Koinot - Astronomiya - Slaydlar

Koinot

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

861.021484375 KB

Ko'chirib olish

Koinot

REJA :  Quyosh sistemasi  Oy  Yulduzlar  Koinot

Astronomiya- yunoncha ikki so'z: “astron” - yoritgich va “nomos” qonun so'zlaridan olingan bo'lib, kosmik jismlar va sistemalarning paydo bo'lishi, taraqqiyoti, tuzilishi, ko'rinma hamda haqiqiy harakatlari, kimyoviy tarkibi, fizik tabiati, koinotni kuzatish mumkin bo'lgan qismining tuzilishi haqidagi fan.

Yer – Quyosh sistemasi sayyoralaridan biri. Astronomiya yulduzlarni, sayyoralar va ularning yo'ldoshlarini, chang va gaz tumanliklarini, sayyoralararo va yulduzlararo muhitni, sun'iy koinot jismlarini o'rganadi. Astronomiya eng qadimgi fanlardan biri bo'lib, u insonning amaliy ehtiyojlari asosida yuzaga keladi va shu ehtiyojlar bilan birga rivojlanadi. Boshlang'ich astronomik ma'lumotlar bundan 4 ming yillar avval Vavilon, Misr va Xitoyda ma'lum bo'lib, ulardan shu mamlakat halqlari vaqtni o'lchash va ufq tomonlarini aniqlashda foydalanganlar. Hozirgi vaqtda ham astronomiyadan aniq vaqtni va geografik koordinatalarni aniqlashda (dengizda suzishda, sayyorashunoslikda, koinotshunoslikda, geodeziyada, xaritashunoslikda) foydalaniladi.

Astrobiologiya Astrobiologiya (astro... va biologiya) — koinotda hayotning barcha ko`rinishdagi (mikroorganizmlar darajasidan yuqori sivilizatsiyagacha) turlarini o`rganadigan fan. Astrobiologiya astronomiya, biologiya va biokimyoning yutuqlariga tayanadi va ayrim masalalarni yechishda kosmik biologiya, kosmik tibbiyot bilan bog`lanib ketadi. Kosmik jism sifatida Yerda, uning dastlabki atmosferasi sharoitida hayotning paydo bo`lishi va rivojlanishi masalasi Astrobiologiyaning asosiy muammosi hisoblanadi.

Kosmos – nima bu? Kosmos so’zi grekchadan olingan bo’lib, tartib, mos va go`zallik ma’nolarini anglatadi. Grek filasofiyasida kosmosni tartibsizlikka qarshi qo’llaganlar. Hozirgi kunda esa, koinot deb atalib kelinmoqda. Koinot deganda, esa butun dunyo va atrofimizni o’rab turgan narsalar tushuniladi. Insonlar uchun Koinotni o’rganishga bo’lgan qiziqish borgan sari ortib bormoqda. Jumladan, bu bilan bir qancha olimlar – astronomlar, kosmologlar va astro fiziklar asosiy o’rinni egallaydi.

 Koinot deganda, biz cheksiz dunyoni, uning juda ko`p turli-tuman jismlari va maydonlarini tushunamiz. Koinot tuzilishini o`rganuvchi fan kosmologiya bo`lsa, koinotda osmon jismlari va jismlar tuzululishining hosil bo`lishi va rivojlanishi o`rganadigan fanga kosmonologiya deyiladi. Koinot fazo va vaqtda cheksiz. Kuzatish va o`rganish qulay bo`lgan koinotning qismi metagallaktika deyiladi. Metagallaktika tarkibiga gallaktika deb ataladigan juda ko`p yulduzlar, yulduzlar tizimi va boshqa yulduzlar tizimi va boshqa xil osmon jismlari kiradi.

 Gallaktikalar va yulduzlar orasida masofalar juda katta bo`lganidan asronomiyada o`lchov birligi qilib yorug`lik yili qabul qilingan. Bir yorug`lik yili yorug`lik nuri bir yida bosib o`tadigan masofani ko`rsatadi. Bundan kichik birlik astronomik birlik bo`lib, u Yerdan Quyoshgacha bo`lgan 150 mln km masofaga teng. Bu masofani esa yorug`lik 8 minutda bosib o`tadi.

Koinot to`g`risida 10 ta qiziqarli ma`lumot

Oy Yerdan uzoqlashadi. Har yili Oy Yerdan 4 smga uzoqlashadi. Bunga ko`p hodisalar sabab bo`ladi. Ulardan biri – Yerning aylanish davri kuniga 2 millisekundga sekinlashadi. Olimlar Oy qanday shakllanganligini bilmaydilar, ba`zilar uni - Yer sirtiga milliard yillar ilgari urilgan, yirik kosmik jismi tomonidan uri sindirilgan Yer parchasi deya taxmin qiladilar. Quyosh sekundiga milliard kilogrammdan ortiq vazn yo`qotadi. Bu Quyosh shamoli – Quyosh sirti bo`ylab turli yo`nalishlarda harakatlanayotgan zarrachalar oqimi orqali amalga oshadi. Uning tabiati va sabablari to`laligicha o`rganilmagan. Aytgancha, quyosh shamolining zarrachasining (ko`k- nor urug`ining kattaligida) o`zi, 160 kmgacha bo`lgan masofada odam o`ldirish uchun yetadi.

 Vilyam Gershel olimi 1781-yilda Uran sayyorasini ochganida, u o`z kashfiyotini nomlash huquqini oldi. U Georg III ismiga atab, Georgium Sidus ( Georg yulduzi ) nomi tanlanadi. “O`tgan zamonlarda sayyoralarga mashhur xudolarga – Merkuriy, Venera, Mars va boshqalarga atab qo`yishgan. Zamonaviy falsafiy davrda men o`zgacha ish tutmoqchi bo`ldim. Agar ajdodlar quyosh sistemasining oxirgi sayyorasi qachon ixtiro qilinganligi haqida so`rashsa, javob juda faxriy bo`ladi – qirol Georg III paytida. Shuningdek, Uran teleskop yordamida ixtiro qilingan ilk sayyora hisoblanadi.  Quyosh dog`lari – Stradivari skripkasining o`ziga xos chalinishining sabablaridan biri. Antonio Stradivari XVII – XVIII asrda yashagan, skripkaning atoqli ustasi hisoblanadi. Olimlar nima sababdan uning skripkasi o`zgacha tovushchiqarishini tushunmaydilar, lekin ularni aniqlashicha, u foydalangan yog`och, skripka jarangi uchun juda muhim. 1500-1800 yillar oralig`ida, Yer vulqonlari faolligi oshishi, hamda quyosh faplligining pasayishiga bo`g`liq bo`lgan, kichik muz davrini kechirgan. Buning natijasida o`sha paytda o`sgan daraxtlar juda qattiq bo`ladi. Bunday xomashyo skripkalari ishlab chiqish uchun eng yaxshi hisoblanadi.

 Agar metal ikki qismi koinotda bir biri bilan tutashsa va ularning sirtida oksid elementlari mavjud bo`lmasa, ular bir biriga payvandlanib qoladilar. Yerda bunday hodisalar ro`y bermaydi, chunki atmosfera sirt ustida darhol oksidlar shakllanadi.  O`rtacha tezligi soatiga 60 mln bo`lgan aftamabil, bizga eng yaqin bo`lga yulduz ( quyoshdan keyin) – Proksima Stentavraga tetib borishi uchun taxminan 48 mln yil talab etiladi.  Ganimed Yupetir sayyorasining eng yirik yo`ldoshlaridan biri bo`lib, u Merkuriy sayyorasidan ham kattadir. Ganimed diametric taxminan 5269 kilometrga teng.

 Merkuriy sayyorasidagi kun undagi yillar 2 barobar katta. Merkuriy o`z o`qi atrofida juda sekin aylanadi, Qutosh atrofida bir aylanishi esa, sal kam 88 kunga tenglashtiriladi.  Neytron yulduzlari butun dunyoda eng kuchli magnitlar hisoblanadi. Heytron yulduzining magnit maydoni, Yer magnit maydonidan million million katta. Agar choy qoshiq Neytron yulduzi tarkibi bilan to`ldiradi, uning vazni taxminan 110 milion tonna bo`ladi.  Vaznsizlik holatida, barcha odamlar taxminan 5 santimetr balandroq bo`ladi. Yerda gravitatsiya umurtqaga bosim beradi, jekin koinotda umurtqaga hech nima ta`sir qilmaydi, va u bor uzunligiga rostlanadi.

Sayyora lar Quyosh va sayyola r orasida gi masofa, km Quyo sh atrofi da ayla nish vaqti Sayy o ra mass asi (Yer mass asiga nisb a tan) Sayy o ra hajm i (Yer haj miga nisb a tan) Sayyo ra lar radiu slari Sayy o ra mod dasi ning o`rta cha zichl igi Sayyor a sirtida gi og`irli k ning ortishi (Yerda gi nisbat ga taqqos la ganda) Merkuriy 57873000 0.24 0.055 0.05 2421 5.6 0,38 Venera 108141000 0,61 0,817 0,88 6695 5.16 0.89 Yer 195504000 1 1 1 6378 5.53 1 Mars 227798000 1,88 0,107 0,15 3392 3.95 0.38 Yupiter 777841000 11,86 318 1312 71373 1.34 2.54 Saturn 142609700 0 29,46 95,0 762 60399 0.71 ,.06 Uran 286513200 0 84,02 14,6 59 24847 1.36 0,96 Neptun 449569200 0 164,79 17,3 46 26499 2.22 1.00 Pluton 589905100 0 247,7 0,94 1 6400 5.2 0.94

 Quyosh — Quyosh tizimining markaziy jismi, qizigan plazma shari. Quyosh Yerga eng yaqin yulduz. Massasi 1,990×10 30 kg(Yernikidan 332958 marta ko`p). Quyoshda Quyosh tizimi massasining 99,866 foizi jamuljam. Yerdan Quyoshgacha masofa 1,4710×10 11 m dan (yanvar) 1,5210×10 11 m gacha (iyul) bo`lib, o`rtacha 1,4960×10 11 m ni tashkil etadi (astronomik birlik). Quyosh diametri 1,392×10 11 9 m (Yer ekvatori diametridan 109 marta ko`p). O`rtacha zichligi 1,41×10 11 kg/m 3 . Quyosh sirtida erkin tushish tezlanishi 273,98 m/s kvadrat, parabolik tezlik (ikkinchi kosmik tezlik) esa 6,18×10 5 m/s. Sirtidagi harorat 5770 K.

Quyosh — Quyosh tizimining markaziy jismi, qizigan plazma shari. Quyosh Yerga eng yaqin yulduz. Massasi 1,990×10 30 k g(Yernikidan 332958 marta ko`p). Quyoshda Quyosh tizimi massasining 99,866 foizi jamuljam. Yerdan Quyoshgacha masofa 1,4710×10 11 m dan (yanvar) 1,5210×10 11 m gacha (iyul) bo`lib, o`rtacha 1,4960×10 11 m ni tashkil etadi (astronomik birlik). Quyosh diametri 1,392×10 11 9 m (Yer ekvatori diametridan 109 marta ko`p). O`rtacha zichligi 1,41×10 11 kg/m 3 . Quyosh sirtida erkin tushish tezlanishi 273,98 m/s kvadrat, parabolik tezlik (ikkinchi kosmik tezlik) esa 6,18×10 5 m/s. Sirtidagi harorat 5770 K.

Yerdan uzoqligi (o`rtacha) 149.6×10 6 km ( yorug`lik uchun 8.31 daqiqalik yo`l) Ko`rinma yulduz kattaligi ( V ) − 26.8 m Mutlaq yulduz kattaligi 4.8 m Spektrga ko`ra tabaqalanishi G2V Somon Yo`li markazidan uzoqligi (o`rtacha) ~2.5×10 17 km (26,000-28,000 yorug`lik yili ) Galaktik davri 2.25-2.50×10 8 Yer yili Tezlik 217 km/ s (Galaktika markaziga nisbatan), 20 km/s (qo`shni yulduzlarga nisbatan) Mehvar tasnifi Kuzatuv tasnifi

Fizik tasnif O`rtacha diametri 1.392×10 6 km (109 Yer diametri) Perimetri 4.373×10 6 km (342 Yer diametri) Siqiqligi 9×10 −6 Yuzasining maydoni 6.09×10 12 km² (11,900 Yer maydoni) Hajmi 1.41×10 18 km³ (1,300,000 Yer hajmi) Massasi 1.988 435(27) × 10 30 kg (332,946 Yer massasi) Zichligi 1.408 g/sm³ Sirtidagi tortish kuchi 273.95 m s -2 (27.9 g ) Ikkinchi kosmik tezlik 617.54 km/s (55 Yer IKT) Sirtidagi harorat 5785 K Protuberanetsidagi harorat 5×10 6 K Yadrosidagi harorat ~13.6×10 6 K Yorqinlik ( L Quyosh ) 3.827×10 26 Vt ~9×10 27 kd ~3×10 27 kd O`rtacha intensivlik ( I Quyosh ) 2.009×10 7 Vt m -2 sr -1

Quyosh tizimi

QUYOSH SISTEMASI NIMA?  Quyosh sistemasi o’z ichiga Quyosh va uning tortish kuchi natijasida atrofida aylanadigan barcha jismlarni qamrab oladi. Bizning Quyosh sistemamiz tarkibiga uning tortish kuchi ta'sirida bo’lgan sayyoralar, yo’ldoshlar, asteroidlar va kometalar kiradi. Yer to’qqiz sayyoraning biridir.  Sayyoralar o’lchami va boshqa ko’rsatkichlari bo’yicha bir- biridan farq qiladi va Quyoshdan turli xil uzoqlikda joylashgandir. Merkuriy Quyoshga eng yaqin va eng kichik sayyoradir. U 88 kecha-kunduz davomida Quyosh atrofida bir marta aylanib chiqadi. Undan keyingi sayora Venera — Cho’lpon bo’lib, Quyoshdan 108 mln km uzoqlikda joylashgan va uning atrofida 225 kecha- kunduzda bir marta aylanib chiqadi. Uchinchi sayyora Yer esa Quyoshdan 150 mln. km. uzoqlikda joylashgan. Keyingi sayyora Mars — Mirrix bilan Quyosh o’rtasidagi masofa — 228 mln. km. Uning Quyosh atrofida bir marta aylanib chiqish vaqti 687 kundir.  So’ngra Quyosh sistemasidagi eng katta sayora — Yupiter — Mushtariy keladi, uning to’liq aylanib chiqish vaqti — 12 yil, Saturn — Zuhalniki esa — 29,5 yil. So’nggi uch sayyora — Uran, Neptun va Pluton Quyoshdan shu darajada olisdaki, ularni oddiy ko’z bilan ko’rib bo’lmaydi.

QUYOSH TOJI NIMA?  Biror marta Quyoshning tutilgandagi suratini ko’rganmisiz? Suratda Quyoshning qora gardishi atrofida notekis olov tillariga o’xshash narsa ko’zga tashlanadi va u toj deb ataladi.  Quyosh ham yulduzdir. Boshqacha aytganda, u o’zidan nur taratadi. Albatta, buning uchun katta miqdordagi energiya — quvvat talab qilinadi. Quyosh bu quvvatni qayerdan oladi? Olimlarning fikricha, Quyoshning markaziy, eng issiq qismida joylashgan vodorod atomlari o’sha quvvat manbaidir. Ular o’sha qismda birlashib, termoyadro reaksiyasi natijasida geliy atomlariga aylanadi. Oqibatda katta miqdordagi energiya ajralib chiqadi va u Quyosh yuzasiga chiqib, yorug’lik bo’lib, fazoga tarqaladi. Quyosh, to vodorod zahiralari tugamaguncha, sizu bizning boshimiz uzra porlab turaveradi.  Bizning tasavvurimizda Quyosh nuri hamisha birday yerqinday tuyuladi. Aslida shundaymi-kin? Bu savolga javob shuki, Quyosh tuzilishi o’ziga xos xususiyatga ega.  Avvalo, u Yer singari qattiq jism emasligini unutmaslik kerak. U o’z o’qi atrofida aylansa-da, uning turli qismlari turlicha tezlik bilan harakat qiladi. Uning ekvatoridagi nuqta o’q atrofida 29 kecha-kunduzda bir marta aylanib chiqsa, qutbdagi nuqtaga buning uchun 34 kecha-kunduz kerak bo’ladi.

Oy — Yerning yagona tabii y yo`ldoshi. Yerdan o`rtacha 384400 km masofada joylashgan. Orbitasining ekliptika tekisligiga qiyaligi burchagi 5° 8' 43" ni tashkil etadi. Massasi 7,35×10 22 kg (1/81,3 Yer massasi). O`rtacha radiusi 1738 km, sirtidagi erkin tushish tezlanishi 1,62 m/s 2 .

Oy tutilishi Quyosh bilan Oy o`rtasiga Yer tushib qolsa, Oy Yerning soyasiga kirgan bo`lib, Quyosh nurini bevosita ololmaydi. Bundan Quyosh nurining qizil qismi Yer atmosferasidan qaytgan vaqtda Oyning qizil nurlari bilan yoritadi, natijada Oy tutiladi.

Quyosh tutilishi. Oy Yerning atrofida aylanayotgan vaqtda Quyosh nuri Oy bilan to`silib qoladi. Natijada Quyosh tutilishi sodir bo`ladi. Quyoshning to`liq tutilishi .

Quyoshning qisman tutilishi

Mars — Quyosh tizimining Quyoshdan uzoqligi bo`yicha to`rtinchi va kattaligi jihatdan yettinchi o`rindagi sayyorasi .

Mehvar tasnifi Katta yarim o`qi 227,936,637 km 1.52366231 Perimetri 1,429,000,000 km 9.553 AB Ekssentrisiteti 0.09341233 Perigeliy 206,644,545 km 1.38133346 AB Afeliy 249,228,730 km 1.66599116 AB Siderik davri 686.9600 kun (1.8808 Yer yili ) Sinodik davri 779.96 kun (2.135 Yer yili) O`rtacha orbital tezligi 24.077 km/ soniya Eng katta orbital tezligi 26.499 km/soniya Eng kichik orbital tezligi 21.972 km/soniya Chekinish 1.85061° (5.65° ( Quyosh ekvatoriga nisbatan)) Orbital tugun uzunligi 49.57854° Perigeliy argumenti 286.46230° Tabiiy yo`ldoshlari soni 2 Quyoshdan uzoqlik masofasi 1.52 AB

Fizik tasnif Ekvatorining diametri 6,804.9 km (0.533 ( Yer )) Qutbiy diametri 6,754.8 km (0.531 Yer) Siqiqligi 0.00736 Maydoni 144,798,465 km 2 (0.284 (Yer)) Hajmi 1.6318×10 11 km 3 (0.151 (Yer)) Massasi 6.4185×10 23 kg (0.107 (Yer)) Zichlik 3.934 g/sm 3 Tortish kuchi (ekvatorda) 3.69 m/s 2 (0.376 g ) Birinchi kosmik tezlik 5.027 km/s Siderik sutka 1.025957 kun (24.622962 soat ) Aylanish tezligi 868.22 km/soat (ekvatorda) Ekliptikaga og`ish burchagi 25.19° Rektassenziya (Shimoliy qutb uchun) 317.68143° (21 soat 10 daq 44 s) Deklinatsiya 52.88650° Albedo 0.15 Sirtidagi harorat - min - o`rta - max 133 K (−140 °C) 210 K (−63 °C) 293 K (20 °C)

Merkuriy ( MESSENGER surati )

Mehvar tasnifi O'rtacha radius 609 816 927 km Ekssentrisiteti 0,20530294 Aylanish davri 87,969 sutka Sinodik davri 115,88 sutka Eng kichik orbital tezligi 38.86 km/s O'rtacha orbital tezligi 47.87 km/s Eng katta orbital tezligi 58.98 km/s Chekinish 3,38° Tabiiy yo'ldoshlar soni 0

Fizik tasnif Ekvatorining diametri 4879.4 km Maydoni 7.5×10 7 km 2 Massasi 3.302×10 23 kg O'rtacha zichlik 5.427 g/sm 3 Tortish kuchi 3.701 m/s 2 Aylanish davri -58.6462 sutka Ekliptikaga og'ish burchagi 0.01° Albedo 0,10-0.12 Ikkinchi kosmik tezlik 4,25 km/s Sirtidagi Harorat min. o'rta. max. 90 K 340 K 700 K

Quyosh sistemasi sayyoralari soni bo‘yicha birinchilikni boy berdi

Yulduz – gravitatsiya bilan bog`langan yorqin plazma sharidir. Hayotining oxirida yulduz shuningdek degenerat moddani ham o`zi ichiga olishi mumkin. Yerga eng yaqin yulduz Quyoshdir, u Yerdagi energiyaning asosiy manbai hamdir. Boshqa yulduzlar, atmosfera hodisalari to`siq bo`lmasa, Yer sirtidan qo`zg`almas yorug` nuqtalar bo`lib ko`rinadi. Tarixan osmon sferasidagi yorqin yulduzlar turkum va asterizmlarg a to`plantirilgan, eng yorqinlariga nomlar ham berilgan .

Yulduz vodoroddan iborat materiya buluti kollapsi bilan boshlanadi. Yulduz yadrosi yetarlicha zich bo`la boshlaganida vodorodning bir qismi yadroviy reaksiya orqali zudlik bilan geliyga aylanadi. Yadrosidan tashqaridagi yulduz massasi yadrodan energiyani radiatsiya va konveksiya jarayonlari orqali sirtga olib chiqadi. Yulduzning ichki bosimi uni keyingi kollapsdan (o`z ichiga qulab tushishdan) saqlaydi. Vodorod yoqilg`isi tugaganida, massasi Quyosh massasining kamida 0,4 bo`lgan yulduz kengayib, qizil gigantga aylanadi, ba`zi hollarda og`irroq unsurlar ishlab chiqarishni boshlaydi. Keyin yulduz degenerat shaklga o`tib, moddasining bir qismini yulduzlararo muhitga chiqaradi, bu modda u yerda og`ir unsurlari ko`proq bo`lgan yangi yulduzlar avlodini shakllantiradi.

E ’ t ib o r in g iz u c h u n r a h m a t ! U sh b u ta q d im o tn i R o ziq o va G u lb ib i ta yyo rla d i

O'xshashlar

Gallaktika. Koinot tuzilishi va rivojlanishi haqidagi hozirgi zamon dunyoqarashlar

Nikolay Kopernik

Galaktika

Quyosh sayyorasi haqida slayd

Galaktika