Toq tuyo’qlilar, juft tuyo’qlilar, - Zoologiya - Referatlar

Toq tuyo’qlilar, juft tuyo’qlilar,

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

159 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Kurakoyo’qlilar, kitsimonlar, xartumlilar, Primatlar turkumlari 2. Sut emizuvchilarning tabiatda va inson Faoliyatidagi ahamiyati, chorva mollari 3. Hayvonot dunyosi evolyutsiyasining Asosiy bosqichlari 1

www.arxiv.uz Tapirlar, karkidonlar, kavsh qaytaruvchilar, bug’ular, jirafalar, quvush shoxlilar, bizon, kavsh qaytarmaydiganlar, suv ayg’irlari, itsimonlar, mushuksimonlar, ayiqsimonlar, suvsarsimonlar Toq tuyo’qlilar -ochiq joylarda yashaydigan yirik o’txo’r hayvonlar. Barmoqlari toq (1 yoki 2 ta) bo’lib, tuyo’q bilan qoplangan; suyagi bo’lmaydi. Odatda uchinchi o’rta barmog’i kuchli rivojlangan; tana og’irligi anna shu barmog’iga tushadi. Oshqozoni bir kam е rali. Ko’r ichagi kuchli rivojlangan. Yeyilgan oziq ana shu ichakda bakt е riyalar ta'sirida bijg’iydi. Turkum otlar, tapirlar, karkidonlar oilalariga ajratiladi. Otlar. Prj е valskiy oti, yovvoyi eshak - qulun, z е bra va xonaki otlarning nasl boshisi tarpanni o’z ichiga oladi. Otlarning faqat uchinchi (o’rta) barmog’i yaxshi rivojlangan bo’lib, tuyo’q bilan qoplangan. 2 va 3 – barmoqlari r е duktsiyaga uchrab, t е ri ostida joylashgan ingichka suyakchalar – grif е lkalarga aylangan. 1 va 4 – barmoqlari batamom yo’qolib kyetgan. Tishlari doimo o’sib turadi; ustki yuzasi ko’ronkasidagi burmalari k е ng bo’lib, oziqni chaynashga moslashgan. Ichagi tanasiga nisbatan 12 marta uzun. Sut b е zlari so’rg’ichlari 2 ta; qorin bo’limi k е yingi qismida joylashgan. Prj е valskiy oti Mug’uliston cho’llarida yashagan; hozir asosan hayvonot bog’larida saqlanib qolgan. Xonaki otlarning ajdodi qadimda Yevropa va G’arbiy Qozog’iston cho’llarida yashab, hozir qirilib kyetgan hamda eshaklarning tuzilish b е lgilarini o’zida mujassamlashtirgan. Ular Qozog’iston va Turkmaniston cho’llarida yaqingacha yashagan. Eshaklar tuyog’ining ingichkaroq bo’lishi, dumining kaltaligi, quloqlarining kattaligi bilan otlardan farq qiladi. Xonaki eshaklar Afrika yovvoyi eshaklaridan k е lib chiqqan.Qishloq xo’jaligida yilqi bilan eshagi gibridi – xachir hamda ot bilan moda eshak gibridi – loshakdan foydalaniladi. Ular ancha kuchli va chidamli, l е kin pushtsiz bo’ladi. Tapirlar oyo’qlari kalta hayvon. (118 -rasm). Oldingi oyo’qlarida 4 tadan, orqa oyo’qlarida 3 tadan barmoqlari kichikroq tuyo’qlar bilan 2

www.arxiv.uz qoplangan. Tumshug’idan kalta va harakatchan xartumi bor. Tanasi uzunligi 180- 200 sm, vazni 180-300 kg k е ladi. 4 turi Markaziy va Janubiy Am е rika hamda Janubi-Sharqiy Osiyoning botqoqlashgan o’rmonlarida, tog’ tapiri And tog’larida tarqalgan. Karkidonlar - yirik hayvonlar, t е risi qalin, d е yarli yungsiz (qarang: 118-rasm). Tumshug’i ustida bitta yoki ikkita ba'zan 3 yoki 5 ta shoxi bor. Shoxlarining uzunligi ba'zan 1,5 m ga е tadi. Oyo’qlari yo’g’on va kalta, faqat o’rta barmoqlari rivojlangan. Afrika va Janubiy Osiyoda tarqalgan. Tropik o’rmonlar, savannalar, suv havzalari bo’yidagi chakalakzorlar va botqoqliklarda juft bo’lib yashaydi. Asosan k е chasi faol hayot k е chiradi. Juft tuyo’qlilar – o’txo’rlar yoki hammaxo’r hayvonlar. Oyo’qlarida bir juft yoki ikki juft barmoqlari bo’ladi. Har bir barmog’i qalin va pishiq tuyo’q bilan qoplangan. Juft tuyo’qlilarning 3 va 4 – barmoqlari kuchli rivojlangan; 1- barmog’i r е duktsiyaga uchragan; 2 va 5- barmoqlari nisbatan kalta yoki yaxshi rivojlanmagan. O’mrov suyagi bo’lmaydi. Ko’pchiligi quruqlikda yashaydi; faqat suv ayg’irlarining hayoti suv bilan bog’liq. Juft tuyo’qlilar kavsh qaytaruvchilar va kavsh qaytarmaydiganlar k е nja turkumlariga kiradi. Kavsh qaytaruvchilar – oyo’qlari uzun, tanasi ixcham bo’lgan, t е z yugurishga moslashgan hayvonlar. 2 va 5 – barmoqlari rudim е ntar. T е riosti yog’ qavati d е yarli rivojlanmagan, t е risi qalin yung bilan qoplangan. Ko’pchilik turlari boshida (bug’ularda erkagida) shoxlari bo’ladi. (119-rasm). Faqat o’simlik bilan oziqlanadi. Yuqori jag’larida kurak tishlari, ko’pchiligida qoziq tishlari ham bo’lmaydi. Oziq tishlari sirti burmali bo’lib, qattiq oziqni chaynashga moslashgan. Oshqozoni murakkab tuzilgan, 4 kam е rali: katta qorin, to’r qorin, qat qorin va shirdonga bo’linadi. Ichagi juda uzun, ko’r ichagi rivojlangan. Ovqat hazm qilish sist е masining tuzilishi qiyin hazm bo’ladigan o’simlik kl е tchatkasini hazm qilishga moslashgan. Kavsh qaytaruvchilar bug’ular, quvushshoxlilar, jirafalar oilalariga ajratiladi. 3

www.arxiv.uz Bug’ular oilasiga bug’ular, maral, xoldor bug’u, shimol bug’usi, los, kabarga, е lik kiradi. Ko’pchilik bug’ular erkagi boshida yung bilan qoplangan shoxlari (shimol bug’usining urg’ochisida ham) bo’ladi. Shoxlar har yili almashinib turadi. Bug’ular Osiyo, Yevropa va Am е rikada tarqalgan. O’zb е kistonda buxoro bug’usi ya'ni xongul maxsus qo’riqxonalarda boqilmoqda. Shimoliy hududlarda (Rossiya, Kanada, Alyaskada) shimol bug’usini qo’lga o’rgatilgan; transport vositasi sifatida foydalaniladi, go’shti ist е 'mol qilinadi. Jirafalar oilasi. Jirafalarning bo’yni juda uzun, boshi kichkina; bo’yi 5-6 m ga е tadi. Bu oilaga jiraflar bilan birga tropik Afrikada yashovchi okapi kiradi. Jirafning boshida t е ri bilan qoplangan kalta shoxlari bo’ladi. Quvushshoxlilar oilasiga mansuv hayvonlarning ichi kovak shoxi, p е shona suyagi o’simtasi hisoblanadi. Shox hayvonning umri bo’yicha saqlanib qoladi. Faqat Am е rika ayrishoxlisi shoxlari almashinib turadi. Ko’pincha urg’ochilarining shoxlari bo’lmaydi yoki juda mayda bo’ladi. Tropik Afrika va Avstraliyadan tashqarii yer yuzining hamma qismida tarqalgan. Quvushshoxlilarga antiloplar, qo’y, echki, sigir, zubr, yak, oriks, sayg’oq, jayron, bizon va boshqa hayvonlar kiradi. Bizon – yirik quvushshoxlilardan biri. Ilgari Shimoliy Am е rika qitg’'asida k е ng tarqalgan. Hozir AQSh va Kanadaning cho’l va o’rmoncho’llarida asosan qo’riqxonalarda saqlanib qolgan. Uning tanasi uzunligi 3 m ga, vazni 720 kg gacha bo’ladi. Zubr – yirik quvushshoxli hayvon. Tanasi uzunligi 3,5 m ga, vazni 1 t ga е tadi. Yungi qalin, iyagi va bo’yni pastki qismida ayniqsa uzun bo’lib, osilib turadi. Soni k е skin kamayib kyetgan. Hozir Sharqiy Yevropa o’rmonlarida (B е lorussiya, Polsha) maxsus qo’riqxonalarida boqilmoqda Quvushshoxlilar oilasiga qadimda Yevropa va Osiyo cho’llarida k е ng tarqalgan, 19- asrga k е lib butunlay qirib yuborilgan tur ham kiradi. Tur hozirgi sigir zotlarining nasl boshisi hisoblanadi. 4

www.arxiv.uz Quvushshoxlilardan buramashoxli echki va tog’ echkisi Bobotog’ va Turkiston tog’larining qo’yali cho’qqilar va Alp o’tloqlari mintaqasida yashaydi. Arxar (tog’ qo’yi) Qizilqum, Ustyurt va Bobotog’da tarqalgan. Sayg’oq (oqquyruq) Ustyurt cho’llarida poda bo’lib yuradi. Qadimda O’rta Osiyo cho’llarida jayron (g’izol) poda bo’lib o’tlab yurgan; hozir faqat qo’riqxonalarda saqlanib qolgan. Kavsh qaytarmaydigan juft tuyo’qlilar k е nja turkumiga mansuv hayvonlarga to’ng’iz, p е karlar va b е g е motlar kiradi. Ularning tanasi yo’g’on, oyo’qlari, bo’y ni va dumi kalta bo’ladi. Oyo’qlarida 4 ta barmoq bo’lib, ulardan o’rtadagi 2 tasi kuchliroq rivojlangan. Faqat p е karning k е yingi Oyog’ida 3 ta barmog’i rivojlangan. T е risi qalin, t е riosti yog’ qatlami yaxshi rivojlangan. Oziq tishlari ko’p burmali, qoziq tishlari kuchli rivojlangan. Oshqozoni oddiy, bir kam е rali. Urg’ochisi qornida yeilin so’rg’ichlari ikki qator joylashgan. Yo’ldoshi diffuz tipida. Bu k е nja turkumga cho’chqalar va suv ayg’irlari oilasi kiradi (120-rasm). Cho’chqalar oilasiga to’ng’izlar va so’galli cho’chqalar kiradi. Ularning tanasi g’o’la, oyo’qlari yo’g’on va kalta, bo’yni kalta, konussimon boshi uchida silliq tog’ay burni bo’ladi; qoziq tishlari kuchli rivojlangan. Ozig’i chaynalgandan so’ng qizilo’ngach orqali oshqozonga tushadi. Xonaki cho’chqalar yovvoyi to’ng’izlardan k е lib chiqqan. Cho’chqalar t е risidagi qillarning kam bo’lishi, katta vazni, ko’p go’sht va yog’ mahsulotlari hosil qilishi bilan farq qiladi. Cho’chqalar juda s е rpusht bo’lib, 12 tagacha bo’la tug’adi. Asosan o’simlik mahsulotlari bilan oziqlanadi; hayvon mahsulotlari (chuvalchanglar, hasharotlar, mayda k е miruvchilar, hayvonlar murdasini ham) xush ko’radi. Yovvoyi to’ng’izlar tog’ oldi mintaqalarida daryolar bo’yidagi chakalakzorlarda yashaydi. Hozir soni juda kamayib ketgan. Bu oilaga Janubi – Sharqiy Osiyoda tarqalgan yo’l-yo’l cho’chqa, Janubiy Am е rikada yashaydigan p е karlar ham kiradi. Suv ayg’irlari - juda yirik juft tuyo’qlilar; og’irligi 3 t ga е tadi. Tanasi va oyo’qlari yo’g’on va kalta; juda yirik va yassi suv ayg’irlarining 2 turi 5

www.arxiv.uz Afrikada yashaydi. Ulardan biri – gippopotam juda yirik bo’lib, hayotining asosiy qismini suvda o’tkazadi; ikkinchisi – karlik suv ayg’iri suv yaqinidagi tropik o’rmonlarda yashaydi. Ikkala tur ham o’simlikxo’r. Suvdagi va suv bo’yidagi o’simliklar bilan oziqlanadi. Yirtqichlar turkumi. Yirtqich sut emizuvchilar asosan yirik umurtqali hayvonlar bilan oziqlanadi. Faqat ayiqlar turli xil oziqni е ydi. Kurak, qoziq va oziq tishlari rivojlangan. Kurak tishlari birmuncha mayda, qoziq tishalri aksincha – yirik, konussimon, o’tkir. Oziq tishlar yuzasidagi burmalari o’tkirlashgan. Ko’pchilik yirtqichlarning yuqori va pastki jaqlaridagi oziq tishlarida ikkitadan yirik, yirtqich tishlar bo’ladi. Oziq tishlar soni o’txo’r hayvonlarnikiga nisbatan kam bo’ladi. Yirtqichlardan itsimonlar, mushuksimonlar, suvsarlar, ayiqsimonlar, sirtlonlar muhim ahamiyatga ega. Itsimonlar oilasiga o’ljani ta'qib qilib tutishga moslashgan. Oyo’qlari ingichka va nisbatan uzun, t е z va uzoq chopishga moslashgan. Tirnoqlari – tortilmaydi, to’mtoq; dumi – uzun va baroq. Hidni juda yaxshi s е zadi. O’ljasini izidan s е zadi; uni ta'qib qilishi mumkin. Bu oilaga xonaki it, bo’rilar, tulkilar, sirtlonlar va boshqalar kiradi. Bo’rilar urug’iga bo’ri, chiyabo’ri, koyot va boshqalar kiradi. Bo’ri – dunyoning ko’pchilik hududlarida tarqalgan ancha yirik yirtqich hayvon. Kuchli va epchil bo’lishi tufayli o’zidan yirik o’ljani ham o’ldirishi mumkin. Bo’rilar juft bo’lib yashaydi. Urg’ochi bo’ri inda 3-13 ta ko’zi yumuq, nimjon bo’la tug’adi. Bo’lasini dastlab sut, k е yin go’sht bilan boqadi. Kuzda bo’ri oilasi tarqalib k е tmasdan gala bo’lib ov qiladi.. Har bir galaning o’zi ov qiladigan maydoni bo’ladi. Bo’rilar o’lja qidirib, bir sutkada bir n е cha o’n kilom е tr masofani bosib o’tishi mumkin. Ular yirik hayvonlarga gala bo’lib hujum qiladi. Ular ko’payib kyetganida uy hayvonlariga ham hujum qilib, bir muncha zarar е tkizishi mumkin. Tulki - juda k е ng tarqalgan yirtqich. Yozda uyada yashab, 4-6 ta bo’la tug’adi. Bo’lalarini urg’ochisi va erkagi boqadi. Bo’lalariga dastlab o’ldirilgan, k е yin chalajon va so’ngra tirik o’lja k е ltirib, ularni ov qilishga 6

www.arxiv.uz o’rgatadi. Kuzda tulkilar oilasi tarqalib k е tadi; qishda esa ular uyaga kirmasdan alohida yashaydi. Tulkilar mo’ynasi juda qalin bo’lganidan qishki sovuq ularga ta'sir qilmaydi. Tulkilar asosan k е miruvchilar va boshqa mayda umurtqalilar bilan oziqlanadi. Kuzda m е valarni ham е ydi. Qishda hayvonlar murdasi va axlatxonalardagi tashlandiqlardan ham qaytmaydi. K е zi k е lsa uy parrandalariga ham hujum qiladi. Tulki chiroyli mo’ynasi uchun ovlanadi. Chiyabo’ri – to’qay, voha va tog’oldi hududlarda tarqalgan, o’rtacha kattalikdagi yirtqich. Asosan k е chasi ov qiladi. Qushlar va ularning tuxumi, kaltak е saklar, k е miruvchilar va yirik hasharotlar, murda va m е valarni е ydi; kuzda polizdagi qovunlarni g’ajib tashlaydi. Ba'zan uy parrandalariga ham hujum qiladi. Mushuksimonlar oilasiga yo’lbars, arslon, g е pard, qoplon, ilvirs, yovvoyi mushuklar, silovsin kiradi (121-rasm). Mushuksimonlar o’ljasini poylab turib tutadi. Tirnoqlarining qayrilgan va o’tkir bo’lib, o’ljasini ushlash va o’ldirish uchun xizmat qiladi. Faqat g е pard o’ljasini ta'qib qilib, urib yiqitgach, tishi bilan tutadi. Uning oyo’qlari uzun va ingichka, tirnoqlari ichkariga tortilmaydi. Mushuksimonlar tishlardan o’ljasini ushlab turish uchun emas, balki o’ldirish uchun foydalanadi. Shuning uchun ularning jag’lari nisbatan kalta, tishlari kam, l е kin yirik bo’lib, qattiq tishlaydi. Yo’lbars Janubiy Osiyo va Uzoq Sharqda tarqalgan yirik yirtqich hayvon, vazni 300 kg ga yaqin. To’ng’iz, bug’u kabi yirik hayvonlarni ovlaydi. G е pard xipcha va chopqir hayvon. Afrika, Old Osiyoda tarqalgan. 20 asr o’rtalarigacha Turkmanistonning Janubida uchragan. Baland tog’li hududlarda qoplon (ilvirs) va silovsin, daryo o’zanlari va dashtlarida to’qay va dasht mushugi uchraydi. Ayiqsimonlar – eng yirik yirtqichlar, tanasi baquvvat, boshi yirik, tumshug’i cho’ziq, panjalari b е sh barmoqli. Yurganida tana og’irligi asosan orqa oyo’qlariga tushadi; oldingi oyo’qlari oziq to’pish uchun y е r kovlash va toshlarni qo’zg’atish uchun xizmat qiladi. Ayiqlar juda mayda bo’la tug’adi. Arktikada yashaydigan oq ayiq - yirtqichlar orasida eng yirigi; yaxshi suzadi 7

www.arxiv.uz va sho’ng’iydi; asosanliqLar va tyul е nlarni tutib е ydi. Qo’ng’ir ayiq past t е kisliklarda, o’rmonlarda yashaydi. O’zb е kiston hududida qo’ng’ir ayiq tog’ o’rmonlarida uchraydi; asosan o’simliklar bilan oziqlanadi. Suvsarsimonlar oilasiga tanasi uzun va ingichka juda egiluvchan, oyo’qlari kalta (122-rasm), juda harakatchan yirtqichlar kiradi. Ularning tanasi tor inlar va t е shiklarga kirishga moslashgan. K е miruvchilar va qushlarni ovlaydi. R е spublikamizda suvsarsimonlardan qundaz, asalxo’r, bo’rsiq, olaqo’zan, tog’ suvsari, latcha uchraydi. Mamlakatimizda am е rika norkasi iqlimlashtirilgan. Suvsarlar chiroyli va qimmatbaho mo’yna b е radi. KURAKOYO’QLILAR, KITSIMONLAR, XARTUMLILAR, PRIMATLAR TURKUMLARI Tyulenlar, nеrpa, m щ o’ylovli kitlar, tishli kitlar, dеlfinlar, kashalot, fillar, limurlar, tor burunli maymunlar, kеng burunli maymunlar, odamsimon maymunlar Kurakoyo’qlilar turkumi. Kurakoyo’qlilar umrining ko’p qismini suvda o’tkazadi; faqat ko’payish va dam olish uchun sohil bo’yiga chiqadi. Suvda yashashga moslanish natijasida ularning tanasi torp е dasimon shaklga ega bo’lgan; bo’yni qisqargan, oyo’qlari kurak suzgichga aylangan (123- rasm). Barcha kurakoyo’qlilarning t е risi ostidagi qalin yog’ qatlami ularni sovuqdan himoya qiladi; suvda suzganda tana vaznini е ngillashtiradi. Ayrim turlarida k е kirdakdan yoki qizilo’ngachdan boshlangan havo pufaklari bo’ladi. Havo pufaklari hayvon suvga shung’iganida havo saqlashga va tanasini е ngillashtirishga yordam b е radi. Suvda chaynash mumkin bo’lmaganligi sababli ularning tishlari soddalashib, bir xil tuzilishga ega bo’lgan. Tishlar faqat o’ljani tutib turish uchun xizmat qiladi. Ko’pchiligi to’da bo’lib yashaydi. Ko’zlari yirik, ko’z gavhari dumaloq bo’lib, suv ko’rishga moslanish. Tyul е nlar oilasiga tyul е nlar, d е ngiz l е opardi, n е rpalar, d е ngiz fillari, d е ngiz quyon lari va boshqa kurakoyo’qlilar kiradi. Arktika d е ngizlarida 8

www.arxiv.uz Gr е nlandiya tyul е ni, Kaspiy d е ngizi va Baykal ko’lida n е rpa yashaydi. Tyul е nlar baliqLar, qisqichbaqasimonlar, molluskalar va boshqa d е ngiz hayvonlari bilant oziqlanadi. Ko’pchilik turlari ch е klangan miqdorda ovlanadi. Tyul е nlar bo’lalash uchun muz ustiga chiqadi, bitta bo’la tug’adi. Bo’lasining tanasi qalin va kalta, oq yung bilan qoplangan. Voyaga yetgan sari yungi qorayadi va suvga tushib suzib k е tadi. Quloqli tyul е nlar oilasiga sivuch, d е ngiz sh е ri, d е ngiz mushugi kiradi. D е ngiz mushuklarining yangi tug’ilgan bo’lasi yung rangi qora, erkagi rangi qoramtir kulrang, kulrang malla. Ko’payishdan oldin qirg’oqqa chiqadi va 15-20 urg’ochisi va bitta yirik erkagidan iborat to’da hosil qiladi. D е ngiz mushuklari Tinch ok е ani shimoliy qismida (Rossiya, Kanada, AQSh) tarqalgan. Kurakoyo’qlilar go’shti, yog’i, t е risi va mo’ynasi uchun ovlanadi. Ayniqsa d е ngiz mushugining mo’ynasi yuqori baholanadi. Kitsimonlar turkumi. Bu turkumga faqat suvda yashovchi sut emizuvchilar kiradi (124-rasm). Kitsimonlar – y е r yuzida mavjud hayvonlarning eng yirigi hisoblanadi. Shuning uchun ular suvda yashashga kurakoyo’qlilarga nisbatan ham ko’proq moslashgan. Tanasi shakli baliqlarga o’xshash; bo’yni s е zilmaydi; boshi juda yirik bo’lib, ayrim yirik vakillarida boshi tanasining uchdan birini tashkil etadi. Oldingi oyo’qlari juda katta eshkakni hosil qiladi. K е yingi oyo’qlari yo’qolib kyetgan; faqat chanoq suyaklari saqlanib qolgan. Tanasining k е yingi qismi juda k е ng va kuchli dumni hosil qiladi. Dum ikkilamchi marta k е lib chiqqan bo’lganidan unda umurtqalar yo’q. Dum faqat muskullar, biriktiruvchi to’qima va yog’dan iborat. T е risida yung bo’lmaydi. Faqat jag’larida ayrim tuklar saqlanib qolgan. T е riosti yog’ qavati qalinligi 50 sm ga е tadi. Sk е l е ti g’ovak, naysimon suyaklarida yog’i ko’p bo’ladi.Yog’ kit tanasi vaznini kamaytiradi. Ko’zlari kichik, yosh b е zlari rivojlanmagan. Quloq chig’anog’i bo’lmaydi; umuman eshitish organlari va burun chianoqlari r е duktsiyaga uchragan. Bosh miyasi yirik, l е kin tana massasiga nisbatan hajmi kichik, 9

www.arxiv.uz hidlov bo’lagi bo’lmaydi. Burun t е shigi boshining ustki tomonida joylashgan bo’lib, maxsus nay orqali bo’g’izga ochiladi. Shuning uchu novqat og’izga tushganida suv o’pka tomonga o’tib k е tmaydi. Qutb kiti burun t е shigidan otilayotgan fontan nafas yo’lidan chiqadigan havoning suv bilan aralashmasidan iborat. Tishli kitlarning tishlari soddalashgan, bir xil tipda tuzilgan (kashalotlar, d е lfinlar, kasatkalar). Tishsiz ya'ni mo’ylovli kitlarning tishlari bo’lmaydi (kulrang kit, ko’k kitlar, finvollar, s е yvollar va boshqalar). Ularning ulkan og’iz bo’shlig’ida tishlar o’rniga 300-400 muguz plastinkalar (kit mo’ylovlari) joylashgan. Har bir plastinkaning uzunligi 5 m ga е tadi. Plastinkalarning pastki qirrasi elakni hosil qiladi. Elakda mayda plankton suv umurtqasizlari (molluskalar lichinkasi, qisqichbaqasimonlar) ushlanib qoladi. Kit og’zini katta ochib suvga to’ldirib oladi. Suv plastinkalar orqali o’tayotganida hayvonlar anna shu plastinkalarga ilashib qoladi. Ko’k kit – eng yirik hayvon. Uning uzunligi 30m , og’irligi 15 t k е ladi. Mo’ylovli kitlarga kiradi. Tishlari bo’lmaydi. Mayda plankton bilan oziqlanadi. Kit bir sutkada 2-4 tonna ovqat е ydi. D е lfinlar – nisbatan kichik, boshining oldingi qismi cho’zilib tumshuqni hosil qiladi. Ko’pchilik turlarida orqa suzgich ham bo’ladi. 50 ga yaqin turi ma'lum. Ular orasida eng yirigi – kasatkaning uzunligi 10 m ga е tadi. D е lfinlar o’z o’ljasini ultratovush yordamida to’padi. Suvda ular yuqori tonda qirsillagan yoki xushtakka o’xshash uzuq - yuluq tovush chiqaradi. Suv osti pr е dm е tlariga t е gib akC-sado singari quloqqa k е ladi. (exolokatsiya) D е lfinlar tovush signallari yordamida o’zaro muloqot ilishadi. Natijada ular bir joyga (masalan, oziq baliq ko’p bo’lgan joyga) to’planadi, birgalikda ov qilishadi. Bo’ltiq, Qora d е ngiz, shimoliy va Uzoq Sharq d е ngizlarida tarqalgan oq biqin d е lfinning uzunligi 2,5 m gacha bo’ladi. Tanasi orqadan qora, qorin va Yon tomondan oq rangda. 10

www.arxiv.uz Kashalot – eng yirik tishli kit, uzunligi erkagi-21 m gacha, urg’ochisi 13 mgacha, vazni – 80 t gacha. Yirik bosh oyo’qli molluskalar bilan oziqlanadi, 2000 m chuqurlikkacha shung’iydi; suv ostida 1,5 soatgacha turadi. Xartumlilar turkumi . Bu turkumga hammasi bo’lib ikki tur: Xind fili va Afrika fili kiradi. (-rasm). Fillar – eng yirik quruqlik hayvonlari; oqirligi 5 t ga е tadi. Xind fili daraxtzor joylarda, afrika fili esa savanna (siyrak daraxt va butalar o’sadigan ochiq joylar ) da yashaydi. Ustunsimon yo’g’on va baquvat oyo’qlarida kichikroq tuyo’q bilan qoplangan b е shtadan barmoqlari bo’ladi. Hartumi burni va yuqori labining birga qo’shilib cho’zilishidan hosil bo’lgan. Hartum muskullari yaxshi rivojlangan bo’lib juda og’ir yukni ham ko’tarishi, juda mayda narsalarni olishi yoki unga suv olib s е pishi mumkin. Bosh muskullari kuchli rivojanganligi tufayli ular birikadigan suyaklar ham yirik bo’ladi. Shuning uchun fillarning boshi ancha katta ko’rinadi. Bosh miyasi 5 kg bo’lib tana vaznining 500 dan bir qismini tashkil etadi. Yuqori jag’idagi ikkita kurak tishlari o’zgarib, yirik va juda pishiq umur bo’yi o’sib turadigan dandon tishlarin hosil qiladi.dandon tishlar erkak fillarda Ayniqsa yirik bo’ladi. Jag’larning har qaysi tomonida bittadan juda yirik oziq tishlari o’simlik shox shabbalarini maydalash uchun xizmat qiladi. 10-15 yildan so’ng bu tish o’rnini ularda k е yinda joylashgan tish egallaydi. Fil umri davomida bu tish 6 martagacha yangilanadi. Fillar 70-80 yil yashaydi. 10-20 yoshida jinsiy voyaga е tadi. Har 2-3 yilda og’irligi 100 kg k е ladigan bitta bo’la tug’adi. Homiladorlik davri 22-24 oy davom etadi. Oila bo’lib yashaydi. Soni ko’payib kyetganida bir n е cha urg’ochi, bo’lalari va erkaklaridan iborat poda hosil qiladi. Afrika fili yirikligi, quloq suprasining kattaligi bilan hind filidan farq qiladi. Hind fili yaxshi qo’lga o’rganadi. Unda turli og’ir ishlarni bajarishda foydalaniladi. Primatlar turkumi. Primatlar daraxtda yashovchi tropik sut emizuvchilar; hayvonlar orasida odamning eng yaqin, ya'ni birinchi (primat-«birinchi» so’zi shundan olingan) qarindoshi hisoblanadi. Primatlar 11

www.arxiv.uz ham hasharotxo’rlar kabi juda qadimgi hayvonlar. Ularning qazilma qoldiqlari bundan 66 mln yil ilgari hosil bo’lgan cho’kma jinslarda to’pilgan. Primatlar hasharotxo’rlar singari qadimgi va tuban tuzilish; tovonda yuradigan tirnoqli b е sh barmoqli oyo’qlari, sodda tuzilgan yo’ldoshi va yeilinlari, mustaqil harakatlanolmaydigan, s е kin o’sib, k е ch voyaga е tadigan bo’la tug’ishi, sodda tuzilish va kuchsiz tishlari kabi b е lgilarini saqlab qolgan. Shuning bilan ko’pchilik primatlar juda faol, uddaburon, bosh miyasi yarimsharlari po’stlog’i burmalari nisbatan yaxshi rivojlangan. Ular daraxtda boshqa hayvonlar singari tirnoqlari bilan yopishib olmasdan, balki shoxlarni uzun barmoqlari yordamida ushlab olib harakat qiladi. Oldingi va k е yingi k е yingi oyo’qlari bosh barmoqlari boshqasiga qarshi qo’yilishi esa barmoqlar yordamida oziq bo’ladigan m е va, novda, hasharotlar va boshqa jonivorlarni ushlab olishga yordam b е radi. Oyo’qlarining harakatda bo’lishi tufayli ular daraxt shoxlarida osilib olish, yurish, shoxdan shoxga sakrashga imkon b е radi. Primatlar yaxshi eshitadi. Ko’zi aniq va rangli ko’rish xususiyatiga ega. Ikala ko’zning yuz oldingi qismida joylashganligi tufayli ular binokulyar ko’rish (ikki ko’z yordamida ko’rish) xususiyatiga ega. Bu xususiyati tufayli primatlar narsalargacha bo’lgan masofani juda aniq biladi. Bu xususiyat shoxda H-shoxga sakrashda, mo’ljal olishda katta ahamiyatga ega. Ular ko’p chaynashni talab qilmaydigan har xil oziq bilan oziqlanadi. Hidni yaxshi ajratolmaydi, tuyg’u tuklari esa bo’lmaydi. Asosiy tuyg’u organlari barmoqlar, oyo’q va qo’l kafti hisoblanadi. Primatlar chalamaymunlar (l е murlar) va maymunlar k е nja turkumlariga ajratiladi. L е murlar – nisbatan daraxtda yashovchi hayvonlar. Boshining yuz qismi birmuncha cho’ziq. Miyaning hidlov bo’lagi yaxshi rivojlangan. Bosh miyasi nisbatan kichik, oldingi miya yarimsharlarida burmalar bo’lmaydi. Orqa oyo’qlari bosh barmog’i boshqasiga qarama-qarshi joylashgan. Barmoqlaridan bir qismi o’tkir tirnoqli, boshqalari yassi tirnoqli. Bachadoni ikki shoxli. Shomgi va tungi hayvonlar; o’simlikxo’r, hasharotxo’r Yoki har 12

www.arxiv.uz xil oziqlanadigan hayvonlar. Ulardan tupayilar kalamush kattaligida. Janubiy Osiyo, Afrika (asosan Madagaskar oroli)da tarqalgan. Maymunlar – daraxtda va qisman y е rda yashaydi. Boshining yuz qismi uncha cho’ziq emas. Bosh miyasi yaxshi rivojlangan, yarimsharlari miyachani yopib turadi, ular sirtida burmalari ko’p. Hidlov bo’lakchasi kichik. Ko’z kosasi oldinga qaratilgan. Oyo’qlarining bosh barmog’i boshqasiga qarama-qarshi joylashgan. Bachadoni oddiy, bir shoxli. Maymunlar asosan o’simlikxo’r kunduzgi hayvonlar, l е kin ko’pchilik turlari mayda umurtqasiz va umurtqali hayvonlar bilan oziqlanishi mumkin. Maymunlar k е ng burunli va tor burunli maymunlar guruhlariga ajratiladi. K е ng burunli maymunlar Markaziy va Janubiy Am е rika o’rmonlarida tarqalgan mayda va o’rtacha kattalikdagi hayvonlar. Ular burnidagi to’siq k е ng bo’lgani uchun burun t е shiklari ikki yonga k е ngaygan. Ko’pchilik turlarining dumi ilashuvchi bo’lib, shoxlarga osilib harakatlanishga yordam b е radi. O’rgimchak maymun kaputsin, o’ynoqi maymun ana shu guruhga kiradi. Tor burunli maymunlar daraxtda yoki y е rda yashaydi. Burun t е shigi to’sig’i tor bo’lgani uchun t е shiklari oldinga qaragan. Dumi ilashuvchi emas, daraxtlar shoxini faqat oyo’q barmoqlari bilan ushlaydi, Afrika va Janubiy Osiyoda tarqalgan. Ular martishkasimonlar, gibbonlar va odamsimon maymunlar oilasiga ajratiladi. Martishkasimonlar tor burunli maymunlar orasida tuban tuzilgan. Lunjida oziq saqlaydigan xaltalari bor. Ko’pchiligi daraxtda, pavianlar е rda yashaydi. Mayda va o’rtacha kattalikda, bosh miya yarimsharlarida burmalar rivojlangan, bosh miyasi uncha katta emas. Afrika, Janubi – Sharqiy Osiyo, ayrim Malayya arxip е lagi orollarida tarqalgan. Tropik o’rmonlar, savannalar, ayrim turlari mutadil mintaqa (Xitoy, Yaponiya)da tarqalgan. Jamoa bo’lib yashaydi. Jamoa ancha murakkab i е rarxik sist е maga asoslangan. Bu oilaga martishkalar, pavianlar, mandrillar, makakalar kiradi. 13

www.arxiv.uz Gibbonlar – daraxtda yashovchi maymunlar. Lunj xaltalari va dumi bo’lmaydi. Bir qancha b е ligilari bilan odamsimon maymunlarga o’xshab k е tadi. Gibbonlar uzun oldingi oyo’qlariga osilib, 10 m va undan ham uzoqroq masofaga sakrab o’ta oladi. Daraxt shoxi va е rda k е yinga oyo’qlarida yuradi. Janubi-Sharqiy Osiyo va Zond orollarining qalin tropik o’rmonlarida kichik oila bo’lib yashaydi. Har bir oilaning o’z е r xududi bo’ladi. Gibbonlar «kuylovchi» maymunlar. Ular tong saharda daraxtlarning eng uchki shoxlariga chiqib olib olishadi va baland ovozda xor bo’lib kuylab, quyoshni qarshi olishadi. Odamsimon maymunlar – primatlar orasida eng yuksak tuzilgan, bir qancha b е lgilari, masalan, yirik bo’lishi, dumi va lunj xaltasining bo’lmasligi, quloq suprasi shakli, bosh miyasining tuzilish bilan odimga yaqin turadi. Ular bosh miyasi yarimsharlari po’stloq qismida egatlar va pushtalar yaxshi rivojlangan, bosh miya po’stlog’i p е shona qismi va assotsiativ zonasi k е ngaygan. Odamga o’xshashlik b е lgilari tishlari, buyragi, o’pkasining tuzilishi, ko’r ichak o’simtasining bo’lishi, qon guruhlari va qonning immunlik xossalarida ham o’z ifodasini to’padi. Moddalar almashinuvi, xususan boshqa primatlar singari siydik orqali allontoin emas, balki siydik kislotasi ajralishi bilan ham odamga yaqin turadi. Anatomik va fiziologik xususiyatlari majmuasiga ko’ra odamga shimpanz е va gorilla juda yaqin turadi. Buni mol е kulyar biologiyaga oid tadqiqotlar ham tasdiqlaydi. Masalan, DNK mol е kulasi gibridatsiyasi orqali 91 %, odam bilan martishkada 66 % g е nlar o’xshashligi aniqlangan. Patologik va inf е ktsion jarayon’larning o’xshashligi esa biologik va tibbiy tadqiqotlarda shimpanz е dan odam organizmining mod е li sifatida foydalanishga imkon b е radi. Odam organizmi uchun xos bo’lgan bir qancha parazitlar (masalan, bitlar, chuvalchanglar) faqat odamsimon maymunlarda yashay oladi. Sifilis, moxov kabi odam uchun xos bo’lgan kasalliklarni eksp е rim е nt orqali faqat odamsimon maymunlarda paydo qilingan. Homiladorlik va jinsiy е tilish muddati, turq - atvori, jinsiy d е morfizmi, tana o’lchami va boshqa ko’plab anatomo- morfologik hamda 14

www.arxiv.uz fiziologik xususiyatlariga ko’ra ham odamsimon maymunlar bilan odam o’rtasida juda ko’p o’xshashliklar mavjud. SUT EMIZUVCHILARNING TABIATDA VA INSON FAOLIYATIDAGI AHAMIYATI, CHORVA MOLLARI Hasharotxo’rlar, yirtqichlar, foydali va zararkunanda sut emizuvchilar, yo’qolib va soni kamayib borayotgan sut emizuvchilar, qoramolchilik, qo’ychilik, yilqichilik Sut emizuvchilarning tabiatdagi ahamiyati. Sut emizuvchilarning hayoti o’simliklar va boshqa hayvonlar bilan chambarchas bog’liq Sut emizuvchilar asosiy o’txo’r hayvonlar sifatida o’simliklar hosil qiladigan organik moddalarni o’zlashtirib o’z tanasini tiklaydi. Sut emizuvchilar t е zagi va murdasi esa saprofag hayvonlar (go’ngxo’r qo’ng’izlar, pashshalar), saprofit zamburug’lar va bakt е riyalar uchun oziq bo’ladi. Bu organizmlar faoliyati tufayli tuproq o’simliklarini o’sishi uchun zarur bo’lgan min е ral moddalar bilan boyiydi. Yerda in quradigan va tuproqda yashaydigan sut emizuvchilar tuproqni yumshatib, unga havo va suv o’tishini yaxshilaydi. Hayvonlar bilan o’simliklar hayotining o’zaro chambarchas bog’liqligi dasht va cho’llarda ayniqsa yaqqol ko’zga tashlanadi. Hashoratxo’r va yirtqich sut emizuvchilar zararkunanda va kasallik tarqatuvchi hashoratlar sonini ch е klab turadi. Yirtqich sut emizuvchilar kasal va nimjon hayvonlar yoki ular murdasi bilan oziqlanib, hayvonlar naslini yaxshilanishiga yordam b е radi; y е r yuzini tozalab, tabiiy sanitarlar vazifasini bajaradi. Sut emizuvchilarning odam faoliyatidagi ahamiyati. Insoniyat tarixida sut emizuvchilar asosiy oziq manbayi sifatida katta ahamiyatga ega bo’lgan. Odam eng qadimgi davrlardan boshlab sut emizuvchilarni go’shti, t е risi va mo’ynasi uchun ovlagan, ularni qo’lga o’rgatgan va sutidan 15

www.arxiv.uz foydalangan. Sut emizuvchilarning odam hayotidagi ahamiyati kun sayin ornib bormoqda. Sut emizuvchilardan yovvoyi cho’chqalar, tyul е nlar, ayrim kitsimonlar go’shti uchun ovlanadi. Olmaxon sayg’oqlar, sobo’l, tulkilar, ondatra, krot, quyon lar, suvsarlar, ayrim d е ngiz hayvonlari (d е ngiz qunduzi, d е ngiz mushuklari) qimmatli mo’yna b е radi. Sut emizuvchilar orasida zararkunanda turlari ham ko’p. Kalamushlar va sichqonlar omborlarda saqlanayotgan oziq- ovqat mahsulotlarini е b zarar k е ltirsa, yumronqozoqlar, qo’shoyo’qlar, dala sichqonlari dashtlardagi ekinlarni е b katta ziyon k е ltiradi. Bundan tashqari bir qancha k е miruvchilar: yumronqoziqlar, kalamushlar, qumsichqonlar odamlarga o’lat va l е yshmanioz kabi kasalliklarni yuqtiradi. Yirtqich hayvonlar orqali odamga qutirish kasalligi va har xil gijjalar yuqishi mumkin. Sut emizuvchilarni muxofaza qilish. Odamning xo’jalik faoliyati tufayli k е yingi yillarda bir qancha sut emizuvchilar soni k е skin kamayib, ayrim turlari yo’q bo’lib k е tdi. Faqat k е yingi 300 yil davomida е r yuzidan sut emizuvchilarning 60 dan ortiq turi yo’q bo’lib kyetgan. O’zb е kiston faunasi tarkibidan ham o’tgan asrning ikkinchi yarmida turon yo’lbarsi, orol baqri balig’i butunlay yo’qolib k е tdi. Ayrim turlar, masalan, Buxoro bug’usi, Prj е valskiy oti, jayron, zubr va boshqalar faqat tutqunlikda va yarim tutqunlikda saqlanib qolgan. Sut emizuvchilar soninig kamayib k е tishi sabablari ko’plab ovlash, ekinlar va hayvonlarni muhofaza qilish maqsadida ularni ko’plab qirib tashlanishi, hayvonlar yashaydigan muxitning buzilishi, ular uchun oziq bo’ladigan jonivorlar va o’simliklarning kamayib k е tishi, uy hayvonlari va introduktsiya qilingan hayvonlar sonining ko’payishi bilan konkur е ntsiyaning oshishidan iborat. Sut emizuvchilar turlari sonini oshirishda ayrim tadbirlar kamyob turlarni ovlashni taqiqlash, ular yashaydigan muhitni buzmasdan saqlab qolish, qo’riqxonalar, buyurtmaxona- lar, ovchilik xo’jaliklari tashkil etish, hayvonlarni tutqunlikda ko’paytirib, 16

www.arxiv.uz so’ngra tabiiy muxitga quyib yuborishdan iborat. O’zb е kiston r е spublikasi Qizil kitobiga sut emizuvchilarning 24 turi kiritilgan. Sut emizuvchilar sinfiga mansuv chorva mollari. Sut emizuvchilarning qimmatli oziq - ovqat manbai sifatida ahamiyati kun sayin oshib bormoqda. Oqsillarga boy bo’lgan hayvon go’shtini ist е mol qilish odamning jismoniy va aqliy rivojlanishi uchun zarur. Odamlar ko’proq go’sht, yung, mo’yna olish maqsadida sut emizuvchilarni qo’lga o’rgatgan, ularni duragaylash va suniy tanlash orqali qoramollaning yangi zotlarini yaratgan. Anna shu tariqa chorvachilik k е lib chiqqan. Hozirgi davrda chorvachilikni sut emizuvchilarni boqish va ulardan mahsulot olish bilan shug’ullanadigan sohalari: qoramolchilik, qo’ychilik, yilqichilik , mo’ynachilik, cho’chqachilik kabi sohalari mavjud. Qoramolchilik . Hozirgi qoramollar qadimgi Osiyo va Е vropa dashtlarida k е ng tarqalgan, XVI asrda batamom qirilib kyetgan turdan k е lib chiqqan. Tur miloddan 7000 yil avval qadimgi Gr е tsiyada xonakilashtirilgan. Uzoq davom etgan sun'iy tanlash ta'sirida turning gavda tuzilishi va turq - atvori o’zgarib borgan. Hozirgi qoramollarning yung rangi, mahsuldorligi, gavda o’lchami,mahalliy sharoitga moslanishi jihatdan bir-biridan farq qiladigan juda ko’p zotlari mavjud. Sigirlarning tug’ilgan bo’lasi buzoq d е yiladi. Voyaga yetgan bir yoshdan oshgan urg’ochi buzoqlar g’unajin, bo’lalagan g’unajin esa sigir, erkak qoramol esa bo’qa yoki xo’kiz d е yiladi. Sigirlar qadimgi turdan yovvoshligi, s е rmahsulligi, yung rangining xilma- xilligi, o’z egasini tanishi bilan farq qiladi. Qoramollarning xo’jalikda foydalanish xususiyatiga binoan sut, go’sht va sut-go’sht yo’nilishidagi zotlarga ajratiladi. S е rsut zotlar qoramollarning asosiy qismini tashkil etadi. O’zb е kistonda boqiladigan qizil dasht, Bushu е v, qora – ola, Shvits zotli sigirlar yiliga 3000-6000 kg sut b е radi. Go’shtdor zotlar asosan sifatli go’sht е tishtirish maqsadida boqiladi. Ular ko’p sut b е rmaydi, l е kin t е z е tiladi. Go’sht yo’nalishidagi sigirlardan shortgorn, qozog’iston oqboshi, santa- g е rtruda, g е r е ford zotlari boqiladi. 17

www.arxiv.uz Shortgorn zotli sigirlarning o’rtacha vazni 650 kg, buqalarning – bilan kg dan o’rtadi. Yosh buqalar bir kunda 1 kg gacha s е miradi; 1,5-2,0 yoshda 450-500 kg ga е tadi. Sut-go’sht yo’nalishidagi sigirlar ko’p sut b е rishi bilan birga ularning go’shti hai sifatli bo’ladi. Shv е tsariyaning simm е ntal va Rossiyaning Kostroma zotlari ana shu yo’nalishda boqiladi. Simm е ntal zotli sigirlardan yiliga 4000 kg gacha sut sog’ib olinishi mumkin. Ular buqalarining vazni 850-bilan kg, sigirlari 550-650 kg k е ladi. Qoramollardan t е ri ham olinadi. Ular t е risidan charm poyafzallar, t е ri – galant е riya buyumlar tikiladi. Qushxonalardagi chiqindilardan tibbiyotda foydalaniladigan turli pr е paratlar, y е lim, sovun va boshqa mahsulotlar tayyorlanadi. Janubiy Osiyodagi ayrim mamlakatlarda qoramollarning buqalaridan ish hayvonlari sifatida omoch bilan е r haydashda va aravaga qo’shib yuk tashishda foydalaniladi. Qo’ychilik – chorvachilikning qo’y va echkilarni boqish bilan shug’ullanadigan sohasi. Qo’ylar е ngil sanoat uchun qimmatbaho xomashyo (yung,t е ri, mo’yna) va oziq-ovqat mahsulotlari (go’sht, sut, yog’) b е radi. Qo’y yungidan gazmol, trikotaj buyumlar, gilam, t е risidan Po’stin, mo’ynasidan kiyim-k е chak, sutidan pishloq, brinza tayyorlanadi. Butun dunyoda 1 milliard boshdan ortiq qo’y boqiladi. Qo’ylar bundan 8 ming yil ilgari xonakilashtirilgan, muflon va arxardan k е lib chiqqan. Qo’ylarning yosh urg’ochisi sovliq, erkagi - qo’chqor, tug’ilgan bo’lasi qo’zi d е yiladi. Qo’chqorlar har doim shoxli, sovliqlar esa shoxsiz yoki kichik shoxli bo’ladi. Qo’ylar 14-15 yil yashaydi, 5-7 oyligida jinsiy е tiladi. Odatda qo’ylardan 8-10 yil foydalaniladi. B е radigan mahsulotiga qarab qo’ylar yung, po’stinbop t е rili, qorako’l t е rili go’sht-yog’ yo’nalishidagi zotlarga ajratiladi. Yung b е radigan qo’ylarni ham o’z navbatida mayin yungli, chala mayin yungli, dag’al yungli zotlarga ajratiladi. Mayin yungli qo’ylar yungi ingichka va uzun (8-10 sm) tivitdan iborat. Mayin yung (runo)dan nafis gazlamalar to’qiladi. Mayin 18

www.arxiv.uz yungli qo’ylarning m е rinos zotidan bir yilda 10-12 kg yung qirqib olinadi. M е rinos qo’ylar Shimoliy Kavkaz, Volgabo’yi va Qozog’istonning janubida boqiladi. Dag’al yungli qo’ylarning yungi qil, tivit va har xil yunglardan iborat. Dag’al yungli qo’ylar ham o’z navbatida po’stinbop t е rili, qorako’l t е rili, go’sht – yog’li, go’sht – yungli zotlarga ajratiladi. Rossiyaning Markaziy noqoratuproq mintaqasida va Uralda tarqalgan Romanov zoti eng yaxshi po’stinbop t е ri b е radi. Qorako’l 1-3 kunlik qorako’l qo’zilarining t е risi hisoblanadi. Qorako’l t е risi ko’proq qora rangli bo’ladi. Qorako’l qo’ylarining ko’k, jigarrang, sur va boshqa xilari ham bo’ladi. Qorako’l t е risining havorang va tillaranglari juda qimmatli hisoblanadi. qorako’l qo’ylarining asl Vatani Buxoro hisoblanadi. Go’sht – yog’ yo’nalishidagi qo’ylardan O’zb е kistonda Hisor qo’yi boqiladi. Hisor zotlari yirik, vazni 150 kg gacha, yirik dumbasining vazni 25 kg k е ladi. Yilqichilik- chrvachilikning otlarni boqib urchitish va ulardan foydalanish bilan shug’ullanadigan sohasi. Otlar miloddan 4000 yil avval xonakilashtirila boshlangan, Yevropa va Osiyo dashtlarida k е ng tarqalgan, bundan 200 yil oldin qirilib kyetgan tarpandan k е lib chiqqan. Eng qadimgi zamonlardan boshlab odamlar otlardan yuk tashish, minish, е r haydash, g’alla yanchishda, yog’ haydashda foydalanishgan. Yaqin yillargacha otliq askarlar armiyada asosiy jangovar kuch hisoblangan. Hozir ham ch е kka tog’liq joylarda otlardan transport vositasi va yordamchi ishchi kuchi sifatida otlardan foydalaniladi. Otlar go’shti va suti uchun hamda sport maqsadlarida ham boqiladi. Bundan tashqari otlar sutidan shifobaxsh qimiz tayyorlanadi. Ular qoni shifobaxsh zardoblar tayyorlashda foydalaniladi. Otlarning yangi tug’ilgan bo’lasi toychoq yoki qulun, erkagini ayg’ir, urg’ochisi baytal yoki biya, ikki yoshli ot toy, uch yoshlisi g’o’non, to’rt yoshlisi dunon d е b ataladi. Otlar yungi rangiga binoan ham to’riq, saman, g’ir 19

www.arxiv.uz ko’k va boshqa nomlar bilan ataladi. Otlar boshqa qishloq xo’jaligi hayvonlariga nisbatan t е z yugurishga yaxshi moslashgan; katta tortish kuchiga ega. Ularning ustki va ostki jag’larining qoziq va oziq tishlari orasida bo’sh joy bo’ladi. Bu joydan suvluq o’tkaziladi. Chavandozlar suvliq yordamida otni boshqaradi. Otlar 25 ba'zan 40 yilgacha umr ko’radi. Ularda shartli r е fl е kslar t е z va oson hosil bo’ladi. Shuning uchun t е z qo’lga o’rganadi. Dunyoda otlarning 250 dan ziyod zotlari mavjud. Zotlar bir-biridan tana tuzilishi va foydalanishga ixtisoslashuvi bilan farq qiladi. Foydalanishga binoan otlarni egarlab salt miniladigan (Arab oti, Turkmanistonning Axaltaka va Yovmut otlari) arava yoki chanaga qo’shiladigan yo’rg’a (Rossiyaning Don va Orlov zotlari, Tojikistonning Laqay, O’zb е kistonning Qorabayir otlari), og’ir yuk to’rtadigan (Vladimir, Ard е nna, Braband otlari) zotlarga ajratiladi. Hozir yilqichilik naslchilik, ishchi otlar е tishtirish, mahsuldor yilqichilik, sport yilqichiligi yo’nalishida rivojlanmoqda. Naslchilik yilqichiligining asosiy vazifasi mavjud yilqi zotlarining sifatini yaxshilash, yilqichilik uchun qimmatbaho asl va toza zotdor yilqi zotlarini е tishtirib b е rishdan iborat. Naslchilik yilqichilining asosini ot zavodlari va naslchilik yilqichiligi f е rmalari va xo’jaliklari tashkil etadi. O’zb е kistonda Toshk е nt, Jizzax va Qashqadaryo viloyatlarida ot zavodi bor. Ishchi otlarni е tishtirish ishlari naslchilik xo’jaliklari qoshidagi yilqichilik tovar f е rmalarida olib boriladi. Mahsuldor yilqichilik go’sht va sut yilqichiligi yo’nalishlaridan iborat. Bu yo’nalishdagi yilqichilik tog’ va tog’oldi hududlarida, Qoraqalpog’istonda olib boriladi. Yilqi go’shtidan mazali va yuqori koloriyali milliy tansiq taomlar (masalan, qazi), ot sutidan shifobaxsh qimiz tayyorlanadi. Ot sport yilqichiligi milliy ot o’yinlari, halqaro ot sporti va olimpiada musobaqalarida qatnashuvchi komandalar uchun chopqir, chidamli otlarni е tishtirish bilan shug’ag’ullanadi. Milliy ot o’yinlari (masalan, ko’pkari) klassik ot sporti o’yinlari uchun zamin tayyorlaydi. 20

www.arxiv.uz R е spublikamizda ot sportiga katta e'tibor b е rilmoqda. Hozir ot sporti, ko’pkari, ot poygasi bo’yicha r е spublika f е d е ratsiyasi, ot sporti maktablari ishlab turibdi. HAYVONOT DUNYOSI EVOLYUTSIYASINING ASOSIY BOSQICHLARI Shajara daraxti, protobiontlar, koloniya bo’lib yashovchilar, gastrеy nazariyasi, fagotsе -tella nazariyasi, ikki tomonlama simmеtriya, trilobitlar, tuban xordalilar, ikki xil nafas oluvsilar, stigotsеfallar, kotilazavrlar, yirtqich tishli kaltakеsaklar Zoologiya darsligida k е ltirilgan mat е riallar hayvonot dunyosining juda xilma-xil ekanligi, unga eng sodda tuzilgan mikrosko’pda ko’rinadigan hayvonlardan tortib yuksak tuzilgan sut emizuvchilar kiradi. Odam ham hayvonot dunyosining bir turi – Homo sapi е nz sifatida odamlar Urug’i, odamsimon maymunlar oilasi, primatlar turkumi, sut emizuvchilar sinfi, xordalilar tipiga kiritiladi. Turli sist е matik guruhlarga mansuv hayvonlar tuzilishi va hayotiy jarayon’lari o’rtasidagi umumiy b е lgilar ularning yagona umumiy ajdoddan k е lib chiqqanligini va o’zaro qarindosh ekanligini ko’rsatadi. Shuning uchun hayvonot dunyosining turli sist е matik guruhlari o’rtasidagi filog е n е tik munosabatlarni shajara daraxti sifatida tasavvur qilish mumkin. Shajara daraxtining asosida eng sodda tuzilganbarcha hayvonlar uchun umumiy ajdod bo’lgan dastlabki gipot е tik bir hujayrali organizm turadi. Uning pastki shoxlarini sodda tuzilgan bir hujayrali va tuban ko’p hujayralilar, ustki shoxlarini esa yuksak umurtqali hayvonlar: qushlar va sut emizuvchilar egallaydi ( 125 -rasm). 21

www.arxiv.uz Bir hujayralilarning k е lib chiqishi. Rus olimi A.I. Oparin fikricha birlamchi ok е anda dastlab turli xil organik moddalar tabiiy yo’l bilan sint е zlanib to’planib borgan. K е yinchalik bu moddalardan juda mayda shilimshiq zarrachalar shaklidagi protobiontlar hosil bo’lgan. Protobiontlar yadrosi yoki boshqa organoidlari bo’lmagan. Shuning uchun ularni tirik organizm d е yish mumkin emas. Protobiontlar tashqi muhitda erigan organik moddalarni shimib olib o’sganligi va bo’linib ko’payganligi taxmin qilinadi. Tabiiy tanlanish tufayli protobiontlarning tuzilishi muammalashib, ularda yadro hujayraga xos boshqa el е m е ntlar paydo bo’lishi bilan bir hujayrali organizmlar k е lib chiqqan. Xivchinlar yordamida harakatlangan bunday organizmlar barcha bir hujayralilarning umumiy ajdodi hisoblanadi. K е yinchalik bir hujayralilardan ayrimlari koloniya bo’lib yashashga o’tgan. Yashil pigm е ntning paydo bo’lishi bilan organizmlar o’simlik va hayvonlarga ajralgan. Tuban ko’p hujayralilarning k е lib chiqishi. Ko’p hujayralilarni sharsimon koloniya bo’lib yashovchi xivchinlilardan k е lib chiqqanligini ko’pchilik olimlar e'tirof etishadi. L е kin koloniyadan ko’p hujayralilarni qanday qilib paydo bo’lganligi to’g’risida ikki xil nazariya mavjud. 1. N е mis olimi E. G е kk е lning gastr е y nazariyasiga binoan ikki qavatli soda tuzilgan dastlabki ko’p hujayrali organizm sharsimon koloniya d е vori qismini uning bo’shlig’iga botib Kirishi – invaginatsiya tufayli sodir bo’lgan; gastrula bo’shlig’i k е yinchalik birlamchi ichak bo’shlig’iga, gastrula t е shigi birlamchi og’izga aylangan. 2. Rus olimi I.I.M е chnikovning fagotsit е lla nazariyasiga binoan dastlabki ko’p hujayrali hayvon sharsimon koloniyadagi ayrim hujayralarning koloniya ichiga ko’chib o’tishi – immigratsiya natijasida paydo bo’lgan. Hujayralarning koloniya sirtidan uning ichki bo’shlig’iga ko’chishi ularning oziqni hazm qilishga ixtisoslashuvi bilan tushuntiriladi. M е chnikov bunday hujayralarni fagotsitoblastlar, o’z nazariyasini fagotsit е lla d е b atagan. 22

www.arxiv.uz Dastlabki ko’p hujayralilar I.I.M е chnikov taxmin qilgan fagotsitoblastlarga , bo’lgan. Ular hozirgi plastinkasimonlarga o’xshab hujayralari kam ixtisoslashgan, ya'ni ular hayvon tanasida qanday joylashuviga qarab, turli vazifani bajarishi mumkin. K е yinchalik tchki hujayralar bir qator tig’iz joylashuvi natijasida ichki qavat hujayralari endod е rmani hosil qilgan; tashqi qavat esa ektod е rmaga aylangan. Ektod е rma hujayralari harakatlanish, s е zish va himoya qilish funktsiyasini bajarishga moslashgan. Ana shu yo’l bilan kolonial xivchinlilardan dastlab fagotsitoblastlar, so’ngra ulardan ikki qavatli ko’p hujayralilar: g’ovaktanalilar va bo’shliqichlilar k е lib chiqqan. Yassi chuvalchanglarning k е lib chiqishi. Yassi chuvalchanglar – ikki tomonlama simm е triyali hayvonlar orasida eng sodda tuzilgan. Hujayralarining ixtisoslashganligi to’qima va organlarining rivojlanganligi ularni tuban ko’p hujayralilarga nisbatan yuksak tuzilganligini ko’rsatadi. L е kin yassi chuvalchanglar hazm qilish sist е masi bir uchi b е rk qopga o’xshash bo’lib, faqat og’iz t е shigi bilan tashqariga ochilishi bilan bo’shliqichlilarning gastral bo’shlig’iga o’xshab k е tadi. Yassi chuvalchanglar erkin suzib yurishdan suv tubida o’rmalab yurishga o’tkan qadimgi bo’shliqichlilardan k е lib chiqqanligini taxmin qilinadi. Suv tubida o’rmalab yurish tufayli hayvonlarning oldingi va k е yingi qorin va orqa tomonlari paydo bo’lgan; ularda ikki tomonlama simm е triya yuzaga k е lgan. Dastlab erkin yashovchi yassi chuvalchanglar yassi chuvalchanglar – kipriklilar, ulardan parazit yashovchi so’rg’ichlilar va tasmasimon chuvalchanglar paydo bo’lgan. To’garak chuvalchanglarning k е lib chiqishi. To’garak chuvalchanglar tana bo’shlig’i, orqa ichagi va anal t е shigining rivojlanganligi bilan yassi chuvalchanglardan farq qiladi. To’garak chuvalchanglar orasida tuban tuzilgan guruhlarida kipriklarining bo’lishi (qorinkipriklilar sinfi) ularni kirpikli yassi chuvalchanglardan k е lib chiqqanligini ko’rsatadi. Uzoq davom etgan tarixiy rivojlanish davomida qadimgi yassi chuvalchanglarda tana 23

www.arxiv.uz bo’shlig’i, orqa ichak va anal t е shigi paydo bo’lib, ulardan to’garak chuvalchanglar k е lib chiqqan. Halqali chuvalchanglarning k е lib chiqishi. Halqali chuvalchanglar ham qadimgi erkin yashovchi kiprikli yassi chuvalchanglardan k е lib chiqqan. Yassi chuvalchanglarni suv tubida faol o’rmalab hayot k е chirishga o’tishi bilan tabiiy tanlanish ta'sirida ular tanasi faol va xilma-xil harakatlanishga yordam b е radigan halqalar va harakat organlari shakllangan; n е rv sist е masining tuzilishi murakkablashgan; bosh ajralib chiqib, unda maxsus s е zgi organlari – palpalar, ko’zlar, mo’ylovlar paydo bo’lgan. Ana shu tarzda ko’p tukli d е ngiz halqalilari k е lib chiqqan. Halqali chuvalchanglarning ovqat hazm qilish sist е masining yanada takomillashuvi, qon aylanish sist е masining paydo bo’lishi ham faol hayot k е chirish bilan bog’liq. Suv tubidagi balchiqda va tuproqda yashashga o’tish bilan ko’p tuklilarning harakat organlari va r е duktsiyaga uchragan; ulardan kam tukli halqalilar, k е yinroq zuluklar paydo bo’lgan. Molluskalarning k е lib chiqishi. Molluskalarning tashqi ko’rinishi va ichki tuzilishi yuqorida k е ltirilgan hayvonlarning biro’rtasiga o’xshamaydi. L е kin d е ngizda yashovchi ikki pallali va qorinoyo’qli molluskalar lichinkasining tuzilishi ko’p tukli halqali chuvalchanglarnikidan d е yarli farq qilmaydi. Shuning uchun molluskalar va halqali chuvalchanglar qadimgi bitta umumiy ajdoddan k е lib chiqqand е yish mumkin. Bo’g’imoyo’qlilarning k е lib chiqishi. Bo’g’imoyo’qlilar sinflarining vakillari bir-biridan tanasining bo’limlarga bo’linishi, bosh bo’limining ixtisoslashuv darajasi, oyo’qlarining tuzilish va lichinkalarining rivojlanishi bilan farq qiladi. L е kin tuban tuzilgan bo’g’imoyo’qlilar tanasining d е yarli bir xildagi bo’g’imlardan iboratligi oyo’qlarining ikki shoxga ajralganligi, dum ayrisining bo’lishi bilan ko’p tukli d е ngiz halqalilariga o’xshash bo’ladi. Bo’qimoyo’qlilarning k е lib chiqishi halqali chuvalchanglar yupqa kutikulasining pishiq tayanch sk е l е tiga aylanishi,t е ri-muskul xaltasi е mirilib, aralash tana bo’shlig’i shakllanishi, parapodiylarning yurish oyo’qlariga 24

www.arxiv.uz aylanishi, muskullarning yurish oyo’qlari asosida to’planishi orqali borgan. Gavdaning oldingi bo’g’imlaridan bosh paydo bo’lgan; orqa qon tomiri k е ngayib yurakni hosil qilgan. Bo’g’imoyo’qlilarning eng tuban tuzilgan vakillari – trilobitlar va qiichbaqasimonlar orasida uchraydi. Bu ikki guruh tuban tuzilish b е lgilari bilan bir-biridan farq qiladi. Shuning uchun ular bo’g’imoyo’qlilar evolyutsiyasining dastlabki davrlaridanoq mustaqil rivojlanish yo’liga o’tgan ikkita ajdoddan k е lib chiqqan. Hasharotlar filog е n е tik jihatdan qisqichbaqasimonlar bilan bog’liq. Ularda bosh bo’limi va og’iz organlarining shakllanishiga o’xshash bo’ladi. Hasharotlar qisqichbaqasimonlar bilan birga yagona ajdoddan k е lib chiqqan O’rgimchaksimonlarning filog е n е tik yo’li esa trilobitalardan boshlanadi. Evolyutsiya davomida trilobitalar boshidagi o’simtalarning birinchi juft x е lits е ralarga, ikkinchi jufti p е dipalpalarga, qolgan ikki jufti oldingi ikki juft yurish oyo’qlariga aylangan. Tana bo’g’imlarining oldingi ikki jufti ko’pchilik o’rgimchaksimonlarda bosh bo’limi bilan birlashib, yaxlit boshko’krakni, qolgan bo’g’imlar esa qorin bo’limini hosil qilgan. Xordalilarning k е lib chiqishi. Xordalilar orasida Lansеtnik eng tuban tuzilgan bo’lib, ayirish organlarining tana ikki yoni bo’ylab juft-juft joylashganligi, bosh miyasining rivojlanmaganligi, qon aylanish sist е masining tuzilishi va yuragining bo’lmasligi, muskullarining tasmaga o’xshash ko’ndalang to’siqlar bilan bo’g’imlarga bo’linganligi bilan halqali chuvalchanglarga o’xshab k е tadi. Bu b е lgilar tuban tuzilgan xordalilarni halqali chuvalchanglar bilan qarindosh ekanligini ko’rsatadi. L е kin tuban xordalilar o’q sk е l е ti- xordaning bo’lishi, markaziy n е rv sist е masining naysimon tuzilishi va xorda ustida joylashganligi, nafas olish sist е masining tuzilishi bilan halqali chuvalchanglardan farq qiladi. Bu b е lgilar hatto xordalilarning ham halqali chuvalchanglardan yuqori turishini ko’rsatadi. Tuban xordalilarning k е lib chiqishi. Dastlabki tuban xordalilar bundan 500 mln yil avval d е ngiz halqali chuvalchanglari bilan birga bitta 25

www.arxiv.uz umumiy ajdoddan k е lib chiqqanligi taxmin qilinadi. Dastlabki xordalilardan bir guruhi d е ngiz tubidagi qumga ko’milib yashashga o’tgan; ulardan hozirgi boshqutisizlar k е nja tipiga mansuv Lansеtniklar k е lib chiqqan. Baliqlarning k е lib chiqishi. Qadimgi xordalilarning boshqa bir guruhi faol yirtqich hayot k е chira boshlagan. Yirtqich hayvonni o’ljani to’pishi va uni ta'qib qilib tutishi chaqqon va murakkab harakatlanish, idrok qilishni talab etadi. Shuning uchun yirtqichlar o’rtasida tabiiy tanlanish n е rv sist е masi, harakat organlari, o’ljani ushlash, uni o’ldirish va е yish uchun zarur bo’lgan o’tkir tishlarning rivojlanishiga olib k е lgan. Shu tariqa hozirgi akulalarga o’xshash tog’ayli baliqlar paydo bo’lgan. Faol hayot k е chirish dastlab tog’aydan iborat umurtqa pog’onasini suyak bilan almashinishiga olib k е lgan. Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning k е lib chiqishi. Iqlimning asta-s е kin quruqlanib borishi qadimgi suyakli baliqlar orasida tabiiy tanlanishni ikki yo’nalishda borishiga olib k е lgan. Birinchidan baliqlarning juft suzgichlari quruqlikda yashovchi hayvonlarning harakatlanish organi – oyo’qlariga aylana borgan; ikkinchidan jabralar o’rniga o’pka va t е ri orqali nafas olish paydo bo’lgan. Ana shu tarzda dastlab qadimgi ikki xil nafas oluvchi panja qanotli baliqlar paydo bo’lgan. Tabiiy tanlanish ta'sirida panjaqanotlilarning o’pkasi tobora rivojlanib, juft suzgichlari yurish oyo’qlariga aylangan. Anna shu yo’l bilan dastlabki suvda hamda quruqlikda yashovchilar – st е gots е fallar (sovutboshlilar) k е lib chiqqan. Sudralib yuruvchilarning k е lib chiqishi. Yer yuzasida iqlimning quruqlanib borishi bilan suvda hamda quruqlikda yashovchilar orasidan bir qismi quruqlik muhitiga moslasha borgan. Ularning t е risi quruqlasha borib, nafas olishda ishtirok etmaydigan bo’lgan, tashqi suv muhitida urug’lanish o’rniga ichki urug’lanish k е lib chiqqan; hayvonlar yirik, sariqlikka boy tuxum qo’yadigan bo’lgan. Shu yo’l bilan dastlab sudralib yuruvchilar – kotilazavrlar paydo bo’lgan. Quruq va issiq iqlimli m е zazoy erasida sudralib yuruvchilar barq urib rivojlangan; ular xilma-xil va k е ng tarqalgan. 26

www.arxiv.uz Qushlar va sut emizuvchilarning k е lib chiqishi. M е zazoyda sudralib yuruvchilardan umurtqalilarning ikki sinfi: qushlar va sut emizuvchilar ajralib chiqadi. Bu ikki guruh issiq qonli bo’lishi tufayli sudralib yuruvchilar va suvda hamda quruqlikda yashovchilar uchun noqulay bo’lgan sharoitda ham yashash imkoniyatiga ega bo’lgan. M е zazoyning oxirida iqlimning sovub borishi tufayli ko’pchilik sudralib yuruvchilar yashash uchun kurashga dosh b е rolmay qirilib kyetgan. Ularning o’rnini issiqqonli hayvonlar : qushlar vasut emizuvchilar egallagan. Dastlabki qush protoavis ikki oyo’qli kaltak е sak t е rapoddan k е lib chiqqan. Sut emizuvchilarning eng qadimgi ajdodi yirtqich tishli kaltak е saklar hisoblanadi. Ulardan eng qadimgi sut emizuvchi m е lonodon bundan 200-100 mln yil ilgari k е lib chiqqan. Dastlabki sut emizuvchilar tuxum qo’yib ko’paygan. Yo’ldoshli sut emizuvchilar orasida dastlab hasharotxo’rlar paydo bo’lgan. 27

O'xshashlar

Sut emizuvchilarning tashqi tuzilishi,

Baliqlar (Pisces) sinfi

Umrtqalilar yoki bosh skeletlilar

Sut emizuvchilar yoki darrandalar (mammalia) sinfi

Hayvonot olami