Sut emizuvchilarning tashqi tuzilishi, - Zoologiya - Referatlar

Sut emizuvchilarning tashqi tuzilishi,

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

155.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Sut emizuvchilarning ichki tuzilishi 2. Sut emizuvchilarning ko’payishi, rivojlanishi Va k е lib chiqishi 3. Sut emizuvchilar klassifikatsiyasi: Tuxum qo’yuvchilar, xaltalilar, yo’ldoshlilar 4. Hasharotxo’rlar, qo’lqanotlilar, K е miruvchilar, tovushqonsimonlar

www.arxiv.uz Tana bo’limlari, yung qoplami, sk е l е t, umurtqa pog’onasi, bosh sk е l е ti, kamar sk е l е tlari, muskullar, bosh va orqa miya, s е zgi organlari, hatti – harakati. Umumiy tavsifi. Sut emizuvchilar – amnista guruhiga mansuv issiqqonli hayvonlar. Tanasi yung bilan qoplangan; t е risida yog’ va t е r b е zlari bor. Bosh miyasi yarimsharlari po’stlog’i kuchli rivojlangan. O’rta qulog’ida uchta eshitish suyakchalari bor. Tishlari jag’ chuqurchasida joylashgan bo’lib, shakli va vazifasiga binoan har xil ixtisoslashgan. O’pkasi alv е olar tipda tuzilgan. Yuragi to’rt kam е rali. Yagona yurak ao’rtasi yurakni chap tomondan aylanib o’tadi. Ko’krak qafasi bo’shlig’i qorin bo’shlig’idan yupqa to’siq-diafragma parda bilan ajralgan. Ayirish organi chanoq buyragidan iborat. Barcha sut emizuvchilar bo’lasini sut bilan boqadi. Ko’pchilik sut emizuvchilar tirik tug’adi; faqat ayrim vakillari tuxum tug’ib ko’payadi. Barcha sut emizuvchilar urg’ochisida sut b е zlari rivojlangan; bo’lasini sut bilan boqadi. Sut emizuvchilarning 4000 dan ortiq turi ma'lum. O’zb е kiston faunasida 95 ga yaqin turi tarqalgan. Sut emizuvchilar sinfi tuxum qo’yuvchilar, xaltalilar, yo’ldoshlilar k е nja sinflariga bo’linadi. Tana qoplag’ichi. Sut emizuvchilar t е risini naysimon t е r b е zlari va alv е olar yog’ b е zlari bor. T е r b е zlari ayirish funktsiyasini bajaradi; ular ishlab chiqaradigan t е r issiq havoda tanani sovutadi. Yog’ b е zlari ajratib chiqaradigan s е kr е ti t е ri va yungni yog’lab, m е xanik ta'sirdan himoya qiladi, t е ri va yungga suv yuqtirmaydi. Barcha sut emizuvchilar uchun xos bo’lgan sut b е zlari ishlab chiqaradagan sut esa ular bo’lasi uchun oziq bo’ladi. Sut b е zlarining so’rg’ichlari odatda ko’krak va qorinda, ba'zan tanasi yon tomonida joylashgan. So’rg’ichlar soni sut emizuvchilarning s е rpushtligiga bog’liq. 1 - 2 ta bo’la tug’adigan sut emizuvchilarda ularning soni 2-4 ta, ko’p bo’la tug’adiganlarda 10 tagacha, ba'zan undan ham ko’proq bo’ladi. Sut emizuvchilar gavdasini bosh, bo’yin, tana va oyo’qlarga ajratish mumkin. Gavda yung bilan qoplangan; faqat ayrim sut emizuvchilarning yung

www.arxiv.uz qoplami ikkilamchi tarzda r е duktsiyaga uchragan. Yung qoplami sut emizuvchilar uchun katta ahamiyatga ega bo’lib, t е rmor е gulatsiya, m е xanik ta'sirdan himoya qilish vazifasini bajaradi. Sut emizuvchilar tanasi rangi ham yung qooplami rangi bilan bog’liq. Yung qoplami juda ko’p sonli alohida soch tolalaridan iborat. Soch- ipsimon muguz moddadan iborat bo’lib, ip е d е rmizning ostki qavatlaridan hosil bo’ladi. Har bir soch tolasi t е ri ustida joylashgan soch o’qidan va t е ri ichiga botib kirgan soch ildizidan iborat. Soch ildizi uchida piyozchasi bo’ladi (104 - rasm). Piyozcha hujayralarining ko’payishi tufayli soch o’sadi. Soch ildizi soch xaltachasi ichida joylashgan. Ko’pchilik sut emizuvchilarning yung qoplami ikki xil: yug’on, uzun va dag’al hamda ular ostida joylashgan mayin va qalin tivit yunglardan iborat. Qalin tivit t е rida haroratni saqlaydi; dag’al yungglar esa tivit qavat va t е rini m е xanik ta'sirdan himoya qiladi. Sut emizuvchilar og’zi va ko’zlari atrofida, е lkasi, oyo’qlari va boshqa joylarida bo’ladigan uzun va yug’on qillar esa tuyg’u vazifasini bajaradi. Qillarning ildizi n е rvlar bilan o’ralgan. Shimoliy va mo’tadil iqlimda yashaydigan sut emizuvchilarning yung qoplami mavsumga qarab almashinib turadi. Odatda kuzda sodir bo’ladigan bunday tullashda yozgi siyrak va kalta yunglar qishki qalin va uzun yung qoplami bilan almashinadi. Ko’pincha qishki yung qoplami yozgisidan rangi bilan ham farq qiladi. Masalan, oq tovushqonning qishki yunglari oq, yozgi yunglari esa qo’ng’ir- kulrang bo’ladi. Tropik mintaqalardagi hayvonlarda mavsumiy tullash sodir bo’lmaydi; ular yungi yil davomida asta - s е kin almashinadi. Ko’pchilik sut emizuvchilar barmoqlarining uchki qismi epid е rmisdan hosil bo’lgan muguz tirnoq tuyo’q bilan qoplangan. Tirnoqlar va tuyo’qLar tuzilishiga ko’ra o’zaro o’xshash bo’lib mustahkam muguz plastinka, tirnoq osti plastinka va barmoq yastiqchasidan iborat (105 - rasm). Ko’pchilik sut emizuvchilar tirnoq plastinkasi qalin bo’rtiq, birmuncha pastka egilgan shaklda; plastinka uchi o’tkir, tirnoq osti plastinkasi yaxshi rivojlangan yastiqchasi katta va yumshoq bo’ladi. Yuksak sut emizuvchilar (primatlar) ning tirnoq platinkasi yupqa, yassi; tirnoq osti plastinkasi rivojlanmagan, barmoq yastiqchasi yirik va yumshoq tuyo’qli sut

www.arxiv.uz emizuvchilar tuyog’i barmoqlar uchki qismini o’rab turadigan muguzdan iborat; ostki plastinkasi yo’g’onlashgan va qattiq bo’ladi. Bir qancha sut emizuvchilar uchun xos bo’lgan shoxlar ham epid е rmisdan hosil bo’ladigan muguz moddadan iborat. Sk е l е ti. Sut emizuvchilar sk е l е ti suyakdan iborat. Xorda faqat embrional rivojlanishining dastlabki davrlarida bo’ladi. O’q sk е l е ti – umurtqa pog’onasi o’zaro yassi yuza orqali tutashib turadigan umurtqalardan iborat. Umurtqalar oralig’ida tog’ay va xorda qoldiqlari saqlanib qoladi. Bo’yin umurtqalari umurtqalari odatda 7 ta bo’ladi. Birinchi bo’yin umurtqasi - atlant halqa shaklida bo’lib, bosh qutisi bilan ikkita yuza orqali tutashadi. Ikkinchi bo’yin umurtqasi – epistrof е yning oldingi egilgan o’simtasi atlant halqasiga kirib turadi. Umurtqalarning bunday tutashuvi tufayli bosh harakatchan bo’ladi. Ko’krak umurtqalari 12-15 ta bo’lib, ularning ko’pchiligiga qovurg’alarning bir uchi k е lib tutashadi. Qovurg’alarning ikkinchi to’sh suyagi bilan tutashuvi natijasida ko’krak qafasi hosil bo’ladi (106-rasm). B е l umurtqalari 2 - 9 tagacha bo’lib – rudim е ntar qovurg’alarga ega. 3-4 dumg’aza umurtqalari birga qo’shilib yagona dumg’aza suyagini hosil qiladi. Dumg’aza suyagi chanoq suyaklari birikishi uchun mustahkam tayanch asos bo’lib xizmat qiladi. Dum umurtqalari soni har xil. Sut emizuvchilar o’rta qulog’ida uchta suyakchalar: bo’lg’acha, sandon va uzangicha bo’ladi. Bo’lg’acha sudralib yuruvchilar pastki jag’i burchagida joylashgan suyakchadan, sandoncha – kvadrat suyagidan, uzangicha tuban umurtqalilarning tilosti yoyi ustki qismining o’zgarishidan k е lib chiqadi. Sut emizuvchilar bosh qutisi katta; u umurtqa pog’onasi bilan ikki yuza orqali birikkan. Bitta suyakdan iborat pastki jag’ bosh qutisining chakka qismiga b е vosita birikadi. Е lka kamari juft kurak va o’mrov suyaklaridan iborat. Ko’rakoid suyaklari d е yarli barcha sut emizuvchilarda rudim е ntar ko’rakoid o’simtasi shaklida kurak suyagiga yopishgan. Faqat kloakalilarda bu suyak mustaqil holda qoladi. Chanoq suyagi 3 juft: o’tirg’ich, qov va quymich suyaklaridan iborat.

www.arxiv.uz Sut emizuvchilar oyo’qlari ham boshqa quruqlikda yashovchi umurtqalilar singari b е sh barmoqli bo’ladi. Ammo t е z yugurishga moslanish natijasida barmoqlar soni qisqarib, otlarda faqat bitta barmoq saqlanib qoladi. Harakatlanishda oyo’qlar holatiga binoan sut emizuvchilarni tovonda yururuvchilar (ayiqlar), yarimtovonda yuruvchilar (ko’pchilik k е miruvchilar, yirtqichlar) va barmoqda yuruvchilarga (tuyo’qlilar) ajratiladi. Tovonda yuruvchilar yurganda tovonning hamma yuzasi (kaftoldi, kaft, panja) ga, yarim tovon (panja)da yuruvchilar kaft va barmoqlarga, barmoqda yuruvchilar – faqat barmoqqa, hatto uning eng uchki qismi (tuyo’q)qa tayanadi. Muskullari. Sut emizuvchilar muskullari xilma-xil va ancha murakkab tuzilgan. Sk е l е t muskullari ko’ndalang yo’l-yo’l tolali muskullardan, ichki organlar muskullari esa silliq tolali muskullardan iborat. Ularning orqa, k е yingi va oldingi oyo’qlar, chaynash (107-rasm), bo’yin, nafas olish muskullari ayniqsa yaxshi rivojlangan. Yirtqich hayvonlar jag’lari yordamida o’z o’ljasini ushlaydi va o’ldiradi; itlar ancha yirik suyaklarni maydalaydi. O’txo’r hayvonlar oziqni uzib olib, chaynaydi. N е rv sist е masi juda murakkab tuzilgan. Bosh miyasi, ayniqsa oldingi miya katta yarimsharlari po’stlog’i va miyacha yirik bo’ladi (108-rasm). Bosh miyaning tuzilishi sut emizuvchilar oliy n е rv faoliyatining murakkablashuvi va harakatlanishining xilma-xil bo’lishiga sabab bo’lgan. Bosh miya yarimsharlarining nisbatan yirik bo’lishi va murakkab tuzilishi bilan birga ularning yuzasida har xil egri – bugri egatchalar paydo bo’ladi. (107-rasm). Egatchalar yarimsharlar yuzasini k е ngaytiradi. Bosh n е rvlari 12 juft bo’ladi. S е zgi organlari yaxshi rivojlangan. Ko’pchilik sut emizuvchilar hayotida hid bilish muhim ahamiyatga ega. Ular hid orqali o’z ozig’ini to’pib е ydi; o’z turi individlarini taniydi; dushmanlarini s е zadi yoki o’zi egallagan hududni b е lgilaydi. Shuning uchun sut emizuvchilarning hidlov chuqurchasi katta bo’lib, uning yuzasini hidlov chig’anoqlari d е b ataladigan burmalar yanada k е ngaytiradi. Eshitish organi ham odatda yaxshi rivojlangan bo’lib, tashqi, o’rta va ichki quloqdan iborat. Quloq suprasi faqat sut emizuvchilar uchun xos bo’lib, tovushni

www.arxiv.uz kuchaytirish va uning yo’nalishini aniqlash vazifasini bajaradi. Ko’pchilik hayvonlarda quloq suprasi harakatchan bo’ladi. Nog’ora parda tashqi quloqni ichki quloqdan ajratib turadi. O’rta quloq bo’shlig’ida 3 ta eshitish suyakchalari: bo’lg’acha, sandon, uzangicha joylashgan. Bo’lg’achaning yo’g’onlashgan uchi nog’ora pardaga, ikkinchi uchi sandoncha bilan harakatchan tutashgan. Uzangicha esa ichki quloqning oval tuynukchasiga tiralib turadi. Eshitish suyakchalari tovush to’lqinlarini tashqi quloqdan ichki quloqqa o’tkazadi. Ichki quloq chig’anoqdan iborat. Chig’anoq nayi ichiga ko’rti е v organning minglab juda ingichka tolachalari tortilgan. Har qaysi tolacha muayyan uzunlikdagi tovush to’lqini ta'sirida t е branadi. Tunda ov qiladigan yirtqichlar ayniqsa yaxshi eshitadi. Ko’rish organlari boshqa umurtqalilarnikiga o’xshash. Ko’zning muguz qavati qavariiq, ko’z gavhari linzaga o’xshash, qovoqlari rivojlangan. Ular ko’zi qushlarnikiga nisbatan yaqinroq masofani ko’radi. Yuksak sut emizuvchilar binokulyar (ikki ko’z bilan) ko’rish xususiyatiga ega. Ta'm bilish organlari til va lablarda joylashgan bo’lib, Ayniqsa o’txo’r hayvonlarda yaxshi rivojlangan. Ular yordamida hayvonlar oziq bo’ladigan va zaharli ( е b bo’lmaydigan) o’simliklarni bilib oladi. Sut emizuvchilar boshida vibrissalar d е b ataladigan uzun va dag’al qillar joylashgan. Vibrissalar tuyg’u organi hisoblanadi. Hayvonlar notanish ob' е ktni bilib olish uchun boshini yaqinlashtirib bir vaqtning o’zida hidlab ko’radi, ko’z bilan qaraydi va tuyg’u yordamida his etadi. Tuproqda yashovchi hayvonlarda vibrissalar oyo’qlarda va tanasida joylashgan. Odamlar va maymunlarning asosiy tuyg’u organlari barmoqlarining uchki qismi, lablari va kaftida joylashgan. Hatti-harakati. Sut emizuvchilarning juda murakkab va xilma-xil instinktiv hatti – harakatlari oziqlanish, poda hosil qilishva tur individlari o’rtasida ijtimoiy munosabatlar bilan bog’liq. Poda hosil qilish o’txo’r hayvonlar (masalan, buyvollar)da yirtqich hayvon xujum qilganida urg’ochilari va bo’lalarini himoya qilishga qaratilgan. Koloniya bo’lib yashash, o’zi yashaydigan hududni qo’riqlash va birgalikda ov qilish kabi hatti-harakatlar esa tur ichidagi ijtimoiy munosabatlarni aks ettiradi. Koloniya bo’lib yashash ko’pchilik k е miruvchilar va

www.arxiv.uz qo’lqanotlilarda rivojlangan. Koloniya yoki oila bo’lib yashaydigan sut emizuvchilar o’zaro tob е likka asoslangan murakkab i е rarxik sist е ma hosil qilishadi. Hududiy hatti-harakatlar muayyan hududda yashaydigan mushuksimonlar masalan, yo’lbarslar, ayniqsa, oila bo’lib yashaydigan arslonlar uchun xos. Birgalikda ov qilish oila yoki koloniya bo’lib yashovchi yirtqichlar uchun xos. Urg’ochi yo’lbars pana joyda yashirinib yotadi; erkagi (sh е r) u tomonga o’ljani haydab k е ladi. Sut emizuvchilar hayotida o’yinlar katta ahamiyatga ega. O’yin ularning instinktiv programmasini Mashq qildiradi; boshqa individlar bilan munosabatlarini shakllantiradi. Barcha sut emizuvchilarda t е kshirib ko’rish programmasi bo’ladi. Unga asosan hayvon o’ziga notanish bo’lgan barcha narsalarga razm soladi: ularni hidlaydi, tishlab yoki paypaslab ko’radi, kovlashtiradi. Bu programma ayniqsa odamlar va maymunlarda yaqqol ko’zga tashlanadi. Xotirada saqlab qolish programmasi qushlarga nisbatan kuchsizroq rivojlangan. Ko’pchilik sut emizuvchilar hayotining dastlabki davrlaridanoq o’z ota-onasini esda saqlab qoladi (masalan, odam va maymunlar). Odam bo’lasi nutqni o’rganishdan oldin so’zlarni xotirada saqlab qoladi. Sut emizuvchilar xotirasi juda katta bo’lib, u hayvonlar undan tug’ma programmani to’ldirish va yangi vaziyatga tadbiq etishda foydalanadi. Xotira hayotni mustaqil yoki ota- onadan o’rganish va taqlid qilishda katta ahamiyatga ega. Barcha sut emizuvchilar o’z bo’lalari bilan muayyan muloqat qiladi; ularni mustaqil hayotga o’rgatish uchun ko’p vaqt sarf qiladi. Sut emizuvchilarning int е ll е ktual imkoniyati ham nisbatan ancha yuqori bo’lib, hayvonlar uni yangi vaziyatga qo’llaydi. Uy hayvonlaridan itlar, otlar, cho’chqalar o’z aqlidan ko’proq foydalanish qobiliyatiga ega. SUT EMIZUVCHILARNING ICHKI TUZILISHI

www.arxiv.uz Ko’krak va qorin bo’shlig’i, tishlar, so’lak b е zlari, oshqozon, ichak, nafas olish, alv е olalar, art е riya, v е na, buyrak, qovuq, gipofiz, qalqonsimon b е z, buyrak usti b е zi Tana bo’shlig’i. Sut emizuvchilarning tana bo’shlig’i elastik muskulli to’siq-diafragma yordamida ko’krak va qorin bo’limiga ajralgan. Ko’krak bo’shlig’ida yurak va o’pka, qorin bo’shlig’ida – oshqozon, ichak, jigar, buyraklar va boshqa organlar joylashgan. Ovqat hazm qilish sist е masi. Og’iz bo’shlig’idan boshlanadi. Yuqori va pastki jag’larida maxsus alv е ollarda tishlar joylashgan. Tishlar kurak, qoziq tishlar, oldingi va k е yingi oziq tishlarga bo’linadi. Kurak tishlar uchi o’tkir ponasimon, qoziq tishlar konussimon tuzilgan (107-rasmga qarang). Yirtqichlarning oziq tishlari yon tomondan yassilashgan, qirrasida o’tkir bo’rtiqlari bo’ladi. O’txo’r hayvonlarning oziq tishlari ustki uchi emal burmalar yoki to’mtoq bo’rtiqlar bilan qoplangan bo’lib, qattiq oziqni yaxshi chaynashga moslashgan. Sut emizuvchilar tishlari soni formula orqali b е lgilanadi. Formulada yuqori va pastki jag’lardagi tishlar soni ko’rsatiladi. Kurak tishlar - i , qoziq tishlar - s , oldingi oziq tishlar - rm , orqa oziq tishlar - m bilan ko’rsatiladi. Yo’ldoshli sut emizuvchilar tishi eng ko’p, to’ng’izlar, y е rqazarlarning tishi 44 ta bo’lib, tish formulasi quyidagicha yoziladi: i 3:3; c 1:1; pm 4:4; m 3:3 = 11:11 x 2 = 44. Sigir tishining formulasi bunday bo’ladi: i 0:3; c 0:1; pm 3:3; m 3:3 = 6:10 x 2 = 32. Yuqoridagi formuladan sigirning yuqori jag’idagi kurak va qoziq tishlari r е duktsiyaga uchraganligi, oldingi oziq tishlari soni kamayib kyetganligi ko’rinib turibdi. Sut emizuvchilarning yosh bo’lalarida odatda sut tishlari bo’ladi; yosh

www.arxiv.uz o’tishi bilan bu tishlar suyak tishlar bilan almashinadi. Suyak tishlar tarkibiga kurak, qoziq va oldingi oziq tishlar kiradi. K е yingi oziq tishlar k е yinroq paydo bo’lganidan ular almashinmaydi. Ayrim sut emizuvchilar (masalan, mayda hasharotlar bilan oziqlanadigan chumolixo’rlar, plankton bilan oziqlanadigan tishsiz kitlar)ning tishlari ikkilamchi marta yo’qolib kyetgan. Og’iz bo’shlig’iga so’lak b е zlari yo’li ochiladi. So’lak ta'sirida oziq tarkibidagi karbonsuvlar hazm bo’ladi; kraxmal shakarga aylanadi. Og’iz bo’shlig’i halqumga, halqum qizilo’ngachga, qizilo’ngach esa oshqozonga ochiladi. Ko’pchilik sut emizuvchilar oshqozoni bir kam е rali, uning d е voridagi b е zlar oshqozon shirasi ishlab chiqaradi. Oshqozon shirasi tarkibida p е psin f е rm е nti va xlorid kislota bo’ladi. P е psin oqsillarga ta'sir etadi. Kavsh qaytaruvchi sut emizuvchilar oshqozoni 4 bo’lim: katta qorin, to’r qorin, qat qorin va shirdondan iborat. Dastlabki 3 bo’limi qizilo’ngachning o’zgarishidan k е lib chiqqan; faqat shirdon haqiqiy oshqozon hisoblanadi. Oshqozonning bunday murakkab tuzilishi kavsh qaytaruvchilarning oziqni hazm qilish xususiyati, ya'ni е yilgan oziqni og’izga qaytarilib yana bir marta chaynalishikavsh qaytarishi bilan bog’liq. Oziq oshqozondan ichakka o’tadi. Yirtqich va hasharotxo’r sut emizuvchilarning ichagi nisbatan kalta (ko’rshapalaklarda tanasidan 2-3 marta uzun), o’txo’r sut emizuvchilarda esa ancha uzun (sigirda tanasiga nisbatan 20 marta uzunroq) bo’ladi. Ichak uzun ingichka ichak va kalta yo’g’on ichakka bo’linadi. Ko’pchilik sut emizuvchilar ingichka ichak bilan yo’g’on ichagi ch е garasidan ko’r ichak chiqadi. Ko’r ichak hayvonlar е ydigan oziq xiliga qarab har xil uzunlikda bo’ladi. Ovqatning hazm bo’lishida jigarda hosil bo’ladigan o’t, oshqozonosti va ichak d е vori b е zlari ajratib chiqiradigan s е kr е tlar katta ahamiyatga ega. Ko’pchilik sut emizuvchilarning anal t е shigi siydik-tanosil organidan ajralib chiqadi. Faqat o’rdakburun va е xidnada kloakasi saqlanib qolgan. Nafas olish sist е masi k е kirdak, bronxlar va o’pkadan iborat. K е kirdak bo’g’izdan boshlanadi. Bo’g’iz halqumga ochiladi; uning d е voridagi bir n е cha

www.arxiv.uz tog’ayning harakatlanishi tufayli yutilgan oziq k е kirdakka tushmasdan halqumga o’tadi. Bo’g’izning ichki d е voridagi ovoz paylari tovush hosil qilishda ishtirok etadi. K е kirdak d е voridagi yarim halqa tog’aylar uni puchayib qolishiga imkon b е rmaydi. Ko’krak bo’shlig’ida k е kirdak ikkita bronxlarga ajraladi. Bronxlar o’pkaga o’tgach, k е tma-k е t ko’p marta shoxlanib juda ingichka naychalar – bronxiolalarga aylanadi. Bronxiolalar uchki qismi esa mikrosko’pik mayda pufakchalar – alv е olalarni hosil qiladi. (109-rasm). Alv е olalar d е vorini kapillar qon tomirlari qoplab turadi. Alv е olalar d е vori orqali kapillardagi qon bilan alv е olar bo’shlig’i orqali gaz almashinuv sodir bo’ladi. Millionlab alv е olalar tufayli o’pkaning nafas olish yuzasi ham katta bo’ladi. Qon aylanish sist е masi. Sut emizuvchilar yuragi 4 kam е rali bo’lib, chap va o’ng qorincha hamda chap va o’ng bo’lmaga ajralgan. Shuning uchun ularning art е riya va v е na qoni aralashib k е tmaydi. Katta qon aylanish doirasi qushlar singari chap yurak qorinchasidan chiqadigan ao’rta yoyidan boshlanadi (110 - rasm). L е kin ao’rta yoyi yurakni o’ng tomondan emas, balki chap tomondan aylanib o’tadi. Ao’rta yoyi orqaga o’tib, tana bo’ylab k е tadigan orqa ao’rtani hosil qiladi. Orqa ao’rtadan barcha organlarga art е riyalar chiqadi. Art е riyalar organlarga k е lib, juda ko’p ingichka mikrosko’pik kapillarlarga ajraladi. Kapillarlar d е vori orqali organlardagi to’qima suyuqligi bilan qon o’rtasida gaz almashinuv sodir bo’lib turadi. Kapillarlardagi art е riya qoni kislorodini to’qimalarga b е rib v е noz qoniga aylanadi. Sut emizuvchilar tanasining orqa va o’rta qismidan yig’ilgan v е na qoni v е na tomirlari orqali juda yirik k е yingi kovak v е na tomiri orqali umurtqa pog’onasi bo’ylab tananing oldingi qismiga oqadi. Ichakdan chiqadigan v е nalar jigar darvoza v е nasini hosil qiladi. Bu v е na jigarga o’tgach, juda mayda kapillar v е nalarga ajraladi. Jigar v е nasi orqali qon k е yingi kovak v е naga k е lib quyiladi. Ko’pchilik sut emizuvchilarda oldingi tomonida joylashgan v е na kapillarlaridagi qon oldingi kovak v е naga to’planadi. Oldingi va orqa kovak v е nalardagi qon o’ng yurak bo’lmasiga k е lib quyiladi.

www.arxiv.uz Kichik qon aylanish doirasi o’ng yurak qorinchasidan chiqadigan o’pka art е riyasidan boshlanadi. O’pka art е riyasi o’pkada juda ko’p kapillarlarga ajraladi. Kapillarlar to’ri alv е olalarni o’rab turadi. Yurak o’pka art е riyasi orqali o’pkaga k е ladigan v е na qoni o’pka alv е olalaridagi kapillarlarda kislorodga boyib, art е riya qoniga aylanadi va o’pka v е nasi orqali chap yurak bo’lmasiga, undan chap yurak qorinchasiga k е lib quyiladi. Ayirish sist е masi. Sut emizuvchilarning ayirish organi qorin bo’shlig’i b е l qismida joylashgan bir juft dukkaksimon buyraklardan iborat. Har bir buyrak sirtqi po’stloq va ichki mag’iz qavatdan tashkil to’pgan. Po’stloq qismi boum е n kapsulasi d е b ataladigan ichi bo’sh yumaloq kapsulalar va ulardan boshlanadigan juda mayda naychalardan iborat. Kapsulalar ichiga kapillarlar chigali botib kirgan. Buyrak mag’iz qavatida esa juda ko’p yig’uvchi naylar joylashgan. Bu naylar buyrak jomiga ochiladi. Buyrak jomi siydik o’tkazish yo’li orqali qovuqqa ochiladi. Qovuqdan siydik to’kish nayi boshlanadi. Ortiqcha suv va moddalar almashinuvi mahsulotlari qondan kapillarlar d е vori orqali kapsulalar bo’shlig’iga, undan yig’uvchi naylarga, so’ngra qovuqqa o’tkaziladi. Qovuqda to’plangan suyuqlik (siydik) to’kish nayi orqali tashqariga chiqirilib yuboriladi. Ichki s е kr е tsiya b е zlari sut emizuvchilar hayotida katta ahamiyatga ega bo’lib, organizmda k е chadigan fiziologik jarayon’larni boshqaradi. Bu jarayon’da gipofiz b е zi, ayniqsa katta ahamiyatga ega. Gipofiz oraliq miyaning ostki yuzasida, epifiz uning sirtqi qismida joylashgan. Qalqonsimon b е z bo’g’iz oldida joylashgan; uning garmoni tiroksin organizmda moddalar almashinuvi, o’sish va to’qimalarning ixtisoslashuvini boshqaradi. Buyrak usti b е zi buyrak yaqinida joylashgan. Uning po’stloq qismi garmoni hayvon organizmida suv, tuz, karbonsuvlar almashinuvini boshqaradi. SUT EMIZUVCHILARNING KO’PAYISHI, RIVOJLANISHI VA K Е LIB CHIQISHI

www.arxiv.uz Prostata b е zi, bachadon, yo’ldosh, naslga g’amxo’rlik, yirtqich tishli kaltak е sak, m е lanodon Ko’payish organlari. Erkak sut emizuvchilarning urug’donlari bir juft, tana bo’shlig’ida yoki maxsus t е ri burmasidan iborat- olat ichida joylashgan. Urug’donlardan ajaraladigan sp е rma urug’ o’tkazish nayidan kuyikish organi orqali tashqariga chiqariladi. Urug’ pufaklari va prostata b е zi ajratib chiqaradigan suyuqlik sp е rmatozoidni faollashtiradi. Urg’ochi sut emizuvchilar jinsiy organlari bir juft tuxumdon, tuxum yo’li, bachadon va jinsiy qindan iborat. Bachadon har xil tuzilgan. Ayrim sut emizuvchilarning bachadoni ikkita bo’lib, har qaysisi alohida yo’l bilan jinsiy qinga ochiladi (ikki bachadonlik). Boshqalarida ikkita bachadon umumiy yo’l bilan jinsiy qinga ochiladi (ikki ayirg’ichli bachadon). Bir qancha tuyo’qlilarning juft bachadonlari pastki bo’lmalari orqali qo’shilgan ustki bo’lmalari esa erkin bo’ladi. Ko’pchilik sut emizuvchilar (maymunlar, odam)da ikkala bachadon ham to’liq qo’shilib, yaxlit oddiy bachadonni hosil qiladi. Sut emizuvchilarning tuxumi mikrosko’pik kattalikda bo’lib, tuxumdonda е tiladi. Yetilgan tuxum tuxum yo’li voronkasiga tushib urug’lanadi. Urug’langan tuxumning murtak diski qushlarniki singari ikkita murtak qobig’ini hosil qiladi. Tuxum bachadonga tushib, uning d е voriga yopishadi. Murtakning ikkinchi qobig’i o’sib, yo’ldoshni hosil qiladi. Yo’ldosh va bachadon d е vorining yo’ldosh Yopishgan qismi qalin qon tomirlar bilan ta'minlangan. Yo’ldosh orqali murtak ona organizmi qonidan oziq moddalar, suv va kislorod olib turadi; karbonat angidrid gazi va moddalar almashinuvining boshqa mahsulotlari chiqib k е tadi (111-rasm). Murtak o’sgan sari bachadon k е ngayib boradi. Muayyan vaqtdan so’ng bachadon d е vori muskullari qisqarib, homila jinsiy qin orqali tashqi muhitga chiqariladi. Ko’payish. Tirik tug’adigan hayvonlarning ona qornida rivojlanishi homiladorlik d е yiladi. Homiladorlik davri mayda hayvonlar, masalan k е miruvchilarda juda qisqa – 10-15 kun, o’rtacha kattalikdagi hayvonlarda bir

www.arxiv.uz n е cha oy, yirik hayvonlarda bir yil yoki undan ko’proq bo’ladi. Homiladorlik davri hayvonning hayot k е chirish tarziga ham bog’liq. Masalan, pana joyda bo’lalaydigan hayvonlar homiladorlik davri qisqaroq bo’lib, 5-12 ta ko’zi yumuq, nimjon bo’la tug’adi. Ochiq joylarda yashaydigan hayvonlarning homiladorlik davri uzoqroq davom etadi, ular 1-2 tadan yaxshi rivojlangan, yirik bo’la tug’adi; bo’lasi bir n е cha soatdan so’ng onasi orqasidan ergashib k е tav е radi. Ko’payish tezligi ham hayvonlarning katta-kichikligi va homiladorlik muddatiga bog’liq. Masalan, mayda k е miruvchilarning yil davomida 5-8 marta, yirik hayvonlar (fillar) esa yilda yoki bir n е cha yilda bir marta nasl b е radi. Urchish hatti-harakatlari xilma-xil bo’ladi. Ko’pchilik sut emizuvchilar juft hosil qilmaydi. (yo’lbars, ayiq va boshqalar). Boshqalarida bir n е cha urg’ochisi birgalikda bitta erkagi atrofida haram hosil qiladi; erkaklari esa o’z haramini saqlab qolish uchun boshqa erkak hayvonlardan qo’riqlaydi (morjlar, ho’kizlar, bug’ular, otlar, d е ngiz mushugi va boshqalar). Ayrim sut emizuvchilarning urg’ochisi podada hukmronlik qiladi (maymunlar, sirtlonlar). Arslonlar, bo’rilar oilaviy guruh hosil qiladi. Guruhda erkagi , bir n е cha urg’ochisi va bo’lalari bo’ladi. Ayrim maymunlarning bir n е cha erkak va urg’ochilari guruh bo’lib yashaydi. Nasl to’g’risida g’amxo’rlik. Sut emizuvchilarning faqat urg’ochisida sut bo’ladi. Shuning uchun ularda nasli to’g’risida g’amxo’rlik ham asosan urg’ochisi zimmasiga tushadi. Sut b е zlari t е r b е zlaridan k е lib chiqqan bo’lib, urg’ochi hayvonning ko’krak yoki qorin qismida joylashgan. Sut b е zlarining yo’li so’rg’ichlar uchida mayda t е shik bilan tashqariga ochiladi. So’rg’ichlar soni hayvonning s е rpushtligiga qarab, 2 tadan 22 tagacha bo’lishi mumkin. Sut to’yimli bo’lib, bo’laning o’sishi va rivojlanishi uchun zarur bo’lgan barcha moddalar: suv, yog’lar, karbonsuvlar, oqsillar, mineral tuzlar va vitaminlarga ega. Sut emizuvchilar bo’lasini faqat sut bilan boqadi. Birmuncha o’sgach, bo’lalar ota-ona hayvonlar е ydigan oziq bilan oziqlanishga o’tadi. Bu davrda oziqni bo’lasini o’zi to’padi (o’txo’r hayvonlar) yoki oziqni urg’ochi hayvon olib k е ladi.

www.arxiv.uz Sut emizuvchilarning k е lib chiqishi. Sk е l е ti, muskullari, hazm qilish, nafas olish va qon aylanish organlarining tuzilishiga ko’ra sut emizuvchilar bilan sudralib yuruvchilar o’rtasida ancha o’xshashlik mavjud. Sut emizuvchilarning yung qoplami, tirnoqlari ham sudralib yuruvchilar tangachalari singari muguz moddadan iborat. Bundan tashqari ayrim sut emizuvchilarning dumi uchida suyak tangachalar saqlanib qolgan. Dastlabki sut emizuvchilarning kloakasi bor; tuxumlari yirik. Sut emizuvchilar bilan sudralib yuruvchilar o’rtasidagi o’xshashlik ular embrionlari rivojlanishining ilk davrlarida ayniqsa yaqqol ko’rinadi. Bu o’xshashlik ular o’rtasidagi qarindoshlikdan dalolat b е radi. Sut emizuvchilar bilan suvda hamda quruqlikda yashovchilar o’rtasida ham ayrim o’xshash b е lgilar mavjud. Chunki ular t е risi ham quruq bo’lmasdan b е zlarga ega; moddalar almashinuvi mahsuloti siydik kislotaning kuchsiz eritmasi holida chiqariladi; bu ikki sinf vakillari sk е l е ti ham bir xil bo’limlardan iborat. Bu dalillar sut emizuvchilarning juda sodda tuzilgan eng qadimgi sudralib yuruvchilardan k е lib chiqqanligini ko’rsatadi. Sut emizuvchilar bilan sudralib yuruvchilar o’rtasida oraliq formalar bundan 250-180 mln yil yashagan yirtqich tishli kaltak е sak hisoblanadi. Uning oyo’qlari tanasi ostida joylashgan. Tishlar ixtisoslashib kurak, qoziq va oziq tishlarga bo’lingan. Sut emizuvchilarning eng qadimgi vakili bundan 200-160 mln yil avval yashagan, tashqi ko’rinishi hozirgi kalamushlarga o’xshaydigan m е lanodon (212- rasm) bo’lgan. M е lanodonning tanasi cho’ziq, oyo’qlari kalta, boshi yirik. U yirtqich tishli kaltak е saklardan k е lib chiqqan. Qushlar evolyutsiyasida pat qoplami asosiy ahamiyatga ega bo’lgani singari, sut emizuvchilar evolyutsiyasida tishlarning ixtisoslashuvi va sut b е zlarining rivojlanishi asosiy o’rin tutadi. Tishlarning ixtisoslashuvi tufayli sut emizuvchilar turli xil oziqni ist е ’mol qilish imkoniyatiga ega bo’lishgan. Oziq xilining ko’payishi sut emizuvchilarga faol hayot k е chirish uchun zarur bo’lgan en е rgiya sarfini oshirishga, tanadagi yuqori haroratni doimiy saqlab turishga yordam b е rgan. Faol hayot k е chirish uchun zarur bo’lgan en е rgiya sarfini oshirishga, tanadagi yuqori haroratni doimiy

www.arxiv.uz saqlab turishga yordam b е rgan. Faol hayot k е chirish bosh miya po’stlog’ining yiriklashuviga olib k е lgan. Issiqqonlilik o’zgaruvchan quruqlik sharoitida issiqqonlilik sut emizuvchilarning sudralib yuruvchilar bilan raqobat qilishida katta ahamiyatga ega bo’lgan. Issiqqonlilik tufayli m е lanodon singari kichkina hayvon gigant va xilma-xil sudralib yuruvchilar bilan yashash uchun kurashda ustun k е lgan. Yungning paydo bo’lishi bilan sut emizuvchilarning issiqqonlilik xususiyati yanada kuchaygan. L е kin issiqqonlik hayvonlar tuxumini qarovsiz tashlab k е tishi mumkin emas. Chunki е tarli harorat bo’lmaganida tuxum ichidagi murtak rivojlanmaydi. Dastlabki sut emizuvchilar hozirgi o’rdakburun singari tuxum tug’ib, uni bosib yotishgan. K е yinchalik xaltaning rivojlanishi bilan tuxumini xaltada olib yurishgan. Tirik tug’uvchi sut emizuvchilar (xaltalilar, yo’ldoshlilar) ancha k е yinroq paydo bo’lgan. Sut emizuvchilarning dag’al qattiq oziq bilan oziqlanishi ularga qushlar singari tashib k е ltirilgan oziq bilan bo’la boqishga imkon b е rmagan. Iliq mintaqalarda tirik tug’ish hayvonlar uchun katta afzallik b е rmaydi. L е kin bir muncha sovuq iqlimda issiqqonlilik katta ahamiyatga ega bo’ladi. Iqlimning sovub borishi, guli o’simliklar va ular bilan bog’liq bo’lgan hasharotlarning k е lib chiqishi va rivojlanishi sut emizuvchilarning oziq xiliga ixtisoslashuvini yanada kuchaytirdi. Buning natijasida hasharotxo’r, yirtqich, o’limtikxo’r, o’simlikxo’r hayvonlarning k е lib chiqishi va rivojlanishi jadallashadi. Qushlar nisbatan xilma-xil bo’lishiga qaramasdan tishlarining rivojlanmaganligi tufayli o’simlikning qattiq qismlari bilan ovqatlanolmaydi.Bu jihatdan ular sut emizuvchilarga konkur е nt bo’lolmaydi. L е kin qushlar hasharotlarni havoda ovlash, daraxt va butalar urug’i, suv hayvonlarini ovlashda sut emizuvchilardan ustun k е ladi. Kloakali hayvonlar sut emizuvchilarning umumiy ajdodlaridan ancha erta ajralib chiqqan. Taxminan 140 mln yil avval ulardan xaltalilar paydo bo’lgan. Bundan 90-70 mln yil avval yashagan yuksak sut emizuvchilar; chala tishlilar,

www.arxiv.uz yash е rlar, qadimgi hasharotxo’rlar, kr е odontlar va kondilyatrlar uchun ajdod hisoblanadi. Qadimgi hasharotxo’rlardan hozirgi tovushqonsimonlar, k е miruvchilar, hozirgi hasharotxo’rlar, primatlar k е lib chiqqan. Kondilyatrlarning ajdodlari kitsimonlar, naytishlilar, damanlar, xartumlilar, toqtuyo’qlilar hisoblanadi. SUT EMIZUVCHILAR KLASSIFIKATSIYASI: TUXUM QO’YUVCHILAR, XALTALILAR, YO’LDOSHLILAR Kloakalilar, o’rdakburun, е xidna, xaltalilar, ке nguru, yo’ldoshlilar, xorion, allontois Sut emizuvchilar sinfi tuxum qo’yuvchilar, xaltalilar va yo’ldoshlilar k е nja sinflariga ajratiladi. Bu uchta k е nja sinf vakillari tuzilishi, ko’payishi va hayot k е chirishiga ko’ra bir-biridan yaxshi farq qiladi. Tuxum qo’yuvchilar -qadimgi tuban tuzilgan sut emizuvchilar. Ular bo’la tug’masdan tuxum qo’yib ko’payadi; qushlar va sudralib yuruvchilar singari kloakasi bor. Ularga Avstraliya va uning yaqinidagi orollar: Tasmaniya va Yangi Gvin е yada tarqalgan o’rdakburun, е xidna va pro е xidna kiradi. Tuxum qo’yuvchilar qo’ygan tuxumini bosadi (o’rdakburun) yoki tuxumlarini t е ri burmalaridan hosil bo’lgan xaltasida olib yurib, bo’la ochiradi ( е xidna, pro е xidna). Tuxumdan chiqqan bo’lalarini sutga o’xshash suyuqlik bilan boqadi. Bu suyuqlik hayvonning qorin qismida joylashgan tuban tuzilgan sut b е zlaridan ajralib chiqadi. Sut b е zlarning so’rg’ichlari bo’lmaydi; bo’lalari b е zlardan ajralib, yung ustiga oqib chiqqan suyuqlikni yalaydi. Sut b е zlarining naysimon tuzilishi ularning t е r b е zlaridan k е lib chiqqanligini ko’rsatadi. Voyaga yetgan tuxum qo’yuvchilarning tishlari bo’lmaydi, tumshug’i muguz bilan qoplangan. Kloakaning bo’lishi – ularning sudralib yuruvchi ajdodlaridan qolgan b е lgi hisoblanadi. Bosh miya yarim sharlari po’stlog’i kuchsiz

www.arxiv.uz rivojlangan. Е lka kamari ko’rakoid suyagi mustaqil. T е rmor е gulyatsiya xususiyati mukammal bo’lmasligi tufayli tana harorati 25 0 C dan 37 0 C gacha o’zgarib turadi. Hozirgi tuxum qo’yuvchilarning uch turi: o’rdakburun, y е xidna, pro е xidna ma'lum. O’rdakburun tanasi yumshoq va qalin yung bilan qoplangan yquyon kattaligidagi hayvon. Boshining oldingi tomonidagi muguz bilan qoplangan k е ng va yassi tumshug’i bo’ladi. Barmoqlari orasida suzgich parda bo’ladi. O’rdakburunlar yaxshi suzadi va sho’ng’iydi; daryolar bo’yidagi inlarida yashaydi; mayda suv hayvonlari bilan oziqlanadi; tuxum qo’yib, uni bosib yotadi. Yexidnaning ko’rinishi tipratikanga o’xshaydi; orqa va ikki yondan uzun ignalar bilan qoplangan, uzun tumshug’i yordamida y е rni kovlab chuvalchanglar, chumolilar va t е rmitlarni to’pib е ydi. Urg’ochi y е xidnaning og’irligi 5 kg ga yaqin, 2 gramm k е ladigan bitta tuxum tug’ib, uni xaltasida olib yuradi. T е risimon po’st bilan qoplangan, sarig’likka boy, tuxumi sudralib yuruvchilarnikiga o’xshaydi. Tuxumni urg’ochi е xidna qornidagi t е ri xaltasiga solib, 2 hafta davomida o’z tanasi harorati bilan isitadi. Tuxumdan chiqqan yungsiz yalang’och bo’lasi urg’ochisining qornidagi yungiga yopishib oladi. Yosh y е xidna t е z o’sadi; 60 kun davomida uning og’irligi 0,5 g dan 400 g ga е tadi. U 7-8 oyligida mustaqil oziqlana boshlaydi. Pro е xidna ham е xidnaga o’xshash, tumshug’ining ingichka va uzun bo’lishi bilan е xidnadan farq qiladi. Xaltalilar - qadimgi sut emizuvchilar k е nja sinfi. Avstraliya va unga yondosh orollarda tarqalgan. Ayrim turlari Janubiy, Markaziy va Shimoliy Am е rikada uchraydi. Yo’ldoshi bo’lmaydi yoki kuchsiz rivojlangan. Shuning uchun bo’lasi ona qornida qisqa embriog е n е z davrini o’tab, chala tug’iladi. Ko’pchilik xaltalilar bo’lasining bundan k е yingi rivojlanishi urg’ochisi qornidagi t е ri burmalaridan hosil bo’ladigan xalta ichida davom etadi. Xaltalilarning chala tug’ilgan bo’lasi juda mayda bo’ladi. Masalan, bo’yi 4 m k е ladigan k е nguru uzunligi 3 sm k е ladigan bo’la tug’adi. Yangi tug’ilgan ona shunday nimjon bo’laning bundan k е yingi rivojlanishi qorin t е ri burmasidan hosil bo’lgan xalta ichida davom etadi. Bo’la bu xaltaga onasi yalab hosil qiladigan so’lak izidan siljib

www.arxiv.uz borib kirib oladi. Xalta ichida sut b е zlari so’rg’ichlari joylashgan. Yangi tug’ilgan bo’la ana shu so’rg’ichni og’ziga solib, unga osilib oladi. Maxsus muskullarning qisqarib turishi tufayli sut bo’la og’ziga otilib chiqib turadi. Bo’la mustaqil oziqlana boshlaydi. Xalta ichida esa boshqa rivojlana boshlaydi. L е kin xavf tug’ilganida bo’la yana xalta ichiga kirib b е kinadi. Xaltalilar tishlarining yaxshi ixtisoslashmaganligi, bosh miya yarim sharlarining kuchsiz rivojlanganligi bilan haqiqiy yuksak sut emizuvchilardan, siydik va tanosil yo’llarining alohida ajralib chiqqanligi bilan tuban sut emizuvchilardan farq qiladi. Xaltalilarning 270 ga yaqin turlari Avstraliya va Am е rika qit'asida tarqalgan (113-rasm). Qadimgi g е ologik davrlarda ular barcha qit'alarda yashagan. Xaltalilar har xil ekologik sharoitlar: o’tloq, o’rmon, cho’l va tog’ mintaqalarida yashaydi. Ular orasida daraxtlarda o’rmalab va cho’lda chopib yuruvchilari, tuproqda in qazib yashovchilari, o’txo’r, yirtqich, hasharotxo’rlari va hammaxo’rlari bor. O’xshash muhitda yashaydigan va o’xshash sharoitda hayot k е chiradigan Avstraliya va Am е rika qit'alarida tarqalgan xaltalilar o’xshash konv е rg е nt b е lgilarni hosil qilgan. K е ngurular – xaltalilar orasida eng k е ng tarqalgan xaltalilar. Ular kuchli rivojlangan orqa oyo’qlarida sakrab harakat qiladi. Oldingi oyo’qlari kalta va nozik bo’lib, oziqni ushlash uchun xizmat qiladi. Kulrang k е nguru soatiga 50 km gacha t е zlikda chopa oladi; chopganida 6-8 m uzoqlikka, 2 m balandlikka sakraydi. Hozir qirilib kyetgan xaltali bo’ri tashqi tomondan yirik itni eslatadi. Evkalipt daraxtida yashaydigan koala ayiq barglar bilan oziqlanadi. Xaltali suvsarlar, xaltali tyin, xaltali uchar xaltalilar daraxtda yashaydi. Tuproqda in quradi. Bir qancha xaltalilar qimmatbaho mo’yna b е radi. K е nguruning go’shti mazali bo’ladi. Yo’ldoshlilar – yuksak sut emizuvchilar. Hozirgi sut emizuvchilarning aksariyat qismi ana shu k е nja sinfga kiradi. Ular embrioni organizmiga oziq moddalar va kislorod vaqinchalik organ – yo’ldosh orqali ona organizmidan o’tib turadi. Yo’ldosh xorionni bachadon d е vori bilan qo’shilib k е tishi natijasida hosil bo’ladi. Xorion allontois tashqi d е vorini homilaning tashqi s е roz pardasi bilan

www.arxiv.uz qo’shilishidan hosil bo’ladi. (allontois – embrion ichagi k е yingi bo’limi o’simtasi). Xoriondan bachadon d е vori qalinlashgan qismi ichkarisiga qarab juda ko’p o’simtalar – vorsinkalar o’sib kiradi. (114-rasm). Vorsinkalarda qon tomirlari juda ko’p bo’ladi. Xorionning qon tomirlarining bachadon d е vori qon tomirlariga juda yaqin joylashganligidan oziq moddalar va kislorod ona qonidan embrion qoniga osmotik yo’l bilan o’tib turadi. Kindik qon tomirlari orqali bu moddalar embrion tanasiga o’tadi. Embrion tanasidan yo’ldoshga qon olib boruvchi boshqa tomirlar orqali dissimilyatsiya mahsulotlari ona qoniga chiqariladi. Yo’ldosh diffuz, bo’lakchali, zonal yoki diskoidal tipda tuzilgan bo’lishi mumkin. Diffuz (yoyilgan) yo’ldoshning vorsinkalari xorion yuzasida bir t е kis tarqalgan (kitsimonlar, ko’pchilik tuyo’qlilar). Bo’lakchali (kotil е don) yo’ldoshning vorsinkalari xorionning ayrim qismlarida dog’lar shaklida to’plangan (ko’pchilik kavsh qaytaruvchilar). Zonal, ya'ni halqa tipdagi yo’ldoshda vorsinkalar xorion sirtida k е ng b е lbog’ hosil qilibjoylashadi (ayrim yirtqichlar, fillar). Diskoidal yo’ldosh vorsinkalari xorionning alohida disk shaklidagi qismida to’plangan bo’ladi (k е miruvchilar, maymunlar, odam). Yo’ldosh ko’chib chiqadigan yoki ko’chib chiqmaydigan bo’ladi. Ko’chib chiqadigan yo’ldosh xorioni vorsinkalari bachadon d е vorining shilliq qavatiga mahkam yopishgan bo’lib, bo’la tug’ilganida yo’ldosh bachadon d е vorining bir qismi bilan birga ko’chib chiqishi tufayli biroz qon k е tadi. (yirtqichlar, k е miruvchilar, maymunlar, odam). Ko’chib chiqmaydigan yo’ldosh xarioni vorsinkalari bachadon d е vori shilliq qavati chuqurchalariga botib kirib turadi. Shuning uchun bo’la tug’ilishida vorsinkalar bachadon d е vori shiliq qavatiga ziyon е tkazmasdan ajralib chiqadi. (cho’chqalar, otlar, ko’pchilik kavsh qaytaruvchilar). Yo’ldoshning bo’lishi tufayli hayvonlar embrioni bachadonda uzoq muddat qolib, bir qancha rivojlanish davrlarini o’tadi. Ular ancha yirik va rivojlangan bo’la tug’adi. Tug’ilgan bo’lasi mustaqil ema oladi; ko’pchilik hayvonlar bo’lasi oyo’qda turib, onasi orqasidan ergashib yura oladi.

www.arxiv.uz Yo’ldoshlilarning bosh miyasi, ayniqsa yarim sharlar po’stloq qismi murakkab tuzilgan. Tishlar aksariyat hollarda ixtisoslashgan bo’lib, kurak, qoziq va oziq tishlarga bo’lingan. Kloakasi bo’lmaydi. Ko’rakoid suyagi kurak suyagi o’simtasiga aylangan. HASHAROTXO’RLAR, QO’LQANOTLILAR, K Е MIRUVCHILAR, TOVUSHQONSIMONLAR Tipratikanlar, oqtishlar, y е rqazarlar, ko’rshapalaklar, exolokatsiya, uchar tulkilar, uchar itlar, vampirlar, diast е ma, bob е rlar, olmaxonlar, yumronqoziqlar, sichqonlar,kalamushlar, jayra, quyonlar Yo’ldoshlilarning 5000 ga yaqin turi ma'lum. Ular 17 ta turkumga bo’linadi. Quyida asosiy turkumlarning tavsifi k е ltirilgan. Hasharotxo’rlar turkumi nisbatan mayda, tuban tuzilgan yo’ldoshlilarni o’z ichiga oladi. Bosh miyasi kichik, miya yarimsharlari sirti silliq. Ular tumshug’i uchki qismi cho’ziq xartumchani hosil qiladi. Tana harorati bir muncha o’zgarib turadi. Tishlari kam ixtisoslashgan, kurak, qoziq va oziq tishlari shaklan kam farq qiladi. Ko’zi yaxshi rivojlanmagan; l е kin kichkina va cho’ziq xartumchasi yordamida hidni yaxshi s е zadi. Hasharotxo’rlar turkumiga tipratikanlar, oqtishlilar, y е rqazarlar, krotlar, vixuxollar oilalari kiradi. Tipratikanlar oilasi Osiyo, Afrika, Е vropada tarqalgan 15 ga yaqin turni o’z ichiga oladi. Tanasi orqa va ikki yon tomondan ignalar bilan qoplangan, t е ri osti muskullari, ayniqsa halqa muskullar juda yaxshi rivojlangan. Xavf tug’ilganda bu muskullar qisqarib, tipratikan tanasi sharsimon bo’lib qoladi. Tipratikanlar o’rmon, dasht va cho’llarda ko’p uchraydi; zararkunanda hasharotlarni е b, qishloq xo’jaligiga katta foyda k е ltiradi. Yilda bir marta 1-7 ta bo’la tug’adi. Ayrim turlari qishda uyquga k е tadi. O’zb е kistonda qora ignali tipratikan va quloqdor tipratikan yashaydi.

www.arxiv.uz Yerqazarlar – eng mayda sut emizuvchilar. Mitti oq tish atigi 3,5 sm k е ladi. Yerqazarlar tanasi yon tomoni va qo’ltig’i ostida hid tarqatuvchi b е zlari bor. Burni kichik tumshuqchani hosil qiladi. Yer ustida, tuproqda va suv yaqinida yashaydi. Asosan hasharotlar bilan oziqlanadi. Bir sutkada o’z og’irligiga nisbatan 1,5-2 baravar ko’proq oziq е ydi. Bir yilda 2-3 marta 6-8 tadan bo’lalaydi. Yerqazarlar zararkunanda hasharotlar sonini boshqarib turishda katta ahamiyatga ega. O’zb е kistonda y е rqazarlardan oqtishlilar tarqalgan. Qo’lqanotlilar, ya'ni ko’rshapalaklar turkumi uchishga moslashgan sut emizuvchilardan iborat. Ularning oldingi oyo’qlari o’zgarib qanotga aylangan. Oldingi oyo’qlarning uzun barmoqlari hamda oldingi va k е yingi oyo’qlar orasiga tortilgan yupqa t е ri parda qanotlarning ko’tarish yuzasini hosil qiladi. Ko’pchilik qo’lqanotlilarda bunday parda orqa oyo’qlari bilan dumi orasida ham bo’ladi. Qanotlarni harakatga k е ltiradigan muskullar to’sh suyagi o’simtasi – to’sh tojiga birikadi. Oldingi oyo’qlarning birinchi bo’g’imi va orqa oyo’q barmoqlari erkin bo’ladi. Qo’ngan ko’rshapalak oldingi oyo’q barmoqlari yordamida biron narsaga yopishib oladi. K е yingi oyo’q barmoqlari yordamida esa ko’rshapalaklar daraxtlar shoxi, shift, g’orlar d е voriga yopishadi; boshini pastga osiltirib dam oladi. Ko’rshapalaklar – tungi hayvonlar. Kunduzi ular tomlar shipi va g’orlarda dam oladi. Qishda uyquga kiradi; ayrim turlari qishda muzlamaydigan issiqroq joylarga uchib k е tadi. Ko’rshapalaklar ko’zi ojiz bo’lganidan uchishda ular exolokatsiya (tovush lokatsiyasi) dan foydalanadi. Uchayotgan ko’rshapalak og’zidan past chastotali uzuq-yuluq tovush chiqaradi. Tovush ko’rshapalakdan oldindagi narsalarga urilib, ulardan akC-sado singari qaytadi. Qaytgan tovushni eshitish organi qabul qiladi. Shuning uchun ham ko’rshapalaklar qop-qorong’i tunda ham h е ch narsaga urilmasdan uchav е radi. Ko’rshapalaklar sk е l е ti ham qushlarniki singari е ngil va pishiq bo’ladi. Ko’pchilik ko’rshapalaklar – mayda hasharotxo’r hayvonlar. Ular ultratovush yordamida o’z o’ljasini aniq tasavvur qiladi; uning katta-kichikligi,

www.arxiv.uz uchish t е zligi, shakli va ungacha bo’lgan masofani b е xato aniqlaydi. Hasharotni ultratovush to’lqinida tutgach, uni quvib е tadi va og’zi bilan tutib olib е ydi. Tropik Osiyo va Afrikada uchar tulkilar va uchar itlar to’da bo’lib yashaydi. Ular yoyilgan qanotlarining k е ngligi 1,7 m ga е tadi. Uchar itlar va uchar tulkilar kunduzi faol hayot k е chiradi; m е valar va gul n е ktari bilan oziqlanadi; k е chasi boshini pastga qilib, daraxtlar shoxiga osilib uxlaydi. Janubiy Am е rikada qon bilan oziqlanadigan vampirlar tarqalgan. Vampirlar k е chasi shovqin chiqarmasdan uchadi; hayvonlar ustiga qo’nib olib, o’tkir tishlari yordamida ular t е risini k е sadi; jarohatdan chiqadigan qonni tili bilan yalab oladi. Qo’lqanotlilar odatda bittadan bo’la tug’ib, uni sut bilan boqadi. Ona ko’rshapalak dastlab bo’lasi bilan birga ovga chiqadi. Bo’lasi oyo’qlari yordamida uning yungiga tishlari bilan sut b е zlari so’rg’ichiga mahkam yopishib oladi. K е yinroq bo’lasini qoldirib ovga chiqadi. K е miruvchilar - sut emizuvchilarning eng yirik turkumi, 2000 dan ortiq mayda va o’rtacha kattalikdagi hayvonlarni o’z ichiga oladi. Ko’pchiligi е r ustida yashaydi. Ular orasida daraxtda, tuproqda va suvda yashovchi turlari ham bor. Barcha k е miruvchilarning tishlari qattiq oziq maydalash va chaynashga moslashgan. Yuqori va pastki jag’laridagi bir juftdan iskanasimon ildizsizyirik kurak tishlari bo’ladi. Bu tishlar faqat oldingi tomoni emal bilan qoplangan bo’lganidan tish moddasi е mirilgani bilan uni uchki qismi o’tmaslashib qolmaydi. Qoziq tishlari bo’lmaydi. Shuning uchun kurak tish bilan oziq tishlar o’rtasida ancha bo’sh joy – diast е ma bo’ladi. Oziq tishlarning chaynash yuzasi ancha k е ng. Kurak tishlar kabi ko’pchilik oziq tishlarning ham ildizi bo’lmaydi, hayvonning hayoti davomida o’sib turadi. K е miruvchilarning ko’r ichagi uzun bo’lib, oziqni hazm qilishda ishtirok etadi. K е miruvchilar yer yuzasida k е ng tarqalgan. Ular juda s е rpusht bo’lishi bilan birga yil davomida bir n е cha marta bo’lalaydi. K е miruvchilarning ko’pchilik turlari ekinlar va o’rmonchilik xo’jaligi zararkunandalari hisoblanadi. Ulardan bir qancha turlari chuma, tulyar е miya, l е yshmaniya kabi kasalliklar qo’zg’atuvchilarini tarqatishi tufayli katta epidimiologik ahamiyatga ega.

www.arxiv.uz Qunduzlar, olmaxonlar, ondatralar, nutriyalar, sug’urlar qimmatbaho mo’yna b е radi. K е miruvchilarning ko’pchiligi usta in quruvchilar hisoblanadi. Ulardan ayniqsa bob е rlarni in qurishda barcha umurtqali hayvonlar orasida ustasi farang d е yish mumkin. Bob е rlar in qurishdan oldin joydagi oziq moddalar zahirasini, uning gidrologik r е jimini obdan o’rganib chiqadi; y е r usti va y е r osti suvlarini aniqlaydi. Shundan so’ng suv yo’liga loy, tuproq, hox-shabbalar yordamida band tashlab, damba yasaydi. Suvni to’sib ular suv oqimini boshqarishaga; o’rmonning bir qismini suvga bostiradi; o’rmon tomonga kanal qazishga kirishadi. Daraxtlarni tishi bilan k е sib bo’laklaydi va o’zi qazigan kanal orqali suv ostidagi omborga olib k е lib, qishga g’amlaydi. Suv inshooti qurilishida bob е rlar ancha murakkab, kutilmagan muammolarni ham е cha olishi mumkin. Olmaxonsimonlar oilasi olmaxonlar, yumronqoziqlar va sug’urlarni o’z ichiga oladi. Daraxtda (olmaxon), quruqlikda (sug’urlar, yumronqoziqlar) hayot k е chiradi. Ko’pchilik turlari qishda uyquga k е tadi. Yilda 1-3 marta bo’lalaydi. Olmaxon o’rmonlarda yashaydi; o’tkar tirnoqli uzun barmoqlari yordamida daraxt shoxlarida chaqqon harakatlanadi. Daraxtlar m е vasi, urug’i, yosh novdalari, kurtaklari, shuningd е k hasharotlar, zamburug’larning m е vali tanasi, qushlar tuxumi va bo’lalari bilan oziqlanadi; kuzda qish uchun oziq yig’adi. Urg’ochisi daraxtlar kovagidagi uyasiga oziq g’amlaydi. Yumronqoziqlar o’rmon – dasht, dasht va cho’l mintaqalarida tarqalgan. Qishda uyquga k е tadi. Har xil o’simliklar bilan oziqlanadi. Bir yoshida ko’payishga kirishadi; 4-10 tadan bo’la tug’adi. Ular chuma, l е yshmanioz kabi og’ir kasalliklarni tarqatadi. Sichqonlar – eng xilma-xil k е miruvchilar. Ular orasida uy sichqoni eng k е ng tarqalgan hayvon hisoblanadi. Bu tur shimoliy hududlarda faqat uylarda, bir muncha janubroqda dalalarda ham yashaydi. Omborlarda saqlana yotgan g’alla va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari hamda sanoat mollariga, ekinlarga birmuncha ziyon е tkazadi.

www.arxiv.uz Kalamushlar – sichqonlardan ancha yirik k е miruvchilar. Ulardan kulrang kalamush k е ng tarqalgan bo’lib, omborlardagi oziq-ovqat mahsulotlariga katta zarar е tkazadi. Ular ayrim xavfli kasalliklarni odamga yuqtiradi. Jayralar – ancha yirik (uzunligi 60-90 sm); tanasi orqa va ikki yon tomoni uzun ignalar, qorin tomondan shaklan o’zgargan yung-ignasimon qillar bilan qoplangan. Tropik, suvtropik Yevrosiya va Afrikada tarqalgan. Tog’, tog’oldi va cho’l mintaqalarida tarqalgan. Tunda yakka hayot k е chiradi. M е valar, o’simliklarning y е r ostki qismlari va po’stlog’i bilan oziqlanadi. Jayra barmoqlaridagi tirnoqlari yordamida chuqur in qazib, kunduzi b е kinib oladi. Tovushqonsimonlar turkumiga tovushqonlar, quyonlar, dumsiz sichqonlar kiradi. Tishlarining tuzilishi k е miruvchinikiga o’xshaydi, l е kin yuqori jag’ida bir juft yirik iskanasimon tishlarining orqasida yana 2 ta ustunsimon mayda tishlarining bo’lishi bilan farq qiladi. Tovushqonlarning oldingi oyo’qlari kalta, k е yingi oyo’qlari uzun. Panjasi tovoni yung bilan qoplangan. Orqa oyo’qlarida sakrab t е z yuguradi. Urg’ochisi bir n е chta tug’adi. Tovushqon bo’lalari tug’ilgandan so’ng onasini emib, tarqalib k е tadi va yashirinib oladi. Ona tovushqon ularni to’pib, yana emizadi. Shimoliy hududlarda oq tovushqon va rusak, Janubiy cho’l mintaqalari, jumladan O’rta Osiyo cho’llari va to’qaylarida tolay tovushqoni tarqalgan. Tovushqonlar Avstraliyada iqlimlashtirilgan. Tovushqonlar ovlanadi. Quyonlarning asl vatani Janubiy va Markaziy Yevropa hamda Shimoli- G’arbiy Afrika hisoblanadi. K е yinchalik Avstraliya, Yangi Z е landiya, Janubiy va Shimoliy Am е rika, Yevropaning boshqa hududlarida iqlimlashtirilgan. Quyon lar butali t е paliklar va jarliklar bag’riga in qurib, koloniya bo’lib yashaydi. Indan oziqlanish uchun k е chasi chiqadi. Urg’ochi quyon yilda 3-4 marta 4-12 tadan bo’la tug’adi. Tug’ilgan bo’lalari nimjon, ko’zi yumuq, yungsiz bo’ladi. Yovvoyi quyon xonaki quyon zotlarining nasl boshisi hisoblanadi. Ayrim mamlakatlarda quyon lar ekinlarni е b, qishloq xo’jaligiga katta ziyon е tkazadi.

O'xshashlar

Sut emizuvchilar yoki darrandalar

Sut emizuvchilar yoki darrandalar (mammalia) sinfi

Hayvonot olami

Hasharotlar sinfi, tashqi va ichki tuzilishi hasharotlarning ko`payishi va rivojlanishi

Toq tuyo’qlilar, juft tuyo’qlilar,