. www.arxiv.uz Galaktikadagi turli – tuman ob’ektlar ularning joylashishiga qarab uch turga bo’linadi. Galaktik tekislikda yaqin joylashgan jismlarni tekislik tashkil etuvchilar, Gallaktika qutublariga yaqin va uni har tomonlama o’rab turuvchi jismlarni sfera tashkil etuvchilar deyiladi. Qolgan boshqa jismlar oraliq tashkil etuvchilarga kirgan har xil obektlar qism sistema deyiladi. Galaktikada markaziy qism diametrik – 1,3 kns bo’lgan yadro mavjud. Yadroni chang, gaz tumanliklari o’rab turganligi va yulduzlar ko’p bo’lganligi sababli uni antiqaviy asboblar yordamida qurib bo’lmaydi. Yadroning o’rtacha zichligi quyosh atrofidagi yulduzlar zichligidan taxminan ikki barobar ortiq. Markaziy qism kuchli radionurlanishga ega bo’lib, yadroning fizikaviy tabiati haqida ma’lumotlar asosan ana shu radionurlanishni kuzatish yordamida olinadi. Osmon sferasida yulduzlar vaziyati o’zgarib turadi. Uning asosiy sababi presesiya, nutasiya, aberrasiya yillik paralloks va yulduzning fazodagi harakatini osmon sferasiga proyeksiyasidir. Yulduzlarning o’ziga xos harakati bilan bir yilda o’tgan yilni osmon sferasiga praeksiyasi yulduzning hususiy harakati ( M ) deyiladi. Hususiy harakatni aniqlash uchun yulduz vaziyatlari haqida ma’lumot beruvchi va bir – biridan 20 – 30 yil yoki undan ortiq vaqt farqi bilan tuzilgan yulduz jadvallarini solishtiriladi. Masalan, biror yulduzning ekvatorial koordinatalari T 1 - va T 2 – yillarda ( a 2 , b 1  ) va ( a 2 b 2 ) ekanligi aniqlangan bo’lsin. www.arxiv.uz Galaktikaning vujudga kelishi va dinamikasi He H H   2 2 Hozirgi zamon tasavvuriga ko’ra koinot boshlang’ich rivojlanish paytida siyraklangan gaz bilan to’la bo’lgan Gravitatsion ta’sir tufayli quyuqlanish sohalar paydo bo’lgan bu quyuqlanish sohalar alohida massaga ega bo’lgan bulutlarni hosil qilgan ayrim bulutlar aylanish momentiga ega bo’lib markazga tomon yanada quyuqlana borgan, bulardan keyinchalik spiralsimon galaktikalar paydo bo’lgan ayrimlari deyarli amalda aylanmagan. Bular elliptik galaktikalar hosil bo’lishiga olib kelgan markaziy quyuqlanishiga ega bo’lmay aylanish momentiga ega bo’lgan bulutlar noto’g’ri galaktikalar hosil bo’lishiga olib kelgan. Galaktikalar aro chang bulutlari geliy va vodoroddan iborat boshlangich bo’lib ular yemirilish natijasida o’z markaziga tomon quyuqlanishni hosil qilgan. Bunday quyuqlanishlarning tezligi 250 km / s ga ega bo ’ lib harakati tartibsiz bo ’ lgan ulardan sharsimon 1- avlod yulduz to ’ dalari paydo bo ’ lgan bular galaktikada sistemachalarni hosil qilgan . Tez yulduz galaktikalari va sharsimon to ’ dalar galaktikamiz atrofida aynan hozirgi manzarani hosil qilgan . Undan so ’ ng galaktikaning massif yoki missif emasligiga bog ’ liq ravishda har xil yo ’ nalishlar bo ’ ylab harakatlangan massif galaktikalarda evolyutsiya tezroq boradi . Agar aylanish momenti katta bo ’ lsa Sb Galaktikalar nisbatan pastroq bo ’ lsa , Sb Galaktikalar kichik bo ’ lsa Sa Galaktikalar paydo bo ’ lgan . Bizning Galaktikamiz misolida spiral galaktikalarning mumkin bo’lgan evolyutsiyasini qarash mumkin. Yulduzlarning 1-avlodi har xil yashash davriga ega. Kichik massali yulduzlar hozir ham mavjud massaga kattaroq bir necha Quyosh massasiga ega bo’lgan yulduzlar o’z hayotini tezroq yashagan yulduzlar qancha massif bo’lgan modda uning markaziga qarab shuncha siqiladi. Siqilish darajasiga bog’liq ravishda markaziy qismida harorat shuncha yuqori bo’ladi. Chunki siqilgan moddalar termoyadro reaksiyasi shuncha tez ketadi. Ularning quvvati shuncha yuqori 10 15 , 10 16 K yadro yoqilg’isi tezroq yonadi va bunday yulduzlar o’zi bilan (yulduzlar) og’ir elementlar bilan boyitiladi, va massasi bunday yulduzlar o’zidan modda chiqarib turadi. Ular yerdagi kuzatuvchiga o’ta yangi yulduzning chaqnashi bo’lib ko’rinadi. www.arxiv.uz Spiral Galaktika massif bo’lsa tortishish kuchlari shuncha spiralni kuchliroq tortadi. Shuning uchun massif Galaktikalarda ingichka. Ularda yulduz ko’proq gaz kamroq bo’ladi. M31 Galaktikada spiralning qo’llari juda ingichka, M33 tumanlikda esa o’rtacha o’lchamga ega bo’lgan qo’llar kuzatiladi, tipiga bog’liq ravishda spiral Galaktikalarning yulduzlari har xil hosil bo’lish tezligiga ega, eng katta tezlik Sc tipidagi Galaktikada elliptik yulduz sistemalarda evalyutsion jarayon sodda bo’lish kerak chunki ularda modda yuqori aylanish momenti va magnit maydonga ega emas. Shunga ko’ra bunday sistemada gazning hammasi sferik sistemalarning yulduzlar hosil bo’lishiga olib keladi. Elliptik Galaktikalarda yulduz bo’lish surati o’ta yangi yulduzlar chiqayotgan gazning miqdoriga bog’liq. Yulduzlar yuqotgan gazning yillik miqdori massasi 10 11 Galaktikalarga kelib tushadigan yulduzlarning massasi 0,1m 0 bo’ladi. shuningdek hisoblashlar shuni ko’rsatadigan elliptik Galaktikalarning markaziy qismi, yosh yulduzlardan iborat, bo’lganligi sababli chekkasiga qaraganda havo rangliroq bo’ladi. Xulosa qilib aytganda sonli Galaktikalardagi har xil ravshanligining, evolyutsiyasining yorug’lik bir necha milliard yilda kelayotgan, undan juda (yuqori) uzoq va yaqin joylashgan yulduzlarning taqqoslash yo’li bilan solishtirish mumkin. Galaktikamiz paydo bo’lishi va dinamikasi haqida gapirar ekanmiz – yulduzlar tug’ulgunga qadar bo’lgan uning holatini protoyulduzlar deb ataganimiz kabi, hali malum turdagi galaktika holiga yetib kelmagan, boshlang’ich gazsimon tumanlikni qisqacha protogalaktika deb atashga kelishib olaylik. www.arxiv.uz Oxirgi o’n yil ichida kuzatuvlar orqali qator yangi ma’lumotlar qo’lga kiritildi. Masalan, Galaktikamiz tarkibi, massasi va boshqa parametrlari bo’yicha u turlicha bo’lgan alohida kampanentlar – yadro, balj, disk, galo, toj kabilar yig’indisidan iborat ekanligi ma’lum bo’ladi. Og’ir elementlar miqdori galadagi yulduzlar tarkibida juda kam, tekislik tashkil etuvchi qismyulduzlarida esa, aksincha, ko’p miqdorda ekan. Quyosh o’rin olgan joyda gardishsimon qatlam aylanishining chiziqli tezligi galoning aylanish tezligidan 5 – 6 marta kattaligi ma’lum bo’ldi va h.k. Nazariy tadqiqotlarga ko’ra, protogalaktikaning siqilishi boshlanishi bilan gravitatsion beqarorlik natijasida undan turli quyuqlanishlar va bo’laklar vujudga kelib, ular massasi    m8 7 10 10 3 oralig’ida bo’lishi mumkin. Bu bulutlar markaz tomon osongina tushib borib, ba’zilari bir – birlari bilan o’z xususiy harakatlari tufayli to’qnashib ketadilar. To’qnashish natijasida paydo bo’lgan yangi bulutlar yulduzlar tug’ulish yanada tezroq sodir bo’ladi. Buning oqibatida birinchi yulduzlar va ularning to’dalari tug’ila boshlaydi. Protogalaktika evolyutsiyasi davrida eng katta bo’lgan yulduzlarning hayot yo’li juda qisqa ekanligini biz yaxshi bilamiz. Ularning markazida termoyadro reaksiyalari tugagandan so’ng yangi yulduz portlashi ro’y beradi. O’ta yangi yulduzlar tufayli esa protogalaktika gazining tarkibida og’ir elementlar miqdori keskin ravishda oshib ketadi. Shuning uchun kamroq vujudga keladi yulduzlar tarkibida qator og’ir metallar hamda azot, kislorod, uglerod kabi elementlar nisbatan ko’proq bo’ladi. Bu elementlar protogalaktika siqilish davrda uning markazi tomon yig’ilib borishga intiladi. Demak, Galaktikamizning markaziy qismlariga yaqinlashganimiz sari uchraydigan yulduzlar tarkibida o’g’ir elementlar miqdori oshib borishi kerak. Galaktikamiz evolyutsiaysi va dinamikasini o’rganishda nazariy tatqiqotlar mihim rol o’ynaydi. Sababi shundaki, uning tarkibiy qismlarida yirik masshtabda biror dinamik jarayon sodir bo’lishi uchun eng kamida bir necha o’n million yil kerak. Amaliy astrofizika yoki boshqa kuzatuv metodlari yordamida bunday jarayonlarini bevosita o’rganishning hech qanday imkoniyati yo’q. lekin, ko’pincha, nazariy tekshirishlar natijasi to’g’ri yoki hato chiqqanini eng oxirida kuzatuvlar bilan solishib aytib berish mumkin. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Galaktikamiz evolyutsiyasiga bog’liq holatlarini, spiral tarmoqlar muammosini va qator kuzatuv natijalarini tekshirib hal etishda, uning o’zini hamda tashkil etuvchi qismlarning muvozanat va nostatsionar hollaridagi modellarini nazariy ravishda tuzish, har birining dinamikasini va turg’unlik masalasini alohida o’rganish talab qilinadi. Bu ilmiy ishlar oxirgi yo’llar mobaynida Toshkent Davlat Universitetining astronomiya kafedrasida ham keng ko’lamda olib borilmoqda. Qo’lga kiritilgan muhim natijalardan bazilarini aytib o’tadigan bo’lsak, birinchi o’rinda Galaktikamizning turlitashkil etuvchi qismlarining modeli va evolyutsiyasi bosqichi to’g’risida to’xtatib o’tish kerak. Umuman olganda, kuzatilayotgan yulduz sistemasining yoki uning nazariy ravishda tuzilgan noto’g’ri modellarining evolyutsiya bosqichi qanday holatda ekanligini bilish katta ahamiyatga ega. Buni aniqlash uchun bevosita kuzatuv yordamida yoki nazariy hisoblashni ham qo’llab hisoblash topish mumkin bo’lgan parometrlarini o’rganilayotgan masalaga bog’lash lozim. Indikatorlik rolini bajaruvchi bunday parametrlar sifatida, masalan, gravitatsion sistema “zarra” larning ko’rinma (radial) va ko’ndalang (unga perpendikulyar) yo’nalishlardagi tezlik dispersiyalari nisbatini olib, “tezliklar anizotropiya” parametrini qo’llash mumkin. Undan tashqari sistemaning kinetik va gravitatsion energiyalari nisbatini olsak, uni “vizual parametr” deyish mumkin. Sistema turgan holatga erishganida uning qiymati aniq ½ ga teng bo’lib, qolgan hollarda undan kichik yoki katta bo’lishi kerak. Turli fizik sistemalar qatorida Galaktikamiz va uning asosiy tashkil etuvchi qismlari ham o’z evolyutsiyasini oqibatida ma’lum darajada turg’un yoki muvozanat holdagi holatga intiladi. Bu holatga intilish jarayoniga reaksiya deyiladi. Masalan. Laboratoriyadagi havo gazi reaksiyasi uning molekulalari to’qnashuvi natijasida ro’y berib, bunda ular energiyasi muvozanat taqsimotiga erishadi. Malumki, bir necha o’n milliard yulduzdan tashkil topgan sistemaning erkinlik darajasi nihoyatda katta. Bunday sistemaning dinamikasini o’rganish ham shunga yarasha ancha og’ir masaladir. www.arxiv.uz Galaktikalarning ochilishi. Bizning GalaktikaGalaktikalarning ochilishi. Bizning Galaktika   X asrning boshlariga qadar Koinot, bizning yagona yulduzlar sistemamiz — Galaktikamiz bilan chegaralangan degan fikr hukm-ronlik qilardi. Keyinchalik olimlar, Galaktikamizdan tashqarida yana ko&#39;p yirik yulduz sistemalari mavjud degan fikrga keldilar. Uzoqdagi bunday yirik yulduz sistemasi tumanlik shaklida bo&#39;lishini anglagan astronomlar, birinchi navbatda, ularni osmonning turli tomonlaridan joy olgan tumanliklardan izladilar. Bunda ko&#39;pchilik tumanliklar yulduzlardan tarkib topmaganligi spektrlaridagi emission (nurlanish) chiziqlari tomonidan oshkor qilinib, ular aslida yulduzlararo diffuz gaz tumanliklar ekanligi ayon bo&#39;ldi. Biroq shu bilan birga olimlar spektrlari yulduzlarning spektriga o&#39;xshash o&#39;nlab yulduzlarning yirik to&#39;dalarini ham topdilar. Bularning tipik vakili Andromeda tumanligi edi. Unda spiral strukturali yenglar ham kuzatilib, bu tashqi galaktikalardan biri ekanligiga shubha qolmadi. Andromeda yulduz turkumida joylashgan bu tumanlik Galak tikamiz chegarasidami yoki undan tashqaridagi mustaqil galaktika ekanligini aniqlash uchun ungacha masofani aniqlash zarur edi. Bu muammoni XX asrning 20- yillarida amerikalik astronom E.Habbl hal qildi. Galaktikamiz dunyoga kelganda nostatsionar harakterga ega bo’lgani aniq. Bu nostatsionar sistemada bir qancha yulduz to’plamlarining kolektiv harakati, ularning o’zaro va gaz bulutlari bilan murakkab ta’siri vujudga kelib natijasida jo’shqin reaksiya jarayoni yuz beradi. Bu reaksiya oqibatida galaktika dastlabki doimiy kuchlar maydonida statsionar holatga intiladi. Bu davr ichida uning spiral tarmoqlari paydo bo’lib, gaz moddasining massasi juda oz qoladi. Protogalaktika dinamikasi muammosiga qaytib kelib, ohirgi tatqiqotlar haqida qisqacha to’xtalib o’tamiz. Kuzatuvlarga ko’ra, qismlarining yoshlari orasidagi farq bir necha milliard yilga teng. Bu ma’lumotga va Galaktikamiz turli qismlar yig’indisidan iborat ekanligiga asoslanib, Rostov universitetida ishlovchi A.A.Suchkov rahbarligidagi astrofiziklar gruppasi protogalaktikaning yangi “qaynoq” modeli taklif etdilar. www.arxiv.uz Galaktikamizning «belbog&#39;i» hisoblanmish — Somon Yo&#39;li. U ko&#39;zgusining diametri 2,5 m li reflektordan Andromeda tumanligini kuzatib, unda ba&#39;zi yulduzlarni, jumladan, Sefeidlarning aniq tasvirini ko&#39;rdi. U sefeidlarning davri asosida tumanlikkacha masofani aniqladi. Bu masofa shu qadar katta chiqdiki, bundan olim, ushbu tumanlik Bizning Galaktikamizga hech daxli bo&#39;lmagan alohida mustaqil yulduzlar sistemasi — galaktikaligini darrov fahmladi. Endi, Quyoshimizni bir yulduz sifatida o&#39;z ichiga olgan, o&#39;zimizning yulduzlar sistemamiz — Galaktikamiz ustida to&#39;xtalaylik. www.arxiv.uz Tunda qorong&#39;i osmonga qarasak, butun osmon bo&#39;ylab cho&#39;zilgan yorug&#39; — somon to&#39;kilgan yo&#39;lni eslatuvchi va yoshligimizdan bizga kattalar Somon Yo&#39;li deb tushuntirgan tasmaga ko&#39;zimiz tushadi. Haqiqatan ham, bu Galaktikamizning yulduzlar nisbatan zich joylashgan «belbog&#39;» qismi hisoblanib, osmon ekvatori tekisligi bilan 62 gradusli burchak tashkil etadi. Somon Yo&#39;li bo&#39;ylab kuzatilsa, uning hamma qismining kengligi bir xil emasligi ma&#39;lum bo&#39;ladi. Oddiy dala durbini yoxud kichikroq teleskopdan Somon Yo&#39;liga qaralgandayoq, u g&#39;ij-g&#39;ij yulduzlardan tashkil topganini ko&#39;ramiz, faqat uning ayrim qismlarida yulduzlar deyarli ko&#39;rinmaydi. Buning sababi, Somon Yo&#39;lining shu qismida joylashgan chang bulutlar bo&#39;lib, ularning ortida joylashgan yulduzlarning nurlanishlari bu bulutlarda butunlay yutilib, bizga ko&#39;rinmay qoladi. Osmonda ko&#39;rinadigan barcha yulduzlar Galaktikamizning tarkibini tashkil qiladi. Bizning Quyosh ham (bir oddiy yulduz sifatida) shu ulkan yulduzlar sistemasining a&#39;zosi bo&#39;lgani uchun biz uni Bizning Galaktikamiz deb nomlaganmiz. Galaktikamizga kiruvchi yulduz larning asosiy qismining fazoda egallagan shakli qavariq linza ko&#39;rinishiga o&#39;xshaydi. www.arxiv.uz Bunday ko&#39;rinishdagi Galaktikamizning diametri salkam 100 ming yorug&#39;lik yiliga, qalinligi esa 7 ming yorug&#39;lik yiliga tengdir. Quyosh sistemasi Galaktikamizning markazidan uning radiusining 2/3 qismiga teng masofada (33 ming yorug&#39;lik yili) joylashadi (2- va 3- rasmlar). Agar Galaktika miz diskiga (ya&#39;ni Somon Yo&#39;li tekisligiga) tepadan turib, boshqacha aytganda, uning tekisligiga tik yo&#39;nalish tomonda turib qaralsa, Galaktikamiz markazdan spiral ko&#39;rinishda tarqaluvchi va soat mayatnigi prujinasini eslatuvchi yenglar ko&#39;rinishini oladi (3- rasmga qarang). Quyosh sistemasi tomondan qaralganda, Galaktikamizning markaziy yadrosi Qavs yulduz turkumiga proyeksiyalanadi. Hisob-kitoblar, Galaktikamizda 150 mlrd ga yaqin yulduz borligini ma&#39;lum qiladi. Yulduzlar Galaktikamizning asosiy qismini tashkil qiladi. Biroq bu degan so&#39;z, u faqat yulduzlardan tuzilgan degani emas, unda yulduzlardan tashqari yulduzlarning turli sistemalari (karrali yulduzlar, yulduz to&#39;dalari va g&#39;ujlari), yulduzlararo gaz va chang muhit (bulutlar va tumanliklar), kosmik nurlar, vodorod atomlarining gazlari va boshqalar uchraydi. Maxsus kuzatishlar esa yulduzlarning ulkan bu to&#39;dasi, jumladan, gaz va chang tumanliklar Galaktikamiz markazi atrofida Galaktikamizda yulduzlar faqat yakka holda uchramay, o&#39;zaro dinamik bog&#39;langan holda qo&#39;shaloq, uchtadan, to&#39;rttadan va nihoyat juda ko&#39;p sonli — yuzlab, minglab to&#39;da shaklida ham uchraydi. O&#39;nlab yulduzlardan bir necha minggacha yulduzlarni o&#39;z ichiga olib, o&#39;zaro dinamik bog&#39;langan yulduzlarning sistemalari yulduz to&#39;dalari yoki g&#39;ujlari deb yuritiladi. Tashqi ko&#39;rinishiga ko&#39;ra yulduz to&#39;dalari ikki guruhga — sochma va sharsimon to&#39;dalarga bo&#39;linadi. Sochma yulduz to &#39;dalari bir necha o&#39;n yulduzdan bir necha minggacha yulduzlarni o&#39;z ichiga olgani holda, sharsimon to&#39;dalar o&#39;n mingdan yuz ming gacha yulduzlarni o&#39;z ichiga oladi. Galaktikamizda 800 ga yaqin sochma yulduz to&#39;dalari bo&#39;lib, ularning diametri 1,5 parsekdan 20 parsekkacha boradi. Sochma yulduz to&#39;dalarining yaxshi o&#39;rganilgan vakili — Savr yulduz turkumidagi Hulkar deb nomlangan to&#39;da bo&#39;lib, Quyosh sistemasidan o&#39;rtacha 130 parsekli masofada joylashgan. Boshqa bir sochma yulduz to&#39;da — Giadlar esa bizdan salkam 40 pk li masofada yotadi. www.arxiv.uz Sharsimon yulduz to&#39;dalari sochma yulduz to&#39;dalaridan kimyoviy tarkibi bilan farqlanadi. Xususan, sochma yulduz to&#39;dala rining spektrida og&#39;ir elementlarning miqdori 1 - 4 protsentni tashkil qilgani holda, sharsimon to&#39;dalarda atigi 0,1-0,01 prot sentni tashkil qiladi. Bunday hol ma&#39;him galaktikada sharsimon va sochma yulduz to&#39;dalarining paydo bo&#39;lishida turlicha sharoit mavjud bo&#39;lganidan dalolat beradi. Shuningdek, bu sharsimon to&#39;dalar hali og&#39;ir elementlarga boyib ulgurmagan sferik shakldagi protogalaktik gaz tumanligidan paydo bo&#39;lgan degan ilmiy gipotezaning tug&#39;ilishiga sabab bo&#39;lgan. Hulkar deb nomlangan yulduzning sochma to’dasi Yulduzlar osmoni tushirilgan fotorasmlarda ular bir tekis taqsimlanmaganini sezish mumkin. Buning asosiy sababi, ayrim — yulduzlar kam kuzatiladigan sohalarda nurlanishni kuchli yutadigan yirik chang materiyaning borligidir. www.arxiv.uz Mashhur “Ot boshi” deb ataluvchi chang tumanlik. Yulduzlararo bunday nurlanishni kuchli yutuvchi materiyaning borligini bundan yuz yildan ko&#39;proq vaqt oldin taniqli astronom Y.V.Struve bashorat qilgan edi. 1930-yillarda yulduzlararo bunday muhitning mavjudligi uzil-kesil tasdiqlandi. Bunday nurlanishni kuchli yutuvchi chang muhitining borligiga Janubiy Krest yulduz turkumida proyeksiyalanadigan «Ko&#39;mir qopi» va Orion yulduz turkumida joylashgan «Ot boshi» tumanliklari yorqin misol bo&#39;la oladi (5- rasm). «Ko&#39;mir qopi» qora tumanligi bizdan 150 pk masofada, o&#39;lchami 8 pk ga yaqin Somon Yo&#39;lidagi tu manlik bo&#39;lib, uning burchak o&#39;lchami 3° ni tashkil etadi. Teleskop bilan kuzatilganda uning ko&#39;rish chegarasida kuzatiladigan xira yulduzlarning soni tumanlikdan tashqarida shunday maydonda kuzatiladigan yulduzlar sonidan taxminan 3 martacha kam chiqadi. Bundan «Ko&#39;mir qopi» undan narida joylashgan yulduzlarning nurlanishlarini yutib, ularning nurlanishlarini qariyb 3 marta kamaytiradi. degan xulosa kelib chiqadi. www.arxiv.uz Galaktikada bunday tumanliklar ko&#39;p bo&#39;lib, xususan, Oqqush yulduz turkumidan boshlanib, Burgut, lion, Qavs va Aqrab yul duz turkumlarigacha cho&#39;zilgan chang tasmasi, Somon Yo&#39;lining bu qismida yulduzlarning bizdan «yashirib», unda ulkan qora ayrilikni vujudga keltirgan. Ayniqsa, Galaktika markaziga tomon yo&#39;nalishda (Qavs yulduz turkumi tomonida) qora tumanlik juda quyuq bo&#39;lib, biz uchun qiziq sanalgan Galaktikamizning markaziy quyulma qismini ko&#39;rishni qiyinlashtiradi. Yulduzlararo fazoda nurni yutuvchi bunday moddaning borligi, yana bir hodisa — nurning yulduzlararo qizarishi bilan tasdiqlangan. Bu hodisani miqdor jihatidan xarakterlash uchun, butunlay tiniqmas holatda bo&#39;ladi. Shuning uchun ham Galaktika tekisligida yotgan neytral vodorod harakatsiz holda bo&#39;lganda, uning 1 kpk li masofadan, ya&#39;ni Galaktika radiusining 6 protsent qismidan narida ko&#39;rishning iloji yo&#39;q. Biroq bu faqat Galak tika markazi va unga qarama-qarshi yotgan yo&#39;nalishlar uchungina o&#39;rinli bo&#39;lib (chunki bu yo&#39;nalishlarda harakatlar qarash chizig&#39;iga perpendikular yo&#39;nalishda bo&#39;lib, uning radial tashkil etuvchisi nolga teng bo&#39;ladi), qolgan barcha yo&#39;nalishlarda, Galaktikaning aylanishi tufayli, turli obyektlarning nuriy tezliklarining farqi masofaning ortishi bilan ortib boradi. Shuning uchun ham Galaktikaning nuriy tezligining ma&#39;lum qiymati bilan xarakterlanadigan turli sohalari o&#39;rganilayotgan to&#39;lqin uzunligining doplercha siljishi tufayli 21 sm li to&#39;lqin uzunligidan sal uzunroq va sal qisqaroq «xususiy» to&#39;lqin uzunligi bilan nurlanadi. Har bir to&#39;lqin uzunligiga mos radiospektr chizig&#39;ining profili Galaktikamiz differensial aylanish effektining kattaligiga mos masofada gaz zichligi haqida ma&#39;lumot beradi. www.arxiv.uz Galaktikalarning fizik xususiyatlari. Galaktikalar bir – biridan faqat shakli bilan farq qilsa bitta sinfga ( E yoki S) kiradiganlari esa o’lchamlari, massalari, yorqinliklari va boshqa fizik ko’rsatkichlari bilan farq qiladi. Yulduzlarda ko’rganimizdek, bir sinfga kiradigan galaktikalarning fizik ko’rsatkichlari orasida bog’lanishlar bo’lishi kerak chunki galaktikani tashkil etgan yulduzlar bir – biri bilan kuch vositasida bog’lagan va bir – biriga ta’sir ko’rsatadi. Galaktika tarkibiga kiradigan barcha yulduzlar, ular orasida joylashgan gaz va chang modda umumiy maydonda harakat qiladi. Galaktika ma’lum shaklga ega va o’z o’qi atrofida aylanadigan yaxlit material muxit deb hisoblanadi va unga umumiy fizik ( aylanish) qonunlar qullanishi mumkin. Yuqorida galaktika misolida ko’rganimizdek, boshqa galaktikalar ham o’zak atrofida aylanadi. S va E sinfidagi galaktikalar moddasining asosiy qismi ularning o’zagida joylashgan. O’zakda modda zichligi galaktika markazi tomon ortib boradi va o’zak markazida maksimal qiymatga yetadi. Bunday tizimga kiradigan va uning yashqi qismlaridagi yulduzning xarakati massa markazi atrofida aylanadigan jismning harakat qonunlariga ( Kenler qonunlari) bo’ysunishi kerak. Bunda Kepler qonunlari qullanilishi va markaziy galaktika o’ziga massaning fizik ko’rsatkichlari hisoblanish mumkin. Galaktikalarning burchak va chiziqli o’lchamlari. Galaktikaning burchak kattaligi uning tasvirini o’lchashdan topiladi. Ko’pchilik Gallaktikalar( S 1 I r ) keskin chegaraga ega bolmaganligi uchun tasvirlarining ko’ndalang kesimini o’lchash ma’lum qiyinchiliklar va noqilayliklarga olib keladi. Masalan ; tasvirning kattaligi suratga olishdagi ekispazitsiya vaqtiga bog’liq . Katta ekispazitsiya bilan olingan tasvirlarga galaktikaning tashqi xira qismlari ham chiqadi, kichik ekispazitsiyalarga esa faqat uning yorug’ qismining tasviri hosil bo’ladi. Shuning uchun galaktikalarning o’lchamlari xatolik bilan o’lchanishi mumkin. www.arxiv.uz Radiagalaktikalarning strukturasi va nurlanish aktivligining o’zgarishi Ba’zi galaktikalar, boshqa galaktikalardan juda kuchli simerotron radionurlanishi bilan ajralib turadi, semeratron radionurlanish, katta tezlikda harakatlanuvchi elektronlarning magnet maydon bilan o’zaro ta’sirlashish natijasida vujudga keladi. Bunday galaktikalarni radiogalaktikalar deyiladi. Radiogalaktikalardan biri Oqqush A dir. Bu kuchli deskret radionurlanish manbai hisoblansdi. Bu manba joylashgan osmon qismida yorug’ gallaktika mavjud emas. Radiogalaktikaning radiodiapazonda kuchli nurlanishiga Amerika astranomlari Baadi va Minkovskiylarning taxminlari quyidagicha jovob beradi. Oqqush A manba - bu ikkita spiral galaktikalarning to’qnashishlari natijasida yulduzlararo fazoda mavjud bo’lgan gazlarning haroratlari kuchayib ketadi. Galaktikalarning o’zaro harakat tezliklarning bir qismi gazlarga o’tib, ularni elementlar zarralarga aylantiradi. Bu relyativislik elementlar zarralarning magnet maydonlar o’tishida tormozlanib radionurlanishlarni hosil qiladi. Nurlanishning bu mixanizmini birinchi marta sovet astrafizigi I. S. Shklovskiy ko’rsatgan edi va unga sinxtotxon nurlanishi deb nom berdi, chunki bu nurlanish elementlar zarralarning tezlatgichlari- sinxrotronlarda topilgan edi. Oqqush A. ga o’xshash yana ikkala kuchli manbalar Gidra A va Gerkules A mavjud. Ularning radioto’lqinlaridagi energiyalari optik nurlanish manbalaridan 4 marta kamdir. Bu radiomanbalar ham qo’shaloq galaktikalar bilan bog’langanligi aniqlangan. Baade va Minkovskiylarning fikricha radiomanbalar ikkita spiral galaktikalarning o’zaro to’qnashishlaridan hosil bo’lgan bo’lsa, radiomanbalarning hosil bo’lishiga akademik V. A. Ambartsumyan qarama – qarshi g’oyani ilgari surgan edi. Uning fikricha, radiogalaktikalar boshlangich jismning ( galaktikaning ) ikkiga bo’linishi va bir – biridan uzoqlashish jarayonlarining natijasidir. Bo’linish jarayonida materiyaning katta zichlikdan kam zichlik xolatiga o’tishi portlashlar natijasida yuz beradi va natijada radoinurlanishlar hosil bo’ladi. www.arxiv.uz Oqqush S galaktikaning radionurlanishi galaktikaning o’zagidan emas, balki undan 10000 yorug’lik yili uzoqlikdan tashqarida va unga nisbatan simmetrik joylashgan ikkala sohadan chiqadi. Xuddi shunday “manzara” Sentabr A mobaynida ham kuzatiladi. Bu galaktika to’rtta radiomanbaga ega, ular galaktika markazidan o’tuvchi tog’ri chiziqda markazga nisbatan simmetrik ravishda joylashgan. Radiogalaktika (Sunbula A-elliptik galaktika M87da radiusi bo’yicha yo’nalishda otilib chiqqan 6 ta yorug’ bulutcha kuzatildi. Bularga qarama-qarshi tomonda otilib chiqadigan xiraroq bulutchalar kuzatiladi. Radiomanba Sumbula Agalaktika M87 bilan ustma-ust tushadi. Otilib chiqish energiyasi 10 55 erg, M87 ning radiodiapazonda yorqinligi 10 40 erg/s rentgenda 10 41 erg/s. Agar Oqqush Ani radionurlanishi portlash natijasida hosil bo’lingan deb faraz qilinsa, u holda to’la energiya 10 10 M Θ massasini energiyaga aylantirishda hosil bo’lishi mumkin. Biroq vodoroddan geliy hosil bo’lishi sekin kechadigan jarayon. Hozirgi vaqtda ko’p galaktikalar to’dalarining markazlarida kuchli radiogalaktikalar joylashgani aniqlangan va ular bu galaktikalar to’dalaridan kelayotgan radio, rentgen va gamma nurlanishlarini hosil qiladigan asosiy manba bo’lishlari mumkin. Kuchli radionurlanishlar tarqatadigan galaktikalarni aktiv yadroli galaktikalar deymiz va ular uzoq masofalarda ko’p uchraydi va bu turi kvazarlar deb aytiladi Kvazarlar kuchli radiomanbalar bo’lib, 1960 – yildan boshlab aniqlangan kvazarlar optik va radiopozonlarda bizning galaktikamizdan minglab marta ko’p nurlanadilar. Ko’p kvazarlarning ravshanliklari davriy ravishda o’zgarib boradi. Har kvazar 10 milliard o’ta yangi yulduzlarning portlashlarida qancha energiya ajralib chiqsa, shuncha energiya chiqaradi. Oxirgi 40 yil ichida astronomlar 10 mingdan ortiq diskret radionurlanish manbalarini ochib, manbalarning ro&#39;yxatlarini tuzdilar. Bular ichida uchinchi Kembrij katalogi to&#39;laligi bilan ajralib turadi. www.arxiv.uz Galaktikaning tuzilishi va tarkibi Galaktika markazida diametrik 1 parsek bo’lgan o‘zakcha joylashgan. Unda yulduz zichligi 10 6 1/ps 3 . o’zakcha ichida kuchli radio va infra qizil nurlanish sochadigan yulduzsimon obyekt (diametric <10 a.b. uncha katta massaga ega bo’lgan qora o’ra) joylashgan. Uzakni diametri 1600 ps bo’lgan gaz disk o’rab turadi. O’zak atrofining kattaligi 4,8x3,1 kps bo’lgan markaziy quyuqma o’rab turadi. Osmonda u 28 o x18 o kattalikda Aqrab va Qavs yulduz turkumlarida ko’rinadi. U asosan qizil gigant va karlik yulduzlardan iborat. Markaziy quyuqmada 200 km/s tezlik bilan kengayotgan zich gaz oqimlari kuzatiladi. Spiral tarmoqlar ana shu markaziy quyuqmadan boshlanadi. www.arxiv.uz Galaktika to’rtta spiral tarmoqqa ega: 1. tarmoqning o’rtacha radiusi 3 kps. U ionlangan vodoroddan tarkib topgan va bu tarmoq 50 km/s tezlik bilan kengaymoqda; 2. tarmoq Galaktika markazidan 6 -7 kps masofada joylashgan va u neytron vodoroddan va ko’plab qaynoq (O va B sinf) yulduzlardan iborat. Bu tarmoq Qavs yulduz turkumidan o’tganligi uchun Qavs yengi deb ataladi; 3. tarmoq (Orion yengi) neytral vodorod va havorang – oq yulduzlardan tarkib topgan. Uning kengligi 2 – 3 kps, Quyosh o’z sayyoralar chizimi bilan ana shu tarmoq a’zosi hisoblanadi. Uning chetlaida galaktika markazidan 10 kps uzoqlikda joylashgan; 4. tarmoq (Persey yengi) galaktikani eng tashqi tarmog’i uning tashqi chegarasi 15 kps masofagacha yetadi. Tarmoqlar ichidagi yulduzlar qaynoq va yosh bo’lib, tarmoqning tashqarisida nisbatan past temperaturali keksa yulduzlar kuzatiladi. www.arxiv.uz Har xil fizik xususiyatga ega yulduzlarning osmonda joylashishiga ko’ra ular galaktikaning tekisligidan har xil balandlik (2) ga joylashgan, beshta tashkil etuvchiga bo’linadi. 1. Sferik – tashkil etuvchi bo’lib, unga RR –Lir (Liraning RR u ) singari yulduzlar va sharsimon yulduz to’dalari kiradi. Bular galaktika tekisligidan eng chetlarda ham kuzatilad. Bu yulduzlar keksa sovuq qizil gigant yulduzlar bo’lib Galaktika tekisligidan chiqib fazoga sochilib ketgan. 2. Oraliq sferik tashkil etuvchi bo’lib, unga katta fazoviy tezlikka ega A va F sinfga mansub yulduzlar, uzun davrli o’zgaruvchan yulduzlar kiradi. 3. Oraliq disksimon bo’lib, unga bosh ketma-ketlik yulduzlarning asosiy qismi Quyosh, yangi yulduzlar va planetar tumanliklar, qizil gigantlar kiradi. 4. Eski yassi oraliq tizim bo’lib, unga A sinfga mansub yulduzlar, uzun davrli sifidlar, tarqoq yulduz to’dalari kiradi. 5. Yosh oraliq tizimi bo’lib, unga O va B sinfga mansub qaynoq va Savrning T-si singari yulduzlar, gaz va chang bulaklar (molekulyar bulutlar) kiradi. www.arxiv.uz Galaktika tashkil etuvchilarning ayrim fizik ko’rsatgichlari keltirilgan. Oraliq tizim Balandlik shkalasi Og’ir elementlar nisbiy massasi,  Baholangan yoshi, mlrd.yil Sferik 2000 0,1  0,5 13 Oraliq sferik 700 1 7 – 12 Oraliq disk 350 2 2 – 7 Yassi, eski 160 3 0,1 – 1,5 Yosh, yassi 100 4 0,1 Yuqoridagilarga asoslanib, yulduzlar Galaktika tekisligidagi gaz – chang bulutdan hosil bo’ladi va asta – sekin uni tark etadi, degan xulosaga kelish mumkin. Keksaygan sari ularning kimyoviy tarkibi ham o’zgarib boradi. Galaktika tekisligini tark etgan yulduzlarning fazoviy tezliklari ham o’zgaradi. dastlabki tekshiruvchilar sferik tashkil etuvchi yulduzlarning fazoviy Quyoshga nisbatan tezliklari katta (70km/s) bo’lgani uchun ularni chopqirlar deb atashdi. Xatto buyuk olim Y. Oort (Gallandiya) bu yulduzlar galaktika tashqarisidan kirgab deb aytgan. Keyinchalik bu “Chopqir” lar galaktikada eng sekin harakatlanadigan yulduzlar ekanligi aniqlandi. Gap shundaki, Galaktika o’z markazidan o’tuvchi tekislikka tik joylashgan o’q atrofida aylanadi. Galaktika massasining asosiy qismi uning o’zagida joylashgan. O’zakdan tashqaridagi yulduzalr uning atrofida Kepler qonunlariga bo’y so’ngan holda aylanishlari kerak, www.arxiv.uz XULOSA   Galaktika ma ’ lum shaklga ega va o ’ z o ’ qi atrofida aylanadigan yaxlit material muxit deb hisoblanadi va unga umumiy fizik ( aylanish ) qonunlar qo ’ llanishi mumkin . Yuqorida galaktika misolida ko’rganimizdek, boshqa galaktikalar ham o’zak atrofida aylanadi. S va E sinfidagi galaktikalar moddasining asosiy qismi ularning o’zagida joylashgan. O’zakda modda zichligi galaktika markazi tomon ortib boradi va o’zak markazida maksimal qiymatga yetadi. Bunday tizimga kiradigan va uning yashqi qismlaridagi yulduzning xarakati massa markazi atrofida aylanadigan jismning harakat qonunlariga ( Kepler qonunlari) bo’ysunishi kerak. Bunda Kepler qonunlari qullanilishi va markaziy gallaktika o’ziga massaning fizik ko’rsatkichlari hisoblanish mumkin. Gallaktikaning burchak kattaligi uning tasvirini o’lchashdan topiladi. Ko’pchilik Gallaktikalar( S 1 I r ) keskin chegaraga ega bolmaganligi uchun tasvirlarining ko’ndalang kesimini o’lchash ma’lum qiyinchiliklar va noqilayliklarga olib keladi. Masalan; tasvirning kattaligini suratga olishdagi ekispazitsiya vaqtiga bog’liq . Katta ekispazitsiya bilan olingan tasvirlarga gallaktikaning tashqi xira qismlari ham chiqadi, kichik ekispazitsiyalarga esa faqat uning yorug’ qismining tasviri hosil bo’ladi. Shuning uchun gallaktikalarning o’lchamlari xatolik bilan o’lchanishi mumkin. Hozirgi vaqtda ko’p galaktikalar to’dalarining markazlarida kuchli radiogalaktikalar joylashgani aniqlangan va ular bu galaktikalar to’dalaridan kelayotgan radio, rentgen va gamma nurlanishlarini hosil qiladigan asosiy manba bo’lishlari mumkin. Kuchli radionurlanishlar tarqatadigan galaktikalarni aktiv yadroli galaktikalar deymiz va ular uzoq masofalarda ko’p uchraydi va bu turi kvazarlar deb aytiladi www.arxiv.uz ADABIYOTLAR   1. Мартинов В.А. «Курс общей физика» М.1986 г. 2. Мартинов В.А. «Курс проктический a строфизики». 3. Кримишин И. «Астрономия наших дней» М. 1980 г 4. Сатторов И. «Астрофизика I – II том» Т. 2007 й. 5. Нуриддинов С.Н. «Галактикалар физикаси асослари» Т. 2002 й. 6. Поляк И.Ф. «Умумий астрономия курси» Т 1965 й. 7. Агенян Т.А. «Звезды галактика метогалактика» М. 1982 й. 8. Торбощкий В.Т. «Введение в физику галактик ископиний галактикий» 1986 г 9. Мирсалимова «Астрономия» 10. Тошпулатов Н. косимов Н «Астрономия» 2003 йил 11. Бакулин А.И. «Курс общей астрономи» 12. Нуралимова Т. Рахимова А. «Умумий астрономия курси» Тошкент, Укитувчи, 1971 – йил 13. Воронсов «Сборник задач по астрономи» 1963 г. 14. Internet ma’lumotlari (2007 – 2012 yillar) www.arxiv.uz

O'xshashlar

Quyosh sayyorasi haqida slayd
AL va KHK larda astronomiyadan teleskoplar yordamida kuzatishlarni tashkil etish
Quyoshning ichki tuzilishi va undagi termoyadro protsesslar asoslari
Yulduzlar 2
Gallaktika. Koinot tuzilishi va rivojlanishi haqidagi hozirgi zamon dunyoqarashlar