logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Astronomiya
  4. Yulduzlar 2

Yulduzlar 2

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

828 KB
Ko'chirib olish
Yulduzlar • Bulutsiz tunda osmonda shoda-shoda yulduzlarni ko&#39;rib, undan zavq olmagan odam bo&#39;lmasa kerak. Garchi bir qarashda yulduz-larning son-sanog&#39;i yo&#39;qdek tuyulsa- da, aslida oddiy ko&#39;z bilan qaralganda, osmonning ma&#39;lum yarim sferasida ularning soni 3 mingdan ortmaydi. Shuningdek, yulduzlar, aslida bizdan turli masofalarda yotsalar-da, lekin bizga bir xil masofadan o&#39;tuvchi sfera sirtida yotgandek tuyuladilar. • Yulduzlarning o&#39;zaro joylashishi juda sekinlik bilan o&#39;zgarib, maxsus o&#39;lchashlarsiz, oddiy kuzatishlar asosida bunday o&#39;zga-rishlarni bir necha oy, hatto yillardan keyin ham sezib bo&#39;lmaydi, Bunday hoi yer sirtida yulduzlarga qarab mo&#39;ljal olish, ya&#39;ni gori-zont tomonlarini aniqlash uchun juda qo&#39;l keladi. Shu tufayli sayyohlarjuda qadim zamonlardanoq yulduz - kompaslardan keng foydalanganlar. • Qadim sharqda kishilar yoritgichlarga qarab mo&#39;ljal olish uchun osmonning yorug&#39; yulduzlarini alohida to&#39;dalarga ajratib, ularga yulduz turkumlari deb nom berganlar. Yulduz turkumlarini hayvonlar yoki jonivor (Katta Ayiq, Oqqush, Arslon, Ajdarho, Kit), yunon afsonalarining qahramonlari (Kassiopiya, Andromeda, Pegas va boshqalar) va ba&#39;zan yorug&#39; yulduzlari birgalikda eslata-digan geometrik shakl yoki buyumlarning nomlari (Uchburchak, Tarozi, Cho&#39;mich) bilan ataganlar. • XVII asrda, har bir yulduz turkumiga kiruvchi bir necha XVII asrda, har bir yulduz turkumiga kiruvchi bir necha yorug&#39; yulduzlar grek alfavitining harflari (alfa, beta, yorug&#39; yulduzlar grek alfavitining harflari (alfa, beta, gamma, delta va hokazo) bilan belgilanadigan bo&#39;ldi. gamma, delta va hokazo) bilan belgilanadigan bo&#39;ldi. • Shuningdek, 130 ga yaqin yorug&#39; yulduzlarga xususiy Shuningdek, 130 ga yaqin yorug&#39; yulduzlarga xususiy nom berildi, jumladan Katta Yulduzlar osmoninom berildi, jumladan Katta Yulduzlar osmoni (Katta (Katta Ayiq va Kichik AyiqAyiq va Kichik Ayiq yulduz turkumlari aniq ko&#39;rsatilgan). yulduz turkumlari aniq ko&#39;rsatilgan). Itning a si Sirius, Aravakashning <x. si Kapella, Liraning Itning a si Sirius, Aravakashning <x. si Kapella, Liraning a si Vega, Orionning a si Betelgeyze, Perseyning a si a si Vega, Orionning a si Betelgeyze, Perseyning a si Algol nomlari bilan yuritila boshlandi. KeyinchalikAlgol nomlari bilan yuritila boshlandi. Keyinchalik bulardan xiraroq yulduzlarni tartib bo&#39;yicha raqamlar bulardan xiraroq yulduzlarni tartib bo&#39;yicha raqamlar bilan (1, 2, 3 va hokazo) nomerlash odat qilib kiritildi va bilan (1, 2, 3 va hokazo) nomerlash odat qilib kiritildi va hozirgi paytda, u asosan juda xira yulduzlar uchunginahozirgi paytda, u asosan juda xira yulduzlar uchungina ishlatiladi. ishlatiladi. • 1922-yilda yulduz turkumlarini chegaralovchi egri 1922-yilda yulduz turkumlarini chegaralovchi egri chiziqlar to&#39;g&#39;ri chiziqlar bilanchiziqlar to&#39;g&#39;ri chiziqlar bilan almashtirilib, ayrim almashtirilib, ayrim katta maydonli yulduz turkumlari bir necha yulduz katta maydonli yulduz turkumlari bir necha yulduz turkumlarigaturkumlariga ajratildi. Bugungi kunda osmon sferasi ajratildi. Bugungi kunda osmon sferasi 88 ta qismga, ya&#39;ni yulduz turkumiga88 ta qismga, ya&#39;ni yulduz turkumiga bo&#39;lingan. bo&#39;lingan. • Ma&#39;lum yulduz turkumiga kiruvchi bir necha yorug&#39; Ma&#39;lum yulduz turkumiga kiruvchi bir necha yorug&#39; yulduzlar shu turkumga yokiyulduzlar shu turkumga yoki ba&#39;zan qo&#39;shni yulduz ba&#39;zan qo&#39;shni yulduz turkumiga kiruvchi xira yulduzlarni topishda yaxshi turkumiga kiruvchi xira yulduzlarni topishda yaxshi mo&#39;ljal bo‘mo&#39;ljal bo‘ lili b xizmat qiladi. b xizmat qiladi. • Osmonda ma&#39;lum yulduz Osmonda ma&#39;lum yulduz turkumini yoki yulduzni turkumini yoki yulduzni topish uchun, dastlab topish uchun, dastlab yulduzyulduz xaritalari va xaritalari va atlaslari bilan yaxshi atlaslari bilan yaxshi tanishmoq va so&#39;ngra tanishmoq va so&#39;ngra ular yordamida anchaular yordamida ancha mashq qilmoq zarur mashq qilmoq zarur bo&#39;ladi. Ayniqsa,bo&#39;ladi. Ayniqsa, osmonning surilma osmonning surilma xaritasidan foydalanishni xaritasidan foydalanishni • o&#39;rgangan kishi uchun o&#39;rgangan kishi uchun osmonda ma&#39;lum yulduz osmonda ma&#39;lum yulduz yoki yulduz turkumini yoki yulduz turkumini topish, uning chiqish va topish, uning chiqish va botish vaqtlarini taxminiy botish vaqtlarini taxminiy belgilash ortiqcha qiyinlik belgilash ortiqcha qiyinlik tug&#39;dirmaydi. tug&#39;dirmaydi. • Agar tunda ma&#39;lum bir joydan turib yulduzlar bir necha soat davomida tinimsiz kuzatilsa, butun osmon sferasining yulduzlari, kuzatuvchidan o&#39;tuvchi faraziy o&#39;q — Olam о&#39;qi atroflda aylanishini ko&#39;rish mumkin. Bunday aylanish davomida ixtiyoriy yoritgich o&#39;z vaziyatinigorizont tomonlariga nisbatan o&#39;zgartirib boradi.Yulduzlar osmonining bunday ko&#39;rinma aylanish davri bir sutkani tashkil qiladi. Janub tomonga qarab turgan kuzatuvchiga yorit- gichlar chapdan o&#39;ngga, ya&#39;ni soat strelkasi yo&#39;nalishida harakat-lanayotgandek ko&#39;rinadi. • Olamning shimoliy qutbi, Kichik Ayiq yulduz turkumining (Katta Ayiq - «Yetti qaroqchi»ga qo&#39;shni yulduz turkumi) eng yorug&#39; yulduziga (alfasiga) juda yaqin (orasi taxminan bo&#39;lgan)nuqtada yotadi. Shu tufayli Kichik Ayiqningbu yulduzi Qutb yulduzi deb nom olgan.Yulduzlarning sutkalikbunday ko&#39;rinma harak l ari Yerning o&#39;z o&#39;qi atroflda ylanishi tufayli sodir bo&#39;ladi. • Juda qadim zamonlardayoq kishilar, zodiak yulduz Juda qadim zamonlardayoq kishilar, zodiak yulduz turkumlari sohasida, tashqiturkumlari sohasida, tashqi ko&#39;rinishi bilan ko&#39;rinishi bilan yulduzlarga o&#39;xshash, biroq yul duzlardan farq yulduzlarga o&#39;xshash, biroq yul duzlardan farq qilib, ularga nisbatanqilib, ularga nisbatan siljib bonivchi 5 ta yoritgichni siljib bonivchi 5 ta yoritgichni kuzatdilar. Yulduzlardan farqlanuvchi bundaykuzatdilar. Yulduzlardan farqlanuvchi bunday xususiyatlari evaziga ularga «adashgan yulduzlar» xususiyatlari evaziga ularga «adashgan yulduzlar» - planetalar deb nom berdilar. Qadim- planetalar deb nom berdilar. Qadim Rimda Rimda adashgan yulduzlar Rim xudolarining nomlari bilan adashgan yulduzlar Rim xudolarining nomlari bilan Merkuriy, Venera,Merkuriy, Venera, Mars, Yupiter va Saturn deb atala Mars, Yupiter va Saturn deb atala boshlandi. boshlandi. Yulduzli osmon • Yulduzli osmonning ko’rinishi, ayniqsa oysiz tunda, shu qadar jozibador va tarovatliki, bamisoli bizni o’rab turgan olam o’zgarmas va cheksizdek tuyuladi. Biroq XX asrning boshida bunday tasavvurning xom xayol ekani ma’lum bo’ldi. Kuzatuv ma’lumotlari Koinotning kengayib borayotganini ko’rsatdi. Har biri Quyoshimizga o’xshagan yuz milliardlab yulduzlardan tashkil topgan yuz milliardlab galaktikalar juda katta tezlikda har tomonga shiddat bilan tarqaladi. Katta PortlashKatta Portlash • Taxminan 13.7 milliard yil muqaddam butun Koinot no’l o’lchamli nuqtaga siqilganligi, uning zichligi esa cheksiz katta bo’lganligi anglashiladi. Xozirgi Koinot qachonlardir ro’y bergan Katta Portlash natijasida paydo bo’lgan va vaqt hisobi o’shandan boshlanadi. • Massasi katta bo’lgan yulduzlar evolyutsiyasi ancha tezroq kechadi va ular ba’zan halokatli o’zgarishlarni boshidan kechiradi. Yulduz o’ta gigant fazasidan o’tadi va hatto portlashi ham mumkin. Bunday jarayon o’ta yangi yulduz chaqnashi deyiladi. Agarda yulduzning portlashdan keyingi massasi 1.4 – 2.0 Quyosh massasini tashkil etsa u neytron yulduzga aylanadi, bordi-yu uning massasi 2,0 Quyosh massasidan katta bo’sa, bunday yulduz qora o’raga aylanadi. • Inson bo’lmagan paytda ham yulduzlar osmonda Inson bo’lmagan paytda ham yulduzlar osmonda porlab turgan. Shuni aytish kerakki nafaqat insonlar porlab turgan. Shuni aytish kerakki nafaqat insonlar balki hayvonlar ham o’zining balki hayvonlar ham o’zining boshlang’ich astronomik boshlang’ich astronomik ma’lumotlariga ega. Lekin fanning ming yullik rivoji ma’lumotlariga ega. Lekin fanning ming yullik rivoji davomida insoniyat oddiy lekin shu bilan birga ulkan davomida insoniyat oddiy lekin shu bilan birga ulkan ma’lumotlarni, Yulduzlar – bu ko’proq yoki kamroq ma’lumotlarni, Yulduzlar – bu ko’proq yoki kamroq Quyoshga o’xshash ob’ektlar ular uzoq masofalarda Quyoshga o’xshash ob’ektlar ular uzoq masofalarda joylashgan. Yulduzlargacha bo’lgan masofani birinchi joylashgan. Yulduzlargacha bo’lgan masofani birinchi bo’lib Nyuton aniqlagan. Buyuk ingliz olimidan 200 yil bo’lib Nyuton aniqlagan. Buyuk ingliz olimidan 200 yil keyin yulduzlar joylashgan juda katta o’lchamdagi keyin yulduzlar joylashgan juda katta o’lchamdagi fazo absolyut bo’shliq ekanligi bizga ma’lum bo’ldi. fazo absolyut bo’shliq ekanligi bizga ma’lum bo’ldi. • Yulduzlararo gazning kimyoviy tarkibi birinchi Yulduzlararo gazning kimyoviy tarkibi birinchi yaqinlashishda Quyosh va yulduzlar atmosferasi kimyoviy yaqinlashishda Quyosh va yulduzlar atmosferasi kimyoviy tarkibiga yaqin. Ularda eng ko’p elementlar vodorod va tarkibiga yaqin. Ularda eng ko’p elementlar vodorod va geliy hisoblanadi, shu bilan birga boshqa elementlarni geliy hisoblanadi, shu bilan birga boshqa elementlarni aralashmasi ham bo’lishi mumkin. Qizig’i shundaki, aralashmasi ham bo’lishi mumkin. Qizig’i shundaki, yulduzlararo gazda kalsiy vodorodga nisbatan million yulduzlararo gazda kalsiy vodorodga nisbatan million marta kamroq. marta kamroq. Yulduzlarning ichki tuzilishi • Yulduzlar - ulkan gaz sharlari bo’lib, o’z yorugligini milliard yillar davomida saklab turishi mumkin. Bizning Quyosh - Galaktikadagi yulduzlar olamining tipik vakilidir. U 4.6 milliard yil avval gaz-chang bulutidan paydo bo’lgan. Bu bulutdan Kuyosh tizimining sayyoralari, shu jumladan Yerimiz xam tashkil topgan. Yulduz va sayyoralardagi mavjud og’ip elementlar qayerdan hosil bo’lgan? Ma’lum bo’lishicha, bu masala yulduzlarning energiya manbalari xakidagi masala bilan uzviy bog’lik. • XIX asrda yulduzlarning energiya manbalari faol izlana XIX asrda yulduzlarning energiya manbalari faol izlana boshlandi. Kimyoviy reaksiyalar, Kuyoshga kometa va boshlandi. Kimyoviy reaksiyalar, Kuyoshga kometa va asteroidlarning tushishi va hokazo o’ta ekzotik mexanizmlar asteroidlarning tushishi va hokazo o’ta ekzotik mexanizmlar taklif kilingan edi. XIX asr oxirida sikilish jarayonidagi taklif kilingan edi. XIX asr oxirida sikilish jarayonidagi gravitasion energiyaning erkin holatga o’tishi eng real gravitasion energiyaning erkin holatga o’tishi eng real mexanizm sifatida aralgan. Darvoke, Kuyoshning mexanizm sifatida aralgan. Darvoke, Kuyoshning yorituvchanligini saklab turish uchun uning radiusi yiliga 20 yorituvchanligini saklab turish uchun uning radiusi yiliga 20 kilometrga kamayib borishi kifoya edi. Birok masalaning kilometrga kamayib borishi kifoya edi. Birok masalaning murakkabligi shunda ediki, gravitasion sikilish Quyoshning murakkabligi shunda ediki, gravitasion sikilish Quyoshning yorituvchanligini fakat 30 million yil davomida saklab tura olar yorituvchanligini fakat 30 million yil davomida saklab tura olar edi. Bugungi kunda Kuyoshning yoshi 4.6 milliard yilga tengligi edi. Bugungi kunda Kuyoshning yoshi 4.6 milliard yilga tengligi bizga ma’lum. Ustiga-ustak geologik ma’lumotlardan bizga ma’lum. Ustiga-ustak geologik ma’lumotlardan aniklanishicha, Kuyoshning yorituvchanligi oxirgi bir necha aniklanishicha, Kuyoshning yorituvchanligi oxirgi bir necha milliard yildan buyon uzgarmas bo’lib turipdi. (Iqlim milliard yildan buyon uzgarmas bo’lib turipdi. (Iqlim o’zgarishlarini keltirib chikaruvchi Quyosh doimiysining o’zgarishlarini keltirib chikaruvchi Quyosh doimiysining o’zgarishlari bir foizning atigi bir kismini tashkil etadi!).o’zgarishlari bir foizning atigi bir kismini tashkil etadi!). • O’tgan asrning 30-yillarida, nixoyat, Kuyosh va yulduzlarning milliard yillar mobaynida muttasil yorishib turishini ta’minlab beruvchi energiya manbai uning ka’rida kechadigan termoyadro reaksiyalaridir, degan fikr aytildi. Buni ilk bor tushunib yetganlardan biri eston astronomi Yulius Epik buldi. U 1919-1922 yillarda Toshkent astronomiya observatoriyasida direktorning ilmiy ishlar bo’yicha o’rinbosari bo’lib ishlagan. Ammo yulduzlar energiyasi yadro manbalarining mikdoriy nazariyasini taklif kilish amerikalik fizik Betega nasib etdi. • Massasi katta bo’lgan yulduzlar ancha tezroq rivojlanadi va ba’zan halokatli o’zgarishlarni boshidan kechiradi. Massasi kichik yulduzlarda evolyusiya jarayoni ancha sokin va uzokrok davom etadi. Masalan, Quyoshni olib ko’raylik. Yana 4.5 milliard yildan keyin uning yadrosidagi vodorod zaxirasi tugagach, energiya ajralishi tuxtaydi va u o’z gravitasiyasi ta’sirida sikila boshlaydi. Bu xolat yadroda xaroratning yanada ortishiga olib keladi. Harorat 100 million gradusgacha kutarilganda uch o’lchamli alfa jarayoni boshlanadi: geliyning uchta yadrosi ko’shilib, bitta uglerod yadrosi tashkil topali. Protonlar ishtirokidagi yadro reaksiyalari singari bu yerda ham massa farki energiya shaklida ajralib chikadi. Yulduz ichida og’irrok elementlarni hosil qiladigan boshka reaksiyalar aynan shu zaylda kechadi.

O'xshashlar

Yulduzlar
Neytron yulduzlar va qora o’ralar
Yulduzlar koinotda eng ko’p tarqalagan jismlardir
Olam va yer haqida umumiy tushunchalar 2
Koinotning tuzilishi va evolyutsiyasi