G’azal haqida nazariy ma’lumot - Adabiyot - Slaydlar

G’azal haqida nazariy ma’lumot

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2296 KB

Ko'chirib olish

G’azal haqida nazariy ma’lumot

• Shior: Shior: • O’quv quntO’quv qunt beradi,beradi, • bilim – shon-bilim – shon- sharafshon,sharafshon, • Shu ikkov bilan ulug’dir insonShu ikkov bilan ulug’dir inson • (M.Qoshg’ariy) (M.Qoshg’ariy)

 G’azal arabcha so’z bo’lib, G’azal arabcha so’z bo’lib, uning ma’nosi “oshiqona so’z” uning ma’nosi “oshiqona so’z” yoki “xotin-qizlar bilan yoqimli yoki “xotin-qizlar bilan yoqimli muomulada bo’lish” muomulada bo’lish” demakdir.demakdir.

G’azal atamasi dastlab VI – VII asrlarda arab she’riyatida paydo bo’lib, X asrda fors adabiyotiga, XIV asr boshlarida turkiy adabiyotga kirib kelgan. Uning turkiy tildagi dastlabki namunalarini Xorazmiy va Rabg’uziy yaratgan. Turkiy adabiyotda g’azalning ilk namunasi “Qisas-ar Rabg’uziy” asarida uchraydi.

 G’azal adabiy atama sifatida aruz vaznida G’azal adabiy atama sifatida aruz vaznida ishq-muhabbat haqida yozilgan, a-a, b-a, ishq-muhabbat haqida yozilgan, a-a, b-a, d-a, e-a … tarzida qofiyalanadigan, matla’ d-a, e-a … tarzida qofiyalanadigan, matla’ va maqta’ga ega bo’lgan she’rni anglatadi. va maqta’ga ega bo’lgan she’rni anglatadi.  Ilmiy adabiyotlarda g’azallar hajmi Ilmiy adabiyotlarda g’azallar hajmi o’rtacha 3 baytdan 19 baytgacha o’rtacha 3 baytdan 19 baytgacha bo’lishi qayd etilgan. O’zbek adabiyotida 5 bo’lishi qayd etilgan. O’zbek adabiyotida 5 baytdan 21 baytgacha bo’lgan g’azal baytdan 21 baytgacha bo’lgan g’azal namunalari bor. namunalari bor.

 G’azalning birinchi bayti G’azalning birinchi bayti matla’matla’ (mabda’, (mabda’, arabcha arabcha “boshlanma, chiqish”“boshlanma, chiqish” ) deb ) deb atalib, undagi misralar o’zaro qofiyalanadi atalib, undagi misralar o’zaro qofiyalanadi (a-a), qolgan baytlardagi juft misralar (a-a), qolgan baytlardagi juft misralar matla’ga qofiyadosh bo’ladi. Ba’zan matla’ga qofiyadosh bo’ladi. Ba’zan g’azalning ikkinchi bayti ham o’zaro g’azalning ikkinchi bayti ham o’zaro qofiyalanishi (a-a, a-a) mumkin, bunga qofiyalanishi (a-a, a-a) mumkin, bunga g’azalning pardozi sifatida husni matla’ g’azalning pardozi sifatida husni matla’ yoki zebi matla’ deyiladi. yoki zebi matla’ deyiladi.

► Agar g’azalning barcha baytlari o’zaro Agar g’azalning barcha baytlari o’zaro qofiyalangan bo’lsa (a-a, a-a, a-a, a-a, qofiyalangan bo’lsa (a-a, a-a, a-a, a-a, …), u g’azali zeb qofiya deb, g’azalda …), u g’azali zeb qofiya deb, g’azalda ichki qofiya bo’lsa, g’azali musajja’ deb ichki qofiya bo’lsa, g’azali musajja’ deb ataladi. G’azalning oxirgi bayti maqta’ ataladi. G’azalning oxirgi bayti maqta’ (arabcha “tugallanma, kesilish”) deb (arabcha “tugallanma, kesilish”) deb atalib, unga shoirning adabiy taxallusi atalib, unga shoirning adabiy taxallusi keltiriladi.keltiriladi.

G’azal Mustaqil baytlardan tuzilgan g’azal Musalsal g’azal Yakpora g’azal Voqeaband g’azal

.. • Har bir baytdagi alohida-alohida mazmun yaxlit holda bunday g’azalning g’oyaviy mundarijasini tashkil etadi. Bunday g’azallar ko’p mavzuli bo’ladi. Mustaqil baytlar- dan tuzilgan g’azallarga bir paytlar “parokanda” so’zi adabiy atama sifatida qo’llangan. Bu so’zning lug’aviy mazmuniga oid “to’zg’itilgan”, “tartibsiz” ma’nolari mustaqil baytlardan tuzilgan g’azal xususiyatlariga bego- nadir. Navoiy oldingi g’azalnavislar uslubidagi ba’zi xususiyatlarni tanqid qiladi. G’azallarning kompoziysiya jihatdan parokanda (“bir bayt mazmuni visol bahorida”, “yana biri firoq xazonida”) shaklda yaratilishi Navoiyni qanoatlantirmaydi. U yakpora g’azalini ma’qul ko’rgan. Mustaqil baytlardanMustaqil baytlardan tuzilgan g’azal.tuzilgan g’azal.

 Tarkibida lirik voqea, manzara, fikr va Tarkibida lirik voqea, manzara, fikr va kechinma satrlar silsilasida darajama-daraja kechinma satrlar silsilasida darajama-daraja (tadrijiy) rivojlanish xususoyatiga ega bo’lgan (tadrijiy) rivojlanish xususoyatiga ega bo’lgan g’azal. Bu g’azallarning eng oliy navidir. g’azal. Bu g’azallarning eng oliy navidir. Misol: A.Navoiy “Ishq o’ti – azal qismati” Misol: A.Navoiy “Ishq o’ti – azal qismati” (“Jong’a chun dermen…”), “Yordin ayru (“Jong’a chun dermen…”), “Yordin ayru ko’ngul…” va boshqalar.ko’ngul…” va boshqalar. Musalsal g’azalMusalsal g’azal

 Har bir baytining mazmuni o’zidan oldingi va keyingi baytlarga izchil bog’langan g’azal. Yakpora g’azalning mazmuni matla’da ko’tarilgan bir mavzuni izchil yoritish jarayonida vujudga keladi. Misollar: A.Navoiy “Qora ko’zum”, “Kecha kelgumdur debon…”, “Ne navo soz aylagay bulbul gulistondin judo”, “Lolazor emaski, ohimdin jahonga tushti o’t”, “Do’stlar, ahli zamondin mehr umidini tutmangiz” va boshqalar. Yakpora g’azalYakpora g’azal

..  Voqelikning bir bo’lagi ifodalanadigan, Voqelikning bir bo’lagi ifodalanadigan, hamma baytlari bir mavzuni yotirishga, bir hamma baytlari bir mavzuni yotirishga, bir g’oyaviy mazmunni ilgari surishga qaratilgan g’oyaviy mazmunni ilgari surishga qaratilgan g’azal. Sujetli g’azalga nisbatan “voqeaband” g’azal. Sujetli g’azalga nisbatan “voqeaband” atamasi bilan birga atamasi bilan birga “lirik hikoya”, “lirik novella” atamalari ham qo’llaniladi. atamalari ham qo’llaniladi.  Voqeaband g’azallar ikki xil: biror voqea Voqeaband g’azallar ikki xil: biror voqea munosabati bilan yozilgan yoki aniq tarixiy munosabati bilan yozilgan yoki aniq tarixiy voqeaga asoslanmay, oddiy lirik sujet voqeaga asoslanmay, oddiy lirik sujet zaminiga qurilgan bo’lishi mumkin.zaminiga qurilgan bo’lishi mumkin. Voqeaband g’azalVoqeaband g’azal

G’azallar g’oyasi va mazmuniga ko’ra oshiqona orifona, hajviy, yumo- ristik, axloqiy, ta’limiy, publitsistik, ijtimoiy-ma’rifiy va tabiat tasviriga bag’ish- langan bo’lishi mumkin. G’azallarda ko’pincha 2ta markaz bo’lgan: biri – lirik qahramonning ahvoli , ikkinchisi – ma’shuqa ta’rifi . Barcha obraz va ifodalar shu ikki markazga kelib tutashgan. Ishqiy g’azallarda ma’shuqa, oshiq va raqib obrazlari asosiy obraz hisob- lanadi.

Ma’shuqa – ishqqa sabab bo’lgan, oshiq ko’nglini rom etgan go’zal yor, uning go’zalligi chiroyli tashbehlar bilan ifodalanadi. Sharq she’riyatida noziklik go’zallikning muhim belgisi sanalgan. Oshiq – ishqqa mubtalo bo’lgan, o’zini unitgan kishi. U raqibga o’zining nafratini ochiq bayon etadi, oshiqlik timsollari bo’lmish bulbul, Majnun, Farhod, Vomiq obrazlariga o’xshatiladi.

• Raqib – ma’shuqaning vasliga da’vogar bo’lgan boshqa bir oshiq. Bu obraz g’ayr, ag’yor, o’zga nomlari bilan ham yuritiladi. Tasavvuf adabiyotida yuqoridagi obrazlar yangicha ma’no kasb etadi: ma’shuqa (yor) – Alloh yoki payg’ambar yoxud pir (ustoz), do’st ma’nosida; oshiq – Allohga ruhan yaqinlashishga intilayotgan inson, so’fiy banda; raqib esa nafs, dunyo ma’nolarida keladi.

Sharq mumtoz adabiyotining g’azal shakli Sharq mumtoz adabiyotining g’azal shakli Yevropa adaboyotida ham shunday shakllar Yevropa adaboyotida ham shunday shakllar paydo bo’lishiga turtki bo’lgan.paydo bo’lishiga turtki bo’lgan.  Mumtoz she’riyatimizda Mumtoz she’riyatimizda “begona bayt”“begona bayt” degan tushuncha bo’lib, u maqta’dan oldingi degan tushuncha bo’lib, u maqta’dan oldingi baytni bildiradi. Shoir Abdulla Oripov baytni bildiradi. Shoir Abdulla Oripov aytganidek, “bu baytda shoir kimni maqtagisi aytganidek, “bu baytda shoir kimni maqtagisi kelsa - maqtaydi, kimni yomon ko’rsa alamini kelsa - maqtaydi, kimni yomon ko’rsa alamini oladi, g’azal umumyo’nalishiga u qadar oladi, g’azal umumyo’nalishiga u qadar bog’lanmaydiganroq gapi bo’lsa ham, shu bog’lanmaydiganroq gapi bo’lsa ham, shu yerda aytib qoladi”.yerda aytib qoladi”.

““ ARCHAni bezatamiz” o’yiniARCHAni bezatamiz” o’yini

 Uyga vazifa: “G’azal shaydosiman” Uyga vazifa: “G’azal shaydosiman” mavzusida insho yozishga mavzusida insho yozishga tayyorlanish.tayyorlanish.

O'xshashlar

Nosiruddin Rabg’uziy hayoti va ijodi

Zahiriddin Muhammad Bobur buklet

Navoiy lirikasi. “Xazoyinul-maoniy” ning tuzilishi, janr va mavzulari.“Devoni Foniy”

Al – Xorazmiy haqida

Alisher Navoiy. G`azallar