Al – Xorazmiy haqida - Adabiyot - Slaydlar

Al – Xorazmiy haqida

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

951 KB

Ko'chirib olish

Al – Xorazmiy haqidawww.arxiv.uz

Reja: 1. Al-Xorazmiyning hayoti. 2. «Mafotih al-ulum» asari haqida. 3. Abu Abdulloh al-Xorazmiy ilmlar tasnifining shakli haqida. www.arxiv.uz 0A0B0C030D 10 0E 01 01 16 0E 17 0D 1D 0B 0E

Milodning IX—XI asrlari Markaziy Osiyoda ilm-fan yuksak taraqqiy etgan va buyuk allomalar davri edi. O’sha davrning keng bilimli, peshqadam olimlaridan biri Abu Abdulloh al-Xorazmiy bo’lgan. Bu olim haqida saqlanib qolgan ma’lumotlar juda kam. Olimning to’liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Yusuf al- Xorazmiydir. Uning yoshligi Xorazmning Xiva, Zamaxshar va qiyot shaharlarida o’tgan. Bu shaharlarda u voyaga etgan, yashagan, ta’lim olgan. Olim Xurosonda ham yashagan.www.arxiv.uz

Uning mashhurligi vazir Abul Hasan al-Utbiy ho’zurida kotib bo’lib xizmat qilgan davrida cho’qqisiga chiqqan. Shu vazifasi tufayli u «al-kitob al-Xorazmiy» nomi bilan ham tanilgan. O’z xizmat vazifalari yuzasidan Buxoroga tez-tez borib turgan va ko’pgina allomalar bilan hamsuhbat bo’lgan. Ayni vaqtda ilmga chanqoq olim xizmat asnosida amirning boy kutubxonasidan foydalanish huquqini qo’lga kiritgan. Abu Abdulloh al-Xorazmiy 997 yidda vafot etgan. Olimning dunyoqarashi o’sha davrda keng tarqalgan qadimgi yunon falsafasi va madaniyati, Sharq namoyandalari Yoqub ibn Ishoq al-Kindiy, Abu Nasr al- Forobiy hamda Abu Bakr ar-Roziy ta’siri ostida shakllandi. Abu Abdulloh al-Xorazmiyning bizgacha etib kelgan, ko’pchilik asarlari singari o’sha davrning ilm tili — arab tilida bitilgan, yagona ma’lum asari — «Mafotih al-ulum» («Ilmlar kalitlari»)dir. « Mafotih al-ulum»ning qo’lyozma nusxalari juda ko’p emas.www.arxiv.uz 29 23 2C23 2106 27 23 05 23 1A 1B 2003 13 3411 262108 1911 1F 352E 01 02 0E0B

www.arxiv.uz

Yaqin-yaqingacha uning to’rt nusxasi bor deb hisoblanib kelinar edi. Ana shu to’rt nusxadan uchtasi Buyuk Britaniya mo’zeyida 7528, 23429 va 2524 raqamlari hamda Berlin kutubxonasida 1051 raqami ostida saqlanadi. Amriqolik olim K. Bosvort asrimizning 60-yillarida ushbu asarning yana olti nusxasini Turkiya kutubxonalarida borligini aniqladi. Barcha olti nusxa Istambul shahridagi kutubxonalardadir. Abu Abdulloh al-Xorazmiyning bu asari O’rta asarlardagi fanlar rivojlanishi tarixiga oid kamyob manba sifatida ko’pgina olimlarning diqqat-e’tiborini o’ziga jalb etdi. Birinchi bo’lib bu manbani o’rgangan va 1895 yilda nashr qilgan olim — gollandiyalik sharqshunos Van Flotendir. Shuningdek, I. Yu. Krachkovskiy, V. V. Bartold, K. Brokelman, E. Videman, G. Sarton, M. M. Xayrullaev, U. I. Karimov, G. P. Matvievskaya, H. Hasanov, A. Sharipovlar ham asarning turli tomonlarini tadqiq qilganlar.www.arxiv.uz 28 19 1C 19 27 13 13 40 262108 1E 11 1C 14 32 2D 2B 20

«Mafotih al-ulum» o’ziga xos qomusiy asar bo’lib, o’sha davrdagi deyarli hamma asosiy fan sohalarini o’z ichiga qamrab olgan. Mual-lif O’rta asrlardagi har bir ilm mazmunini sharhlash yo’li orqali tushuntirib beradi. Olim ilmlarni ikkiga bo’lib, ularga «arab — shar’iy» va «arab bo’lmagan»larga ajratadi Bu hol olim o’z davrining namoyandalari singari ilmlar tasnifida ularni ikki qismga bo’lish an’anasiga sodiq qolganligini ko’rsatadi. Uning birinchi an’anaviy «arab» ilmlari qismi o’n bir bobdan iborat fiqh, etti bobdan iborat kalom, o’n ikki bobdan iborat grammatika (sarf va nahv), sakkiz bobdan iborat ish yurgizish, besh bobdan iborat she’r va aro’z hamda to’qqiz bobdan iborat tarixdan tashkil topgandir. Ikkinchi qismiga esa «arab bo’lmagan» quyidagi ilmlar kiritilgan: ular — uch bobdan iborat falsafa, to’qqiz bobdan iborat mantiq, sakkiz bobdan iborat tib, besh bobdan iborat arifmetika, to’rt bobdan iborat handasa, shuningdek, to’rt bobdan iborat ilm an- nujum, uch bobdan iborat musiqa, ikki bobdan iborat mexanika va uch bobdan iborat kimyodir.www.arxiv.uz

Shunday qilib, asar ikki qismdan iborat bo’lib, unda o’n besh ilm to’qson uch bobda bayon etilgan. Abu Abdulloh al-Xorazmiy ilmlar tasnifining shakli quyidagicha: Shariat va u bilan bog’liq «arab» ilmlari: 1. Fiqh, ya’ni musulmon huquqshunosligi. 2. Kalom, ya’ni din asoslari. 3. Grammatika. 4. Ish yurgizish. 5. She’riyat va aro’z. 6. Tarix. «Arab bo’lmagan» ilmlar (yunon va boshqa xalqlar): 1. Nazariy falsafa: a) tabiiy ilmlar — tibbiyot (tib, samoviy hodisalar — meteorologiya, mineralogiya, alkimiyo, mexanika) — quyi; b) riyoziyot ilmlari (arifmetika, handasa, ilm an-nujum, musiqa) — o’rtanchi; v) ilohiy, ya’ni metafizika — oliy ilm; g) mantiq.www.arxiv.uz 2D 08 26 20

2. Amaliy falsafa: a) axloq — etika (odamni boshqarish); b) uyshunoslik (uyni boshqarish); v) siyosat (shaharni, mamlakatni boshqarish). «Mafotih al-ulum»da ilmlar tasnifi har bir fanning predmetini aniqlash hamda ularning asosiy atamalarini qisqa va aniq bayon etish bilan birgaliqda olib boriladi. Bu erda, biz zikr etganimizdek, Abu Abdulloh al- Xorazmiy o’z tasnifida o’sha davr an’anasi, ya’ni ilmlarni ikkiga bo’lishni qo’llab- quvvatlab, shar’iy va falsafiy ilmlarga ajratadi.www.arxiv.uz

Xorazmiy o’z tasnifida musiqani riyoziyot ilmlariga qo’shadi va unda musiqaviy asboblar, tovushlarning o’zaro mutanosibligi, tartibi, sozi(lad) tavsiflanadi va oxirida ritm haqidagi ta’limot ko’rib chiqiladi. Mexanika bo’limida, og’ir yuklarni va dalalarni sug’orish maqsadida ishlatiladigan qurilmalar, ya’ni sodda mashinalar, ularning to’zilishi va vazifalari ustida to’xtab o’tiladi, Xorazmiy dunyoviy ilmlar ustida to’xtaganda, ularning amaliy ahamiyatini ochib berishga harakat qiladi. Umuman, asarda Abu Abdulloh al-Xorazmiy o’z davri tabiiy va riyoziyot ilmlarini yaxshi bilganligi, ularni nazariy falsafaga kiritish bilan, bir tomondan, ularning ahamiyatini oshirish va ta’kidlash, ikkinchi tomondan, falsafani boyitishga intilganligi o’z ifodasini topgan. Al-Xorazmiyning «Mafotih al-ulum» asari O’rta asr madaniyati va ma’naviyatini o’rganishda muhim ahamiyatga egadir.www.arxiv.uz

O'xshashlar

Haydar Xorazmiy

Abu Rayxon Beruniy hayoti va ilmiy faoliyati

G’azal haqida nazariy ma’lumot

Imom al-Buxoriy va Abu Iso Muhammad at-Termiziylarning hayoti va ilmiy merosi

Anbar Otin hayoti va ijodi haqida