Abu Rayxon Beruniy hayoti va ilmiy faoliyati - Adabiyot - Slaydlar

Abu Rayxon Beruniy hayoti va ilmiy faoliyati

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

12999.5 KB

Ko'chirib olish

Abu Rayxon Beruniy hayoti va ilmiy faoliyati mavzusida TAQDIMOT www.arxiv.uz

REJA: 1. ABU RAYHON BERUNIYNING HAYOTI VA IJODI 2. BERUNIY AL-XORAZMIY, AL-FARG‘ONIY TABIATNI BILISH, O‘RGANISHDA ASOSLANGAN KUZATISH LARI 3. ABU RAYHON BERUNIYNING TA’LIMOTLARI VA ASARLARI HAQIDA www.arxiv.uz

ABU RAYHON BERUNIYNING HAYOTI VA IJODI • O’rta asrlarda yashab ijod etgan olimlardan biri, Abu Rayhon Beruniy 973- yilning 4- sentabirida Xorazmning qadimiy Kot ( hozirgi Beruniy shaxri ) ga yaqin joyda dunyoga kelgan . Uning ismi Muhammad, Otasining isni esa Ahmad bo’lib, Beruniy so’zi uning kelib chiqishini bildiruvchi nomdir. • “ Beruniy “ forscha “ Berun” ( “ Tashqari”) so’zidan olingan va shaxar tashqarisida tug’ilgan yoki o’sha yerda yashovchi degan manoni bildiradi. • Abu Rayxon esa uning laqabi bo’lib, fors tilida “ Rayxonli kishi” degan ma’noni anglagandi. www.arxiv.uz

• Beruniy ota-onadan yetim qolgach, uni o’sha davrning mashxur olimlaridan Xorazmlik astronom va matematik Abu Nasr Ibn Irok ( taxminan 1035 - yilda vafot etgan) o’z tarbiyasiga oladi va unga astronomiya xamda matematikani o’rgatadi. Beruniyning ”Geodeziya” deb atalgan yirik asarida keltirilgan estaliklaridan quyidagi so’zlarni keltirib o’tish o’rinlidir: • “ Ko’p kunlarim yaxshi odamlar soyasida o’tdi. Iroqlar oilasi oq sut berib katta qildi. Oilaning Mansuri meni o’z tarbiyasiga oldi. Hurmat pog’onasidan asta- asta yuqoriladim”. • Bu so’zlar olimning birinchi ustozi Abu Nasr bo’lganidan dalolat beradi. Shuning uchun Beruniny qarilik chag’imda ham o’z ustozi va murabbiysining tabbaruk nomini cheksiz minatdorchilik va hurmat bilan tilga oladi. www.arxiv.uz

• Beruniy feadal tuzumi va islom dini xukumron bo’lgan bir davrda yashab ijod etgan . Bunday sharoitda fanda yangiliklar ijod etish g’oyat og’ir va hatarli edi. Shunga qaramay u o’zining butun kuchi va hayotini ilmu fan yo’lida hizmat qilishga sarfladi. • Bunda olimning quyidagi so’zini eslab o’tish o’rinlidir: • “ Mening hamma istaklarim , butun vujudim ilm olish va tarqatishga qaratilgandir va men buni o’zim uchun ulug’ baxt deb bilaman”. • Shunday olijanob g’oyalar bilan qurollangan Beruniy dastaval o’zining ustozi Abu Nasr tomonidan yozilib, unga qo’llanma sifatida tagdim etilgan satranomiya va matematkaga doir 15 ta risolani mutolaa qiladi, • Beruniy O‘rta asr S h arq uyg‘onishi sharoitida haqiqiy ilmiy tabiatshunoslikka asos soldi, u tabiatshunoslikning turli sohalarida o‘z davri uchun taajjubga soluvchi shunday ilmiy va faraziy fikrlarni olg‘a surdiki, ular bir necha asrlardan so‘ng Evropa ilmida o‘z isbotini topdi. www.arxiv.uz

• Beruniy al-Xorazmiy, al-Farg‘oniy tabiatni bilish, o‘rganishda asoslangan kuzatish, taqqoslash, tajriba, mantiqiy umumlashtirish tahlil kabi metodlarini o‘z tadqiqotlarida to‘g‘ri qo‘llash asosida ularni ilmiy mazmun jihatidan boyitdi. U o‘z ilmiy faoliyati jarayonida tabiatni bilishning tajriba ilmiy metodini ishlab chiqdi. Beruniyning bu metodiga ko‘ra, tabiatni bilishda eskilik, fanatizm, aqidachilik, shaxsiy g‘araz, sub’ektivizmdan ozod, bo‘lish, aksincha, tabiatning o‘ziga, uni kuzatishda tajribaning rad etib bo‘lmaydigan dalillariga asoslanish lozim. • S h uni alohida ta’kidlash kerakki, Beruniy asarlarida, uning tabiiy-ilmiy qarashlari bilan bog‘liq chuqur ijtimoiy- falsafiy mulohazalar, umumlashmalar ham o‘z ifodasini topgan. U Forobiy falsafiy ta’limotiga asoslanib ollohni hamma narsaning birinchi sababi, deb hisoblaydi. Uning tushunishicha ham xudo hamma narsaning yaratuvchisi ekanligi e’tirof qilinadi. Lekin Beruniy shu birinchi sababdan kelib chiqqan hamma narsaning rivojlanish va o‘zgarish huquqini tabiatga beradi.BERUNIY AL-XORAZMIY, AL-FARG‘ONIY TABIATNI BILISH, O‘RGANISHDA ASOSLANGAN KUZATISH LARI www.arxiv.uz

• Uning ta’limoticha, tabiatda hamma narsa tabiiy qonunlar asosida yaratiladi, tabiat o‘zining tabiiy kuchiga ega bo‘lib, shu kuch ta’sirida tabiatda to‘xtovsiz harakat, o‘zgarish, o‘sish, rivojlanish, vujudga kelish, emirilish, halok bo‘lish jarayonlari sodir bo‘ladi. Bulardan shunday xulosaga kelish mumkinki Beruniy o‘z falsafiy qarashlarida deizmga yaqin pozitsiyada turgan. U moddiy dunyoning adabiyligi haqida gapiradi. • Beruniy fikricha, xudo va boshlang‘ich modda, ya’ni materiyadan boshqa hech narsa bo‘lmagan. Borliq abadiy, u o‘zgarish va taraqqiyotdadir. Materiya muayyanlik libosiga burkanadi, u faoldir, harakat tamomila materiyaga tegishli, u ruhni modda bilan bog‘laydi va uni turli shakllarda kezib yurishga majbur etadi. ABU RAYHON BERUNIYNING TA’LIMOTLARI www.arxiv.uz

• Beruniy yunon faylasuflari Levkipp va Demokrit qarashlariga qo‘shilib, atomistika ta’limotini tan oladi, lekin ulardan farqli o‘laroq borliqda bo‘shliqning mavjudligini inkor etadi. U atomlar sifat jihatdan o‘zgarish xususiyatiga ega, degan fikrni bildiradi. Beruniy nuqtai nazaricha, makon va zamon borliqning muhim xususiyatlaridir. www.arxiv.uz

• Beruniyning ijtimoiy-siyosiy qarashlari insonparvarlik g‘oyalari bilan sug‘orilgan. U insonni eng sharafli borliq sifatida tushuntiradi. Inson faqat o‘zi uchun yashamasligi, insonlar bir-birlariga yordam berishlari kerakligini ta’kidlaydi. Uningcha, insonlar o‘rtasidagi tafovut ko‘proq tashqi jihatdan mavjud bo‘lib, ular ichki tuzilashi va tashkil topishi jihatdan bir umumiylikka ega. Lekin inson maymunga o‘xshasa ham, ular o‘rtasida tub farqlar mavjud. U «Hindiston» asarida insonlarda tillarning turlicha ekanligi to‘g‘risida to‘xtalar ekan: «Tillarning turlicha bo‘lishiga sabab-odamlarning guruhlarga ajralib ketishi, bir-birlaridan uzoqda yashashlaridir»,-deydi . www.arxiv.uz

• Beruniy jamiyatda ijtimoiy hayotning o‘ziga xos «shartnoma» asosida tuzilishini e’tirof etadi. U: «Inson o‘z ehtiyojlarini tushunib, o‘ziga o‘xshash kishilar bilan birga yashashning zarurligini anglay boshlaydi. SHuning uchun o‘zaro kelishuvchanlik qabilidagi «shartnoma» tuzishga kirishadi. Odamlarning birgalikdagi turmushi bu hali insonni haqiqiy qudratga, uning ehtiyojlarini qondirishga olib kelmaydi, buning uchun (ular) yana mehnat qilishlari ham zarurdir»,-deydi. www.arxiv.uz

• Beruniy jamiyatni boshqarishda jamiyat podshohga xizmat qilmay, balki podshoh jamiyatga xizmat qilishi lozimligini aytadi. « Tabiatan boshqarishga moyil» bo‘lgan hokim , -deb yozadi u - o‘z fikri va qarorlarida qa’tiy bo‘lishi kerak, o‘z ishlarini amalga oshirishlarida faylasuflarning. . . fikrlariga amal qilishi lozim; «shohning o‘zi ham» yaratuvchilik ongiga ega bo‘lmog‘i, ayniqsa, dehqonlar to‘g‘risida ko‘proq g‘am eyishi kerak. «Podshohlik» dehqonchiliksiz yashay olmaydi , – deb yozgan edi u. www.arxiv.uz

• Beruniy mamlakat ravnaqi, el-yurt farovonligini ilm-fan taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. U: «har bir olim o‘z muhokamasida amaliyotga asoslanishi, o‘z tadqiqotida aniq maqsadga ega bo‘lishi, tinimsiz mehnat qilishi, xatolarni qidirib tuzatishi, ilmda haqiqat uchun har xil uydirma, yuzakichilikka qarshi kurash olib borishi zarur»,-deb yozgan edi. Beruniy mamlakatda xalqlar do‘st, inoq, ittifoq bo‘lib yashashi uchun kurashib, insoniyatga qirg‘in keltiruvchi urushlarni qattiq qoralaydi va kishilarni tinchlikka chaqiradi. • Vatandoshimiz Beruniyning bu g‘oyallari bugunki kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Aksincha, uning juda ko‘p g‘oyalari Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan qo‘llab-quvvatlanib, ular yurtboshimizning nutqlari va maqolalarida, ilmiy risolalarida yanada rivojlantrilmoqda, hamda ular O‘zbekistonning o‘ziga xos va o‘ziga mos mustaqil taraqqiyot yo‘lidan rivojlanib borishda xizmat qilmoqda. Bugungi kunda Beruniyning ona Vatani-mustaqil O‘zbekistonda uning ijodiga juda katta e’tibor berilib, uni har tomonlama chuqur o‘rganilmoqda. www.arxiv.uz

• O’zidan oldin yashagan olimlardan matematik, astronom va geograf Muhammad Xorazmiy ( 780 – 850 ), astronom Abul Abbos Axmad Farg’oniy (IX asr ) , Ahmad Ibn Abdullox Morvozy ( IX asr ), Abbos Ibn Said Javxariy ( IX asr ), faylasuf va tabiatshunos Abu Nasr Muhammad Farobiy ( 880 – 950), ABU Jafar al- Xazin ( taxminan 970 – yillarda vafot ettgan ), eronlik Abu Said as – Sijiziy ( 951- 1024), Abu Maxmud Hamid Xo’jandiy ( taxminan 1 000 yilda vafot etgan ) va boshqalarning asarlarini mustaql o’rganib, ularni chuqur analiz qilish bilan egalladi. • Beruniynig o’z ona tili bo’lmish xorazm tilidan boshqa arab, fors, grek, suriya, keyinchalik hind va qadimiy yaxudiy tillarini egalaydi va tillarda yozilgan asarlarni chuqur o’rganadi. • Beruniy taxminan 1005 yildan boshlab Xorazmning markazi Ko’hna Urganchdagi ilmiy muassasa ( “ Aqademiya”) da Abu Ali Ibn Sino , faylasuf Abu Sahl Masahiy, Abu Nasr Ibn Iroq, mashxur xakm va tarjimon Abul Hammor va boshqa olimlar bilan birga 7 yil ilmiy tadqiqotchilik va raxbarlik lavozimlarida hizmat qilib, iln axllarining zo’r xurmatiga sazovor bo’ladi. www.arxiv.uz

U 17 yoshida ilk astronomik kuzatishlarni o‘tkazadi. U 150 dan ortiq ilmiy asarlar yozadi. Buyuk bobokalonimiz 1048 yil 13 dekabrda G’aznada vafot etgan. «Berun» yoki «Birun» so‘zi «tashqari» degan ma’noni anglatadi. Ma'lumotlarda yozilishicha uning 152 ta kitobining nomi na'lum. Bizgacha ulardan 27 tasigina yetib kelgan. Uning bir qancha kitobi tabiiyot ilmiga bag'ishlangan. Bu sohaning rivojlanishida Beruniyning tabiiyot va tabiat hodisalarini o'rganish usullari , harakat, tovush, issiqlik,yorug'lik, elektr, magnetizm, atmosferadagi hodisalar, modda tuzilishi haqidagi ijodiy ishlari katta ahamiyatga ega bo'ladi. Beruniyning o'sha davrda yaratgan kashfiyotlaridan biri - globus ixtiro etganligidir. . www.arxiv.uz

• Asarlari: «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» (taqvim va yil hisobi, shuningdek, sug‘diylar, qadimgi xorazmliklar, forslar, yunonlar, yaxudiylar, xristianlar va musulmonlarning bayramlari, urf-odatlari to‘g‘risida ma’lumot beruvchi asar), «Geodeziya», «Quyosh harakatini aniqlash yo‘li», «Mineralogiya», «Saydana», «Hindiston» va boshq alar . www.arxiv.uz

Abu Rayhon Beruniy Shamassiya rasadxonasida Yah'yo bbn Abi-mansur tomonidan 828-829 yillarda ekliptikaning (Quyoshning yulduzlar oralab yurgan yillik ko rinma yo li) osmon ’ ’ ekvatoriga og maligini ’ o lchaganini va bu ’ kuzatishlarda al- Xorazmiy ishtirok qilganini oozing G “ е od е ziya asarida ” k е ltiradi. Ma'mun saroyida Xorazmiydan tashqari O rta Osiyodan yana bir ’ n е chta olimlar - al Marv е ziy, al-Farg oniy ’ va al-Javhariylarning ishlagani ma'lum. Bulardan al-Marv е ziy Marvlik bo lib, ’ www.arxiv.uz

Beruniy O‘rta Sharq olimlari orasida birinchi bo‘lib Yerning dumaloq shaklda ekanligini isbotladi va Yer Quyosh atrofida aylanadi, degan fikrga keldi. U Yer shari o‘lchamini aniqladi, 5 metrli globus yasadi, dunyo xaritasini chizdi. Dunyoning qayerida qanday boyliklar borligini, dengiz suvining har kuni ikki marta qalqib-qaytib turishini, Oy va Quyosh tutilishlari ning sababini soddagina qilib izohlab berdi. www.arxiv.uz

• Beruniy ilm-fanning buyuk homiysi va muxlisi edi. Mamlakatning obodonchiligi ilm-fanning gullashiga bog‘liq, odamning baxti esa uning bilim va ma’rifatida, deb yozadi. Beruniy ma’rifat dushmanlariga, qoloq urf-odatlarga, adolatsizlikka murosasiz edi. Buyuk olimning ko‘pgina asarlari o‘sha zamonlarda yashab o‘tgan xalqlarning ijtimoiy, xo‘jalik, siyosiy hayotida butun bir qomus bo‘lib xizmat qilgan. Beruniyning jahon fani oldidagi buyuk xizmatlari jamoatchilik tomonidan e’tirof etilgan. Uning yubileylari ko‘p mamlakatlarda nishonlanadi, tug‘ilgan shahri, O‘zbekiston Fanlar akademiyasining Sharqshunoslik instituti,Toshkenttexnika universiteti Beruniy nomi bilan atalgan. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Imom al-Buxoriy va Abu Iso Muhammad at-Termiziylarning hayoti va ilmiy merosi

Teodor Drayzerning hayoti va ijodiy faoliyati

Uvaysiy hayoti va ijodi

Nishotiy hayoti va ijodi

Zulfiya hayoti va ijodi