Sut emizuvchilar yoki darrandalar (mammalia) sinfi - Zoologiya - Referatlar

Sut emizuvchilar yoki darrandalar (mammalia) sinfi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69 KB

Ko'chirib olish

Sut emizuvchilar yoki darrandalar (mammalia) sinfi Sut emizuvchilar umurtqalilarning eng yuqori tuzilgan va taraqqiy etgan sinfidir. Ularning bu darajada yuqori tuzilishi shunda ko’rinadiki, barcha organ sistemalari hammadan ko’p diffirenstiyalangan, bundan tashqari bosh miyasi juda katta, unda bir qancha xidlov organlari yaxshi rivojlangan. Hidlov organlari katta, unda bir qancha xidlov chianoqlari bor, bu organ eshituv organi bilan birga sut emizuvchi hayvonlarni ovqat topishida, erkak va urochilarini topishida yo’l ko’rsat`uvchi organ hisoblanadi. Sut emizuvchilarning progressiv ravishda tez taraqqiy qilganligini ta’riflovchi ikkinchi moment tishlarni kurak tish, qoziq tish va oziq tishlarga bo’linishidir. Urulanish ichki urulanishdan iborat embrion organizm ichida bachadonda rivojlanadi, hamda sut bezlarining mavjudligi, bolasi dastlab shu bezlar ishlab chiqargan “sut” orqali o’sadi. Sut emizuvchilar tuzilishining umumiy obrazi Gavda shakli – s ut emizuvchilar gavda shakli nihoyatda xilma-xildir. Besh barmoqli to’rtta oyoqlarda baland ko’tarilib turadigan uzunchoq tana hammadan ham xarakterlidir, bunday gavdada o’rtacha kattalikdagi bosh, ajralib turuvchi bo’yin va dumlar mavjud bo’lib sudralib yuruvchilardan farq qiladi. Bir tomondan oldingi oyoqlari suzuvchi kurakka aylanib, keyingi oyoqlari yo’q bo’lib ketgan kitsimonlar mavjud. Terisi – Sut emizuvchilarning terisi qalinligi, epidermis bilan korium orasida surichlar borligi, yumshoq teri osti klechatkasining bo’lishi, teri bezlarining ko’pligi va shoxdan, muguzdan hosil bo’lgan har xil tuzulmalar borligi bilan xarakterlanadi, bu tuzulmalarning eng muhimlari jun va uning shaklan o’zgargan qismlaridir. - shox tuzilmalari - junlari - mo’ynasi - tullash

- yo bezlari - ter bezlari - hid bezlari Sut bezlari – s ut emizuvchilar uchun juda xarakterli bo’lgan sut bezlari shaklan o’zgargan set bezlaridir. Bir teshiklilardan tashqari hamma sut emizuvchilarda so’ska (emchak) bo’ladi. So’skalar soni bola tuishiga qarab 1 juftdan 14 juftgacha bo’ladi. Umrtqa poonasi – s ut emizuvchilar umrtqa poonasining eng xarakterli belgilaridan biri bo’yin umrtqasining ettita bo’lishidir. Bularning hammasida ko’krak qafasi mavjud. Bosh suyagi juda murakkab tuzilgan bo’lib qo’zalmas choklar orqali bir biriga birikkan. Elka kamari – s ut emizuvchilarning elka kamari, asosan faqat kurakdan iborat bo’ladi. Chunki o’mrov suyagi ko’pgina darrandalarda yo’qolib ketgan. Chanoq kamari – s udralib yuruvchilarnikiga o’xshaydi. Juft oyoqlar skeleti – ko’pchilik guruppalarda kam ixtisoslashgan bo’lib tipik besh barmoqli oyoq sxemasiga o’xshash tuzilgan. Juft tuyoqlilarda I - barmoq yo’q bo’lib ketadi, II - hamda V - barmoq kichrayadi, ammo barobar uzunlikdagi III - va IV - barmoqlar nihoyatda taraqqiy etadi. Toq tuyoqlilarda uchinchi barmoqdan tashqari hamma barmoqlar kichrayadi. Kitlarda orqa oyoq yo’qolib ketadi. Ko’rshapalaklarda faqat oldingi bitta barmoq o’z tuzulishini saqlab qoladi, qolganlari esa juda ham uzayib, oralarida yupqa parda tortilgan. Bosh miyasi – miya yarim sharlarining kuchli rivojlanganligi bilan xarakterlanadi. Nerv xo’jayralari bilan terv tolalaridan tashkil topgan miya po’stloining taraqqiy etishi tufayli, miya po’stloi oliy psixik faoliyatlar, bilan boliq bo’lgan markazlar, oliy sezuvchi (ko’ruv, eshituv hamda tuyu) va harakatlantiruvchi markazlar bor. Ovqat hazm qilish sistemasi – hazm yo’li – mustaqil holdagi orqa chiqaruv teshigi orqali tashqariga ochilib, oiz bo’shlii, qizilo’ngach, oshqozon, chin ichak, va o’z navbatida ingichka ichak, yo’on va to’ri ichaklarga ro’y rost bo’linadi. Juda

ko’pchilik darrandalarning oiz bo’shlii chin oiz bo’shlii bilan oiz oldi bo’shliiga bo’linadi. Sut emizuvchilarda uchun harakterli go’shtdor lab va lunj borligidan ular bilan tish orasida oiz oldi bo’shlii hosil bo’ladi. Masalan: maymunlarda oiz oldi bo’shliida bir juft ovqat saqlovchi xalta bo’ladi. Ola xo’rjinli sichqon. So’lak bezlari – s ut emizuvchilarda 4 juft so’lak bezlari bo’ladi. Tishlari – uch guruppaga – kurak, qoziq, oziq tishlarga bo’linib oziq tishlar katta va kichik oziq tishlarga bo’linadi. (faqat kitlarda bular hammasi bir xil konussimon ) sut emizuvchilarda tishlar ovqatlanish hayoti kechirishiga qarab tishlar turlicha tuzilgan bo’ladi. Incisivi – kurak tishlar Canini – qoziq tishlar Praemolares – kichik oziq tishlar Molares – katta oziq tishlar Ustki jalarning bir tomondagi tishlari soni chiziq ustiga, pastkki janing bir tomondagi sonlari chiziq ostiga yoziladi. Masalan: quyon tish formulasi : ;1 2 ;0 0c ; 23 pm 28 33 m yoki qisqacha 28 3 2 0 1 3 3 0 2        Odamniki : ;2 21 ;1 1c ; 22 pm 32 33 m Til – hayvonlarda turlicha vazifani o’taydi. (sigirda ovqatni qamrash, ba’zilarida kavshash, chumolixo’rlarda yopishtirib olish) Oshqozon – sut emizuvchilarning oshqozoni hamisha qizil o’ngachdan ham, ichakdan aniq ajralib turadi. Uning keng tortgan oldingi tomoni pilorik bo’lim deb ataladi. Kitsimonlar bilan juft tuyoqlilar, jumladan kovsh qaytaruvchilarning oshqozoni hammadan ham murakkabdir, kitlarniki uch, kovsh qaytaruvchilarniki 4 ta: oddiy Qarta, to’r Qarta, qatqorin, shirdon degan to’rt bo’limdan iborat. Nafas olish organlari – branxlar, traxiya, bronxlar va o’pkadan iborat.

Qon aylanish sistemasi - sut emizuvchilarning qon aylanish doirasi yopiq bo’lib, yurak 4 kamerali va 2 ta qon aylanish doirasi bor. 1. Kichik qon aylanish doirasi: 2. Katta qon aylanish doirasi: Ayirish organlari – bularni ayirish organlari qushlarnikiga o’xshasada, lekin siydik pufagi qovuq kloakaga ochilmasdan balki siydik tanosil sinusiga ochiladi. Bo’yraklar tanasi qiyosan kichik, loviyasimon bo’ladi. Jinsiy organlari- erkaklarda urudon, urochilarida tuxumdon bo’ladi. Tuxumi (bir teshiklilardan tashqari) juda kichik bo’ladi. Rivojlanishi - barcha sut emizuvchilar tirik tuadigan hayvonlardir, chunki ularda urulanish organizm ichkarisida bo’lishi bilan birga embrion ona hisobiga oziqlanadi. Bu yo’ldosh orqali amalga oshiriladi. Sut emizuvchilarning sistematik obzori Kloakalilar yoki sodda darrandalar kenja sinfi: Bu kenja sinfga bir teshiklilar turkumini hosil qiladigan o’rdakburun va exidna kirib bir qancha primetiv belgilari bilan xarakterlanadi: Birinchidan ovqatli sariqlik moddasiga boy bo’lgan katta katta tuxum qo’yadi. 2 chidan ichaklari bilan tanosil sinusi bitta kaloakaga ochilgan. 3chi emchaklari bo’lmaydi, shunga ko’ra sut bezlari maxsus teshikli erga ochiladi, bolalari shu erga chiqqan bezni yalaydi. O’rdakburun Avstraliya bilan Tasmaniyada tarqalgan. Suv va quruqda hayot kechiradi. Gavdasi qalin qisqa mo’yna bilan qoplangan. Qisqa besh barmoqli oyoqlarida pardalar bor. Chuqur er osti uyasida yashaydi. Shu erda tuxum qo’yadi. Mo’ynasi qimmatbaho. Exidna faqt Avstraliya Yangi Gveniyada uchraydi. Yopishqoq tili orqali chumolilar bilan oziqlanadi. Tuban sut emizuvchilar kenja sinfi Qopchiqlilar turkumi Qopchiqlilarning tashqi tuzilishi har xil bo’lishiga qaramasdan hammasida tubandagi o’ziga xos belgilari bor. 1. Kamdan-kam istisnolarni aytmaganda yo’ldoshi bo’lmaydi, shunga ko’ra barcha qopchiqlilarning bolalari chala va juda zaif tuiladi. Masalan: kattaligi

odamdek keladigan gigant kenguruning bolasi yonoqdek keladi. Bolasi qopchiq ichida voyaga etadi. Qopchiqlilar Avstraliyada, unga qo’shni orollarda hamda Janubiy Amerikada tarqalgandir. Bitta turi Shimoliy Amerikada keng tarqalgan. Qopchiqlilarning hozir 180 tacha turi bor. Hashoratxo’rlar turkumi Bu turkumga uncha katta bo’lmagan mayda plastentali hayvonlar kiradi. Hammasida tumshui ingichkalashgan xartumga aylangan. Gavdasi jun bilan, ba’zilari esa igna bilan qoplangan. Bular Astraliyada, Janubiy Amerikaning katta qismida uchramaydi. Bizda tipratikan, erqazar, krot, vыxuxol va boshqalar uchraydi. Hammasi xashoratxo’r. 2-8 tagacha ko’r tirik bola tuadi. Qulay sharoitda 2 marotabagacha 1 yilda bolalaydi. Deyarli foydali. Qo’l qanotlilar turkumi Bu turkumga ham kichik sut emizuvchi hayvonlar kiradi. Hammasi havoda uchishga moslashgan. Barmoqlari uzun. Bir-biriga tutashib turuvchi parda bor. Bu parda ham tanaga qo’llar orqali tutashgan bo’ladi. Asosan tunda aktiv hayot kechiradi. Ko’zi yaxshi ko’ramaydi. O’zidan to’lqin tarqatadi. Radiolokastiya orqali orinterlaydi. Dunyo faunasida 800 turi uchraydi. Kaloniya bo’lib hayot kechiradi. Devorlar yoruida, orlarda, kovaklarda yashaydi. Bir yilda 1 marta 1-2 ta yalonoch ko’r bola tuadi. Janubiy Amerikada yashaydiganlari qon so’rishga ixtisoslashgan. Vamperlar. Kemiruvchilar turkumi Bu turkumga kichik va o’rtacha kattalikdagi o’simlikxo’r sut emizuvchilar kiradi. Kurak tishlar yaxshi tarqqiy etgan. 2500 dan ortiq turi bor. Er sharining hamma qismlarida uchraydi. Er ostida, er ustida, daraxtda, suvda yashaydigan formalari mavjud.

Vakillari: burunduq, yumronqoziq, olmaxon, bobr, jayra, uy sichqoni, qo’shoyoq, kalamushlar, ondatra, ko’rsichqon, nutriya va h.k.o. Yirtqichlar turkumi Bu turkum vakillari ham tashqi tuzilishi jihatidan, ham gavdasining katta – kichigligi jixatidan turli tumandir. Dunyo faunasida 240 turi uchraydi. Aksariyat turlari hayvon eti bilan ovqatlanadi. Ba’zi turlari o’simlikxo’r. Bir qancha oilasi bor. 1. Bo’rilar oilasi – bo’ri, tulki, enot, shoqol. 2. Ayiqlar oilasi – oq ayiq, qo’nir ayiq. 3. Silovsinlar oilasi – sobol, norka, vыdra, gornostoy, lesnoy va stepnoy, xor 4. Mushuksimonlar oilasi – yo’lbars, leopard, qoplon, ris, sher, gepart, qora qoplon, qum mushugi. Kurak oyoqlilar turkumi Bular suv muhitida yashovchi sut emizuvchilar bo’lib suvda yashashga moslashgan. Oyoqlar kurakka aylangan, ba’zilarida yo’qolib ketgan (keyingi oyoq). Gavdasi qalin yo bilan qoplangan. Bular asosan qutb doiralarida yashaydi. Umri suvda kechadi lekin dam olgani, ko’paygani, uxlagani muzliklarga, quruqlikka chiqadi. Bular ichida eng yirigi morj, (uzunligi 4 m. o 1 t.) quloqli tyulen, dengiz mushugi, baykal nerpasi, Grenlandiya tyuleni, kaspiy tyuleni va boshqalar. Bular ko’payishi vaqtida soxilga chiqadi. Poligamiya hodisasi. Kitsimonlar turkumi Bu hayvonlarni dunyo foaunasiga 90 dan ortiq turi mavjud. Gavdasi torpedasimon, orqa oyoqlari yo’qolgan, oldingi oyoqlar kurakka aylangan. Dum gorizantal suzgich qanotdan iborat. Chanoq kamari yo’q. Shuning uchun yirik bola tuadi. Bular organizmida qalin yo qatlami mavjud. Yo qalinligi teri ostiga 50 smgacha boradi. Atmosfera havosi bilan nafas oladi. Suv ostiga 45 mgacha tura oladi. O’pka havo siimi nihoyatda katta – 14 ming litrgacha havo ketadi. (Ko’k kitda). Bitta bola tuadi, bolasini sut bilan boqadi. Yirik kitlar bolasi 1 sutkada 100

kgcha oirlashadi, 1 sutkada 250-300 litr sut emadi. Sutning yolilik darajasi 50 % sut bezlarida so’skalar turubka shaklida. Ikkita kenja tipga bo’linadi I. Tishli kitlar: delfin, dengiz cho’chqasi, kashalot, II. Tishsiz kitlar: bularga eng yirik kitlar kiradi. Hammasi zooplankton, fitoplanktonlar bilan ovqatlanadi. Kit mo’ylovi, plastinkasi, to’ri mavjud. Eng yirigi “Ko’k kit” uzunligi 30 m. Oirligi 160 tonna. Oshqozoniga 1,5 t plankton ketadi. Xomiladorlik davri 11 oy bolasi uzunligi 7-8 m, oirligi 2-3 t keladi. 7 oyda 16 m. Oirligi 22 t keladi. Toq tuyoqlilar turkumi (15-16 ta turi) Perissodoctyla Bular yirik o’simlikxo’r hayvonlar bo’lib, barmoqlari tuyoq bilan qoplangan. Bularda o’rtancha barmoq kuchli taraqqiy etgan. Oshqozoni bir kamerali. Otryad uch oilaga: 1. Otsimonlar – ot, eshak, Prijevalskiy oti, Afrika zebralari, qulon kiradi. Xonaki otlari yo’qolib ketgan yovvoyi tarpandan kelib chiqqan, xonaki eshak yovvoyi Afrika eshagidan. Qishloq xo’jaligida ot bilan eshakni chatishtirishdan hosil bo’lgan xachirdan keng foydalaniladi. “Lo щa k” haqida. 2. Tapirlar – burni usti do’ng bu hayvonlar Janubiy Amerika va Janubiy Sharqiy Osiyo o’rmonlarida yashaydi. 3. Nosorog – burni ustida bitta uzun shoxsimon hosiasi bo’lib, terisi junsiz hayvon (shoxi uzunligi 1,5 m ga) Afrika va Janubiy Osiyoda yashaydi. Juft tuyoqlilar turkumi – 200 dan ortiq bo’ladi. 1. Kavsh qaytarmovchilar: vakillari 2. Kavsh qaytaruvchilar: vakillari Primatlar turkumi Maymunlarni 200 ga yaqin turi bor. 1. Chala maymunlar. 2. Yuqori primatlar. (15 – 200 sm)

A) Martishkalar: pavian, makak. B) odamsimonlar turi: orangutan, gorilla, shimpanze. Sut emizuvchilar ekologiyasi Yashashi va tarqalishi – s ut emiruvchilar umrqali hayvonlarni eng yosh guruhi hisoblanadi. Ular barcha quruqlik va okeanlarda tarqalgan. Ba’zilari juda keng tarqalgan. Masalan: bo’ri va tulki butun Evropa, Osiyo, Shimoliy Amerikada tarqalgan. Bularda gavdaning yuqori darajada tuzilganligi, nerv sistemasi, xulq- atvorining murakkabligi, shartli reflekslarning tezgina hosil qila olishi. Biz sut emizuvchilarning turli tuman hayotiy formalari bilan tanishib chiqamiz. Er ostida yashaydigan formalar – bularga asosan kemiruvchilar kiradi. Haytining bir qismini, er ustida, bir qismini er ostida o’tkazadigan yumronqoziqlar, suurlar, dala sichqonlari bilan bir qatorda butun umrini er ostida o’tkazadigan krotlar, ko’rsichqonlar, er qazirlar kiradi. Qopchiq Daraxtda yashaydigan formalari – avvalo maymunlar va chala maymunlar kemiruvchilar, qopchiqlilar kiradi. Hashoratxo’rlar, yalqovlar daraxtlarda yashaydi. Haqiyqiy uchar darrandalar – qo’lqanotlilar kiradi. Bularni ham daraxtda yashaydigan mevaxo’rlari bo’ladi. Suvda yashovchi darrandalar – bular ayniqsa turli tuman gurppadir. Ba’zilari qisman suvda yashashga moslashgan (norka, oq ayiq, suv kalamushidan tashqari sal suvdan chiqsa o’ladigan kitlar, delfinlar singari formalari bor. Qisman hayoti suvda kechadigan suv dala sichqoni, ondatra, nutriya norka, qunduz, begemot va boshqalar. Ovqatlanishi – bular asosan ikkita yirik guruhga: 1 ) . Xashoratxo’rlar – ko’rshapalak, er qazirlar, chumolixo’rlar, bir qancha qopchiqlilar kiradi. 2). Yirtqichlar – mushuksimonlar, delfinlar, kitlar. Kitlar asosan baliqlar bilan ham ovqatlanadi. Lekin tishsiz kitlar “kit mo’ylovi” degan plastinkasi bo’lib,

ularda suvni suzadi. Ko’pincha etxo’rlar o’simliklar bilan ham, o’simlikxo’rlar esa et bilan ham ovqatlanadi. 1. O’simlikxo’rlar – chuchqalar barcha tuyoqlilar, kurak tishli qopchiqlilar kiradi. O’z navbatida bular ham. 1). O’txo’rlarga – otlar, karkidon, juft tuyoqlilar, kemiruvchilar kiradi. 2. Novdaxo’r bargxo’r – fillar, jirafa, yalqovlar, loslar. 3. Mevaxo’rlarga – ko’rshapalak, maymunlar, chala maymunlar. Ovqat amlashi – ko’pgina hayvonlar yilning noqulay sharoitida eyish uchun ovqat amlaydi. Masalan: cho’lda yashaydigan dumsiz sichqonlar, ba’zi to dala sichqonlari o’tlarni quritib qoyalar yoriiga, toshlar ostiga amlab qo’yadi. Ekanomka dala sichqoni uyasida 15 kg dan ikki jufti esa 100 kgdan ortiqroq har-xil ovqat amlaydi. Tyin degan hayvon 1500-2000 donagacha qo’ziqorin amlaydi. Sassiq qo’zan yoki norkalar kuzda baqalarni o’ldirib, ularni turar joylarida to’plab amlab qo’yadi. Sut emizuvchilarda sutka va mavsum sari ko’riladigan stiklilik Bu ovqat topish bilan boliq. Sut emizuvchilarning tinchlik va aktivlik davrining almashinib turishi bu sutka va fasllarda ko’zga tashlanadi. 1. Sutka stiklliligi - 2. Fasl stikliligi – Bu yozgi va qishki o’yquga kirish bilan ifodalanadi. Bunda barcha prostesslar susayadi. Masalan: yumronqoziqlar gavda temperaturasi +4 0 tushsa yuragi aktiv harakat qilganda 90 m/m ursa, endi 8-25 m/m yuragi urib minutiga 8-10 marta nafas oladi. Ba’zilari yozda uxlaydi. Masalan: O’rta Osiyo sariq yumronqoziida (eydigan o’simliklarda namlikning kamayishi) yilning 9 oyini uxlab o’tkazadi. 3. Davriy migrastiya – bu hodisa asosan ovqat tanqisligi yoki qalinqor tushganda ovqat topa olmay qolishi bilan boliq. Bu xildagi migrastiya asosan tuyoqlilar va ularning ketidan yuradigan yirtqichlarda kuzatiladi. Shimol buusi migrastiyasi.

Kitlar migrastiyasi. Garizontal migrastiya va vertikal migrastiya. O’rchish xodisasiga aloqador migrastiyalar, dengiz mushugi va tyulenlarning ochiq dengizdan bolalaydigan yotoqlariga chiqishi va h.k.z. Ko’plab ko’chish xodisasi – ko’pgina populyastiyalar individlari ko’payib ketgach yillari o’zi tuilgan erlarni tashlab ko’plab ko’chib ketadi. Bu yaxshi sharoit bo’lgan yillarda kuzatiladi. Migrastiya shu sharoit o’tgandan keyin boshlanadi. Lemminglar va tyulenlarda bu xodisa uchraydi. Lemminglar turar joyini tashlab hammasi bir tomonga qarab harakat qiladi. (Tezoqar daryolar, ko’llar)dan o’tadi, ko’pi o’ladi, to dengizgacha ko’pi o’zini dengizga ham tashlaydi. Individlar sonini o’zgarib turishi Har xil gruppa hayvonlarda turlicha yuzaga chiqadi, kemiruvchilar, yirtqichlarda bu xodisa ko’p kuzatiladi. “Sichqon ofati” yillari 1 ga erga 20-30 ming sichqon uchraydi yoki chigirtka yili. Inlari va boshpanalari – butun umr ovqat izlab kezib yuradigan kitsimonlarda hech qanaqa makon bo’lmaydi. Lekin bolalash pallasida qiroqdan, muzlikdan foydalanadi. Quruqlikda yashaydigan darrandalar esa makonga nisbatan qanday munosabatda bo’lishiga qarab. 1. Uyalilar (kiyik, echki, qo’y). Tasodifiy uyalar. 2. Inlilar (kemiruvchilar) 3. Er ustida murakkab uya soluvchilar Biroq bobrlarni in yasashi qiziq. Ular kesilgan novda shoxlarda kapa yasaydi. Suv yo’lida to’on quradi bu tuonlar uzunligi 100-200 m, eni 5 mgacha balandligi 3 m qiladi. Iniga qadar uzun ariq qaziydi. Ovqatini va “Kapa” yasashga ishlatish uchun shoh va navdalarni oqizadi. O’rchish – sut emizuvchilarni juda ko’p turkumlarida jinsiy dimorfizm ko’zga tashlanmaydi. Ko’pgina kurak oyoqlilar va juft tuyoqlilar qisman xartumlilar, maymunlar, yirtqichlar esa erkagi yolli, urochisi yolsiz bo’ladigan sher bunga kirmaydi. Buularning faqat erkagida shox bo’ladi.

Sut emuzuvchilar turli yoshda voyaga etadi. Masalan: fillar 20-25 yoshda bo’ri 1 yoshda, mayda kemiruvchilar esa bir oyligida yoshiga etmasdan baloatga etadi. Ayni vaqtda urochisi erkagidan oldin ham voyaga etadi. Masalan: moralning urochisi 2 yoshda, erkagi 5 yoshda. Ko’p sut emizuvchilar o’rchish vaqtida juft-juft bo’lib yuradi. Erkagi bir nechta ba’zan butun bir poda urochi bilan yurib, ularni boshqa erkaklaridan saqlaydigan, tipik “poligam” sut emizuvchilar ham oz emas. Bularga otlar, eshaklar, qo’y, echki, buu, bir qancha juf tuyoqlilar kiradi. Quloqli tyulenlar atrofida urochilarini yiib “xaram” hosil qiladi. Ko’p sut emizuvchilar yilida bir marta bolalaydi. Ba’zilari esa sharoiti qancha yaxshi bo’lsa shuncha bolalayodi. Katta sut emizuvchilar 1 ta kichiklari esa ko’plab bola tuadi va shunga qarab sut bezlarida suskalar soni turlicha bo’ladi. Masalan: sichqonlar, kalamush, olaxo’rjunli sichqon - 18 tagacha, chuchqa 10-12, it 8-10 ta, oq tulki ham 18 ta, ko’rshapalak - 1 ta bola tuadi. Sut emizuvchilarning buozlik va tuush davri uzoq bo’lganligi munosabati bilan. “Kuyukish” deb ataladigan qo’shilish davri ham juda har xil bo’ladi. Masalan: itsimonlar qish oxirida kuyuksa, mayda kemiruvchilar yozda qo’shiladi. Ko’rshapalaklar kuzda o’rchiydi va erkagining spermatazoidi qish bo’yi urochisining jinsiy organida saqlanib bahorda tuxumini urulantiradi. Homiladorlik davri turlicha: mayda kemiruvchilar 18-20 kun. Quyon-1 oy, tovushqon-50 kun, it-2 oy, ayiq-7-8 oy, ot-11oy, tuya-12, fil-20 oy. Umrining uzoqligi – darranda gavdasi necholi katta bo’lsa umri shuncha uzoq bo’ladi. Fil-60-70 yil, sichqonlar-1 yil, mevaxo’r ko’rshapalaklar-17 yil los- 20 yil, umr ko’radi. Himoyalanish va xujum etish moslamalari Bular o’zini har xil himoya qiladi. Masalan: Amerikada yashovchi sassiqko’zan “skuns”larda dushman xujum qilganda dumini yuqoriga ko’tarib dumining ostidagi bir juft bezdan 1 m masofagacha juda sassiq qo’lansa suyuqlik sepadi. Bu sassiq bo’lishi bilan birga dushmanini gangitib ham qo’yadi. Bular kelaversa eng yirtqich xayvonlar ham qochadi.

Sut emizuvchilarning iqtisodiy ahamiyati Bularning foyda va zarari juda katta bo’lib asosan tubandagilar bilan ifodalanadi. 1). Uy hayvonlarning deyarli barchasi shu sinfga taaluqli. 2). Sut emizuvchilarning juda ko’pi ov hayvonlaridir. 3). Qishloq xo’jalik zararkunandalari. 4). Yuqumli kasalliklarni tarqatuvchilari. Uy sut emizuvchi hayvonlari – odam qo’lga o’rgatgan, odamning parvarishi bilan yashab uning nazorati ostida urchiydigan hamda har-xil xo’jalik maqsadlari, ov, ishqibozlik uchun boqiladigan va h.k. Qora mollar – yovvoyi ho’kiz turidan kelib chiqqan mintaqamizda 50 taga yaqin qoramol zoti bor Ukrainskiy, kostroma tirik vazni (600 kg, 5000-6000 litr sut beradi, sut yoliligi 3,6-3,7 %). Rekord 16262 litr sut bergan. Yaraslav zoti 575 kg 3500 litr sut, 3,5% yo, xolmagar, olatov, tagilskaya, astraxan, shortgorn va h.k.o Qo’tos va buyvol – yovvoyi turlar. Quylar- yovvoyi Evropa quyidan kelib chiqqan. Uy quylari zoti 150 dan oshiq. Romanov junini merinos, Ivanov ko’paytirgan merinoslardan ASKANIYa zoti 21 kg jun beradi. Yo hi, go’shti uchun – Hisor “qoziqi” – zoti, qorako’l teri uchun qorako’l qo’ylari boqiladi. Echki – yovvoyi avlodi – morxo’r angor, kashmir zotlari. Tuya – Ikki o’rkachli (baxtrian) bir o’rkachli dramader. Lama – alpaka – JB. AM.ka. turyasi. Shimol buusi. Cho’chqa – ajdodi-odatdagi yovvoyi cho’chqa. Uy cho’chqalardan Ukraina zoti (Ivanov – Bolщaya belaya, Angliya zoti bilan “zotsiz” jaydari Ukraina cho’chqasi chatishishidan). Sibir zoti, breytovskaya, livenskaya. Otlar – (Prenivalskiy oti)-1879 yil yovvoyi tarpandan kelib chiqqan. 100 dan ortiq ot zotlari bor. “Don”, -kaberdin, axaltekin, qorabatir va h.k.r. Orlov yo’rasi, Vladimir, Xachir-Vavilonda yaratilgan. Itlar- yovvoyi bo’ridan kelib chiqqan

Laykalar- Ovcharkalar- Xizmatchi itlar- “Evropa ovcharkasi” Ovchi itlar- Mushuklar – Misrda eramizdan oldin qulga o’rgatilgan yovvoyi ola mushukdan kelib chiqqan. (600 ming yil ilgari) “Siam” zotlari Uy quyonlari – dastlab yovvoyi quyonlardan o’rta asrlarda Ispaniyadan qo’lga o’rgatilgan. 50 ta zoti bor. “Angor”, “Flandra”, “Oq velixan” Uyga o’rgatilayotgan hayvonlar-yoki loboratoriya hayvonlar, oq kalamush, qora tulki, norka, ondatra, nutriya, sobol. Ovlanadigan darrandalar – quyon, yovvoyi cho’chqa va boshqalar. Zararli sut emizuvchilar- 1894-95 yillar Rossiya “Sichqon bosqini” 1914 yilda Kiev guberniyasida 35 ming.ga erni 32 mln kg budoyni edi. 1922 yil sibirda yumronqoziqlar 950 ming.ga sichqonlar 50 ming.ga o’sha yili kemiruvchilar Kavkazda 2,5 mln. ga, Volga bo’yida 3,5 mln.ga allani nobud qildi.

O'xshashlar

Sut emizuvchilar yoki darrandalar

Qushlar va sut emizuvchilar-biozararlash manbaalari

Сут эмизувчилар синфи – mammalia

Qushlar sinfi

Qorinoyo’qli molluskalar sinfi Boshoyo’qli molluskallar sinfi Bo’g’imoyo’qlilar tipi Qisqichbaqasimonlar sinfi