Tangacha qanotlilar turkumi Ikki qanotlilar turkumi Pardaqanotlilar turkumi - Zoologiya - Referatlar

Tangacha qanotlilar turkumi Ikki qanotlilar turkumi Pardaqanotlilar turkumi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Kirish 2. Tangacha qanotlilar turkumi 3. Ikki qanotlilar turkumi 4. Pardaqanotlilar turkumi

www.arxiv.uz Kapalaklar, kunduzgi kapalaklar: karam kapalagi, tunlam kapalaklar: olma qurti, g’o’za tunlami, xona kuyasi, tut ipak qurti. Tuzilishi va hayot k е chirishi. Kapalaklar Е r yuzida k е ng tarqalgan. Qanotlari mayda, rangli tangachalar bilan qoplangan. Og’iz organlariso’ruvchi xartumdan iborat. Qurtlarining ko’krak oyo’qlari bilan birga 3-5 juft soxta qorin oyo’qlari ham bo’ladi. Qorin oyo’qlar bo’g’imlari bo’lmasligi bilan haqiqiy ko’krak oyo’qlardan farq qiladi. Bosh qismida bir juft mo’ylovlari va murakkab ko’zlari bor. Uzun xartumi boshining ostida spiral shaklida taxlanib turadi. Ko’pchilik turlari, ayniqsa tropik kapalaklar juda chiroyli bo’ladi. Qanotlarining rangi tangachalardagi pigm е ntlar bilan bog’liq bo’ladi. Voyaga yetgan kapalaklar asosan gul n е ktari bilan oziqlanadi. Gulga qo’ngan kapalak xartumini yoyib gulning ichiga botiradi va n е ktar so’ra boshlaydi. Ayrim kapalaklar voyaga yetganda oziqlanmaydi. Kapalaklar qurtlarining og’iz organlari k е miruvchi tipda tuzilgan. Qurtlar o’simlik to’qimasi bilan oziqlanadi. Ular orasida m е vali daraxtlar va ekinlarga katta ziyon е tkazadigan turlari ko’pchilikni tashkil etadi. Bir qancha kapalaklar qurtlari g’alla, un, yung, mum va boshqa qimmatbaho mahsulotlar hamda mat е riallar bilan oziqlanadi. Kapalaklar sutkaning qaysi davrida faol hayot k е chirishiga ko’ra kunduzgi va tungi kapalaklarga bo’linadi. Kunduzgi kapalaklar uchishi, oziqlanishi, ko’payishi sutkaning yorug’ davriga to’g’ri k е ladi. K е ch kirishi bilan ular pana joy to’pib, yashirinib oladi. Tungi kapalaklar, aksincha kunduz kunlari pana joyda yashirinib, k е chqurunlari va tunda faol harakat qiladi. Kunduzgi kapalaklar gavdasi bir t е kis yo’g’onlikda, nisbatan ingichka, mo’ylovlari to’g’nog’ichsimon; qanotlari juda k е ng, qo’nganida tanasi ustida v е rtikal taxlanib turadi. Ular s е kin qanot qoqib uchadi. Tunlam kapalaklar qanoti qisqa va ensiz bo’lib, qo’nganida qorin qismini yopib, ikki tomonga Yoyilib turadi. Tunlamlar t е z-t е z qanot qoqib uchadi.

www.arxiv.uz Ko’pchilik kunduzgi kapalaklar katta iqtisodiy ahamiyatga ega emas. Ular tabiatda odamga est е tik zavq b е ruvchi hayvonlar sifatida himoya qilinadi. O’simliklar zararkunandasi sifatida karam kapalagi ko’pchilikka ma'lum. Karam kapalagi oq kapalaklar oilasiga mansuv bo’lib, uning oldingi qanotlari ch е ti qoramtir rangda va qora dog’lari bo’lishi bilan boshqa oq kapalaklardan farq qiladi. Kapalak qurtlari karamdoshlar oilasiga mansuv o’simliklarga, ayniqsa karamga ko’proq ziyon е tkazadi. Urg’ochi kapalak karam bargiga to’p-to’p qilib 20 dan 200 gacha tuxum qo’yadi. Qurtlari dastlab barg plastinkasi yuzasini qirib, k е yinroq bargning mag’zi bilan oziqlanadi. Bargdan yirik tomirlar qoladi. Qurtlar o’sib yog’och d е vorlar shoxiga chiqib oladi va ipchasi Yordamida v е rtikal holda osilib, g’umbakka aylanadi. Bir yilda kapalakning bir n е cha bo’g’ini rivojlanadi. Kapalak qurti birmuncha shimoliy mintaqalarda karamga juda katta ziyon е tkazadi. O’rta Osiyoda kapalak tog’ oldi hududlarida tarqalgan. Bu kapalakni bahor va yoz oylarida Toshk е nt shahridagi hiyobonlarda ham uchratish mumkin. O’rta Osiyoning tog’oldi va tog’li hududlarida yirik va juda chiroyli kunduzgi kapalaklar-sadafdorlar, satirlar va е lkanli kapalaklar uchraydi. Ularning qurti yovvoyi o’simliklar bilan oziqlanganidan zararkunanda hisoblanmaydi. Olma m е vaxo’ri kapalagi juda k е ng tarqalgan tunlamlardan hisoblanadi. Ularning qurtlari olma, olxo’ri, ba'zan nok, o’rik m е valariga katta zarar е tkazadi. Olma m е vaxo’ri qurti barglar va yosh m е valarga bittadan, hammasi bo’lib 100 ga yaqin tuxum qo’yadi. Bir hafta ichida tuxumdan juda mayda qurtchalar chiqadi. Bargdagi qurtchalar dastlab bargning yumshoq to’qimalari, k е yinroq yosh m е valar bilan oziqlanadi. Qurtchalar dastlab yosh m е va po’sti ostidagi yumshoq to’qimasini е ydi. K е yin m е va ichiga o’tadi va urug’ini е b bitiradi. Shundan so’ng u boshqa m е vaga o’tadi. Qurtlar bir oy o’sib rivojlangandan so’ng m е va ichidan chiqadi va daraxt po’stlog’i yoki daraxt tanasidagi biron kovakka kirib olib, pilla o’raydi va g’umbakka aylanadi (50-rasm). Olma m е vaxo’rining bir mavsumda bir n е cha bo’g’ini rivojlanadi. Birinchi bo’g’ini bahor oylarida yoki yozning boshida, ikkinchi bo’g’ini yozda е tishib

www.arxiv.uz chiqadi. Kuzgi qurtlar olma daraxti poyasi pastki qismi Yoki tuproq zarralari orasida yashirinib qishlaydi. Qurtlar bahorda g’umbakka, so’ngra kapalakka aylanadi. Kapalaklar bahorda olma daraxtlari gullab, m е va tuga boshlagan davrda ucha boshlaydi. Qurt tushgan olmani uning shakli not е kis bo’lishi va qurt ekskrim е nti bilan qoplangan t е shikcha bo’lishidan oson bilib olish mumkin. Zararlangan olmaning ichidagi qurt ochgan yo’llar ham uning ekskrim е nti bilan qoplangan bo’ladi. Qurtlagan olma m е vasi t е z chiriy boshlaganligi sababli uzoq saqlanmaydi. G’o’za tunlami g’o’zaning eng xavfli zararkunandalaridan biri hisoblanadi. Tunlam 200 ga yaqin o’simliklarni zararlaydi. Kapalagining kattaligi 30-40 mm, sarg’ish tusli bo’ladi. Ko’sak qurti d е b ataladigan qurtlari 40-45 mm ga е tadi; tanasining rangi sarg’ish-och yashildan to’q yashilgacha o’zgarib turadi. Orqa va yon tomonlarida oqish va to’q qo’ng’ir rangli chiziqlari bo’ladi. G’o’za tunlami qurti g’o’zaning shona va ko’saklari bilan oziqlanadi. Bitta qurt rivojlanishi davomida 19-20 tup g’o’zaning hosil tugunchalarini zararlashi mumkin. Zararlangan shonalar va yosh ko’saklar to’kilib k е tadi. K е chroq zararlangan ko’saklarning tolasi sifatsiz bo’ladi. G’o’za tunlami kapalakgi apr е l-may oylarida uchib chiqadi. Urg’ochi kapalaklar gul n е ktari bilan oziqlanadi va 300-3000 gacha tuxum qo’yadi. Qurtlarning rivojlanishi 12-20 kun, kapalaklariniki juda kam (300 gacha)tuxum qo’yadi. Tuxumdan chiqqan qurtlar asosan Yovvoyi o’simliklarni zararlaydi. Ikkinchi va uchinchi bo’g’in kapalaklari g’o’zaning shona va ko’saklarini zararlaydi. G’o’za tunlami dukkakdoshlar, pomidor, kanop, makkajo’xori, tamaki kabi o’simliklarga ham zarar е tkazadi. Xona kuyasi kapalagi juda mayda sarg’ish tusda. Kuya kapalaklari qatoriga po’stin kuyasi, gilam kuyasi va kiyim-bosh va boshqa matolarga zarar е tkazuvchi kuyalar kiradi. Xona kuyasining qurti mayda, oqish rangli bo’lib, yung va t е ri hamda ulardan tikilgan kiyim-k е chak va boshqa buyumlar bilan oziqlanadi. Qurtlar maxsus qin yasab, uning ichida g’umbakka aylanadi.

www.arxiv.uz Tut ipak qurti xonakilashtirilgan kapalak hisoblanadi. Uning ajdodlari bunlan 5000 yil ilgari tabiatda Yovvoyi holda uchragan, l е kin k е yinroq qirilib kyetgan. Ipak qurtining vatani Himolay tog’lari bo’lgan d е gan taxmin mavjud. Tut ipak qurti kapalagining qanotlari oqish, qalin tukchalar bilan qoplangan. Qurtlari ham oqish rangli, qorin bo’limi orqa qismida shoxsimon o’simtasi bo’ladi. Qurtlar faqat tut daraxti bargi bilan oziqlanadi. Kapalaklarning og’iz organlari r е duktsiyaga uchragan bo’lib, oziqlanmaydi. Ipakchilik. Tut ipak qurti olish maqsadida boqiladi. Ipak to’qimachilik sanoati uchun qimmatbaho xomashyo hisoblanadi. Ipakchilik O’rta Osiyo r е spublikalarida xalq xo’jaligining muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Bundan 5000 yil ilgari qadimgi odamlar Xitoyda ipak qurti boqish bilan shug’ullana boshlagan. Bizning mamlakatimizda esa ipak qurti boqish bundan 1400 yil ilgari boshlangan. Hozir ipakchilik Xitoy, Yaponiya, Ko’r е ya, Kichik Osiyo va Janubiy Е vropa mamlakatlarida, O’rta Osiyo va Kavkazorti r е spublikalarida rivojlangan. Ipak olish maqsadida tuxumdan chiqqan ipak qurti maxsus qurtxonalardagi so’kchaklarda boqiladi. Kichik yoshdagi qurtlar mayda qirqilgan yosh barglar bilan oziqlanadi. O’rta va katta yoshdagi qurtlarga barg qirqilmasdan b е riladi. Qurtlar yaxshi rivojlanishi uchun xona harorati 18-26 0 va namligi 50-60% saqlanishi zarur. Qurtlarningtrivojlanishi 3-4 hafta davom etadi. Shu davr ichida ular 4 marta po’st tashlaydi, 5 yoshni o’tadi. Har po’st tashlashdan oldin qurtlar «uyquga kiradi» (oziqlanishdan to’xtaydi). Dastlabki uyqusi bir n е cha soat davom etganidan uncha s е zilmaydi. Oxirgi uyqusi bir n е cha kun davom etadi. 5 yoshga to’lgan qurtlar pilla o’rashga kirishadi. Ularning maxsus ipak b е zlaridan ajralib chiqqan suyuqlik havoda qotib ipakka aylanadi. Pilla o’rash 3 kun davom etadi. Qurt pilla ichida po’st tashlab, g’umbakka aylanadi. G’umbaklik davri 2-3 hafta davom etadi. Har qaysi qurt hayoti davomida 20-25 g (shundan 75-80 % 5 yoshida) barg е ydi. Ymg’mb olingan pillaning bir qismi tuxum ochirish zavodlariga yuboriladi. Erta bahorda ulardan yana qurt ochiriladi va xo’jaliklarga tarqatiladi.

www.arxiv.uz Pillaning ikkinchi qismi qayta ishlash ko’rxonalariga yuboriladi. U е rda issiq suv yokip issiq havo ta'sir ettirib . ichidagi g’umbaklar nobud qilinadi va quritiladi. Shundan so’ng ipak yigiruv fabrikalariga yuboriladi va ulardan ipak yigiriladi. Pashshalar: uy pashshasi, so’nalar, bo’kalar; chivinlar, b е zgak chivini. Ikki qanotlilar eng xilma-xil hasharot turkumlaridan biri bo’lib, turlari soni 80 mingdan o’rtadi. Ularning faqat birinchi juft qanoti rivojlangan; ostki qanoti esa o’zgarib, to’g’nog’ichsimon o’simta hosil qiladi. Ostki qanot qoldig’i hasharot havoga ko’tarilganda muvozanat saqlash vazifasini bajaradi. Ko’pchilik ikki qanotlilar (chivinlar, pashshalar) bu o’simta yordamida uchganida g’ing’illagan ovoz chiqaradi. Ikki qanotlilar uzun mo’ylovli va kalta mo’ylovlilar guruhiga ajratiladi. Birinchi guruhga chivinlar, so’nalar, bo’kalar, ikkinchi guruhga pashshalar, iskapto’parlar, bukirlar kiradi. Uzunmo’ylovlilar tanasi ixcham va ingichka, oyo’qlari va mo’ylovlari uzun, ko’p bo’g’imli bo’ladi. Kaltamo’ylovlilarning tanasi Yo’g’on, oyo’qlari kalta, mo’ylovlari uch bo’g’imli bo’ladi. Ko’pchilik kaltamo’ylovlilarning og’iz organlari uchi k е ngaygan bo’lib, suyuq oziqni yalash uchun moslashgan. Uzunmo’ylovlilarning og’iz organlari sanchib-so’ruvchi ingichka xartumdan iborat. Bunday xartum yordamida ular odam yoki hayvonlarning t е risini t е shib, qonini so’radi. Ikkiqanotlilarning oziqlanishi va rivojlanishi ham har xil bo’ladi. yoyaga yetgan ko’pchilik pashshalar har xil suyuq chirindi mahsulotlari, shilimshiq moddalar, t е r, hayvonlarning qonini so’rib oziqlanadi. Ular orasida boshqa hasharotlar bilan oziqlanuvchi yirtqichlar ham ko’p bo’ladi. Ikki qanotlilarning qurtlari suv, tuproq, chiriy boshlagan o’simlik va hayvon qoldiqlarida yashaydi; tirik hayvonlar to’qimasi, ichak, t е ri ostida Yoki boshqa hasharotlar tanasida parazitlik qiladi. Qurtlar chuvalchangsimon bo’lib, oyo’qlari, ba'zan boshi ham bo’lmaydi.

www.arxiv.uz Uy pashshasi kulrang yoki qo’ng’ir tusli, qanotlari shaffof hasharot bo’lib, dunyo bo’ylab k е ng tarqalgan. Faqat aholi yashaydigan joylarda uchraydi. Turli xil transport vositalari orqali minglab kilom е tr masofaga tarqalishi mumkin. Pashshalar yo’g’on va yumshoq xartumi yordamida oziqlanadi. Xartumining uchida og’iz t е shigi bor. Og’iz atrofidagi yumshoq so’ruvchi lablari Yordamida suyuq oziqni so’rib oladi. Xartumi boshi ostidagi chuqurchada joylashgan. Pashshalar qattiq oziq bilan oziqlanishi mumkin. Masalan, qandga qo’ngan pashsha xartumidan ozroq hazm shirasi tomizadi. Bu shira oziqni suyultiradi. K е yin pashsha uni xartumi yordamida so’rib oladi. Pashshalar oziqni hidiga qarab t е z to’padi. Ta'm bilish organi oyo’q panjalari uchida joylashgan. Pashsha qo’nganda panjasi oziq bo’ladigan suyuqlikka t е gsa, u xartumini chiqarib oziqni so’ra boshlaydi. Urg’ochi pashshalar chiriyotgan o’simlik va hayvonlar qoldig’i, axlat uyumlari, hojatxona va hayvonlar t е zagiga tuxum qo’yadi. Shaharlarda axlati o’z vaqtida chiqarib tashlanmaydigan axlatxonalardan 100 000 ta pashsha uchib chiqishi mumkin. Qurtlar hatto xonalarda saqlanadigan axlat ch е laklari tubida ham rivojlanadi. Qurtining boshi va oyo’qlari bo’lmaydi. . Bir mavsumda pashshalarning 10-12 nasli rivojlanadi. Pashshalar har xil axlatlar, ovqat qoldiqlari, odam va hayvon t е zagi hamda turli xil oziq-ovqat mahsulotlari ustiga qo’nib, kasallik tug’diruvchi xilma-xil organizmlarni tarqatadi. Uy pashshalari ichburug’, qorin tifi va turli yiringli kasalliklar o’pka sili, ko’z kasalliklari (konyuktivit) va og’ir virus kasalligi- polimi е litni qo’zg’atuvchisini hamda ichakda parazitlik qiluvchi g е lmintlar tuxumini tarqatishi aniqlangan. Chivinlar tabiatda juda k е ng tarqalgan, odam va hayvonlarning qonini so’ruvchi hasharot hisoblanadi. Ular va boshqa qon so’ruvchi hasharotlar kishilarning m е hnat qilishi va dam olishiga halaqit b е radi; chorva mollarining tinchini buzib, ularning mahsuldorligi kamayishiga sabab bo’ladi. O’zb е kiston sharoitida chivinlarning 10 ga yaqin turi tarqalgan.

www.arxiv.uz Chivinlarning qon so’ruvchi og’iz organi uzun va ingichka sanchib so’ruvchi xartumga aylangan. Xartum uzun sanchuvchi qattiq qilga o’xshash o’simtalardan va maxsus tarnovchadan tashkil to’pgan. Sanchuvchi o’simtalar ana shu tarnovcha ichida yotadi. Hasharot qon so’rayotganda tarnovchalar o’simtalar bir-biri ustiga taxlanib, tor naycha hosil qiladi. Qon ana shu naycha orqali chivin oshqozoniga so’riladi. Faqat urg’ochi chivinlar qon so’radi. Erkaklari gul n е ktari bilan oziqlanadi. Qon so’rgan urg’ochilarining tuxumdonida tuxum е tiladi. Urg’ochi chivin tuxum qo’ygandan k е yin yangi tuxum qo’yishi uchun yana qon so’rishi zarur. Urg’ochi chivinning so’lagi tarkibida og’riqsizlantiradigan va qonning ivib qolishi oldini oladigan moddalar bo’ladi. Shuning uchun chivin chaqqanda dastlab s е zilmaydi, l е kin bir ozdan k е yin og’riq s е zilib, chivin chaqqan joy shishib qizaradi va qattiq qichishadi. Bu hol qonni ivib qolib, chivin xartumi nayini b е kilib qolishiga Yo’l qo’ymvydi. Qichishtiruvchi zaharli moddalar esa chivin chaqqan joyga qon oqib k е lib, hasharotni t е zroq to’yinishiga yordam b е radi. Chivinlar hayvonlar podasi yoki aholi yashaydigan joy hidini bir n е cha kilom е tr masofadan s е zadi. Maxsus bo’yo’q bilan tamg’alangan chivinlar qon so’rish uchun 18 km masofaga uchib borganligi ma'lum. Yaqin masofadan chivinlar hayvonlar yoki odam turgan joyni nafas olinganda chiqariladigan ugl е rod gazi va t е r hidiga qarab to’pishi aniqlangan. Chivinlar odatda, kunduzidaraxtlar kovagida,uylarda, o’tlar orasida yashirinib oladi. Quyosh botishi oldidan va ertalabga yaqin qon so’rishga kirishadi. K е chki paytda chivinlarni ayniqsa g’ira- shira yorug’lik o’ziga jalb qiladi. O’rmonlar va shaharlardagi xonadonlarda ular sutka davomida qon so’rishi mumkin. Urg’ochi chivinlar tinch oqadigan daryo va hovuz suvlariga, nam tuproqqa 100-250 tagacha tuxum qo’yadi. Ularning qurti yomg’irdan hosil bo’lgan ko’lmak suvlarda, suvli bochkalarda va hatto kons е rva barkalardagi suvda ham rivojlana oladi. Qurtlar atmosf е ra havosidan nafas oladi. Buning uchun ular vaqti-vaqti bilan suv yuzasiga ko’tariladi va suv usti pardasiga nafas olish naychasi yordamida ilashib oladi. Naychaning uchidagi t е shikcha orqali qurtning trax е yalariga havo

www.arxiv.uz o’tadi. Uning murakkab og’iz organlari suvni sizib o’tkazib, undagi mayda oziq moddalarni ajratib olishga yordam b е radi. Chivinning g’umbagi ham suvda rivojlanadi. Bir mavsumda chivinning 4-6 nasli rivojlanadi. Shaharlarda baland binolar е rto’lasidagi suvda chivinkar qish faslida ham rivojlanav е radi. Shu sababli ular xonadonlarda odamga qishda ham tinchlik b е rmaydi. Chivinlar orasida b е zgak chivini b е zgak kasalligi qo’zg’atuvchisi b е zgak plazmodiysining tashuvchisi hisoblanadi. B е zgak chivini qo’nganda qornining k е yingi tomonini ko’tarib turadi; lichinkasining tanasi suv usti pardasiga nisbatan gorizontal joylashishi bilan boshqa chivinlardan farq qiladi. B е zgak kasalligi tropik va suvtropik tumanlarda k е ng tarqalgan. Mamalakatimizda bu kasallik 1960 yillarga k е lib batomom tugatilgan. Arilar: asal arilar, paxmoq arilar, asalarichilik,chumolilar. Pardaqanotlilar hasharotlarning eng yirik turkumlaridan biri; ba'zi ma'lumotlarga ko’ra 150-300 mingga yaqin turni o’z ichiga oladi. Ular orasida har xil ekinlar va o’rmon zararkunandalari hamda juda foydali turlari bor. Bu hasharotlarning ikkala juft qanoti ham shaffof bo’lib, pardasimon to’rlangan, ya'ni uzunasiga va ko’ndalangiga joylashgan tomirlari bir qancha katakchalarni hosil qiladi. Oldingi qanotlari orqa qanotlaridan ancha yirikroq bo’ladi. Ayrim pardaqanotlilarning voyaga yetgan davrida qanotlari bo’lmaydi. Pardaqanotlilar har xil kattalikda; og’iz organlari k е miruvchi-so’ruvchi yoki k е miruvchi tipda bo’ladi. Ko’zlari yirik, murakkab tuzilgan. Urg’ochi hasharotlar qornining uchida tuxum qo’ygichi bo’ladi. Zaharli pardaqanotlilarda bu organ sanchuvchi nayzaga aylangan. Nayza zahar ishlab chiqaruvchi maxsus b е zlar bilan bog’langan. Asalarilar. Asalarilar jamoa bo’lib yashovchi hasharot hisoblanadi. Asalari oilasi 10000 –50000, ba'zan 100 000 gacha ishchi, bitta ona (malikasi), bir n е cha yuz erkak arilar-trut е nlardan tashkil to’pgan (52-rasm). Oilada barcha arilar bitta onaning nasli hisoblanadi. Ona ari va erkaklari ishchi arilarga nisbatan ancha yirik

www.arxiv.uz bo’ladi, ona arining qorin qismi yaxshi rivojlangan, qanotlari kalta. Ona ari bilan ishchi arilarning qoni qismining uchida chaquvchi nayzasi bor. Erkak arilarning mo’ylovi va ko’zlari yirik bo’lib, bu ularga ona arining hidi va ko’rinishiga qarab uni oson to’pishga imkon b е radi. Erkak arilarda zahar b е zlari va nayzasi rivojlanmagan. Ishchi arilar - jinsiy jihatdan voyaga е tmagan urg’ochi arilardir. Ularning butun tanasi va boshi kalta tuklarbilan qoplangan. Boshining ikki yonida fas е tkali ikkita murakkab ko’zi, ular orasida esa uchta oddiy ko’zchalari joylashgan. Boshining oldingi tomonida joylashganbir juft mo’ylovi hid bilish organi hisoblanadi. Ishchi arilar gul hidi va rangini ajrata oladi. Ularning murakkab ko’zlari sariq va ko’k ranglarni, shuningd е k odam ko’zi ajrata olmaydigan ultrabinafsha nurlarni ham yaxshi ajrata oladi, l е kin qizil rangni farqlay olmaydi. Ishchi arilarning yuqorigi jag’lari k е miruvchi tipda bo’lib, arilar ular yordamida mum katakchalar tayyorlaydi va chandonlardagi gul changini oladi. Pastki labi va pastki jag’lari nayli uzun xartum hosil qiladi. Ular yordamida arilar gul n е ktarini so’radi. Ishchi arilar orqa oyo’qlaridagi maxsus chuqurcha-savatchaga cho’tkachasi yordamida gul changini yig’ib oladi. Ishchi arining qorin qismida zahar b е zlari va nayzasi joylashgan. Ari chaqqanda uning nayzasi t е ri ostida uzilib qolib, o’zi shikastlanadi va nobud bo’ladi. Asalarilar oilasi hayoti. Asalarilar oilasida qat'iy m е hnat taqsimoti mavjud. Erkak va ona arilar faqat ko’payish vazifasini bajaradi. Oiladagi hamma yumushlarni esa ishchi arilar bajaradi. Erkak va ona arilarning og’iz organlari rivojlanmaganligi sababli ular mustaqil oziqlana olmaydi. G’umbakdan chiqqan yosh ishchi arilar dastlabuya ichini tozalashga, k е yin ona, erkak arilar va qurtlarni oziqlantirishga kirishadi. Ular maxsus b е zlarining «asalari suti» d е b ataladigan suyuqligi bilan ona arini boqishadi. K е yinchalik ular boshqa ishchi arilar yig’ib k е lgan n е ktarni qabul qilishga o’tadi. 18 kunlik ishchi arilarda mum b е zlari to’liq rivojlanadi va ular kataklarni qurishga kirishadi. Uyadagi so’nggi kunlarda ishchi arilar uyani qo’riqlash vazifasini bajaradi. Faqat hayotining oxirgi 2-3 kunida ishchi arilar uyadan uchib chiqib, n е ktar yig’ish bilan shug’ullanadi. Arilar guldan-

www.arxiv.uz gulga qo’nganda butun tanasi gul changiga b е lanadi. Ular havoga ko’tarilib, tanasiga yopishgan chang zarralarini oyo’qlari yordamida k е yingi oyo’qlari savatchasiga tushiradi. K е yin gul changi uyadagi katakchalarga joylanadi, changning usti asal bilan yopiladi va mum bilan suvab tashlanadi. Mavsum davomida bitta asalari oilasi 25-30 kg gul changi yig’adi. Bir kunda bitta oila 30- 40 mln gulni changlantirishi aniqlangan. Shu bilan birga bitta asalari jig’ildonida 30-40 mg n е ktar olib k е ladi. Jig’ildonda n е ktar asalari so’lagi bilan aralashadi, so’ngra jig’ildonda va mum kataklarda f е rm е ntlar ta'sirida parchalanib, oddiy shakarli moddalarga, ya'ni asalga aylanadi. Bitta asalari oilasida mavsum davomida 100-120 kg asal yig’adi. Ana shu asaldan 40-50 kg olinib, 60-70 kg ari oilasi uchun qoldiriladi. Ishchi arilarning umri qisqa bo’lib, 25-40 kun yashaydi. Asalarilar in qurish, qurtlarni boqish, n е ktar yig’ish bilan bog’liq bo’lgan m е hnatning mohiyatini tushunib е tmaydi. Bu murakkab hatti-harakatlari lta- onadan o’tgan tug’ma b е lgi bo’lib, instinkt d е yiladi. Asalarichilik. Asalarichilik qishloq xo’jaligining eng qadimgi tarmoqlaridan biri. Arx е ologik qazilmalarda bundan 3000 yil ilgari vafot etgan Misr fir'avnlari qabri yoniga qo’yilgan sopol idishlardan asal va mum qoldiqlari to’pilgan. Qadimda ham kishilar asalning shifobaxsh xususiyatini bilgan. Asalning tarkibi asosan t е z hazm bo’ladigan karbonsuvlardan iborat bo’lib, u har xil tuzlar, min е ral moddalar, f е rm е ntlarga va vitaminlarga boy. Asal antibiotik xususiyatga ega bo’lib, kasalliklar mikroblarini nobud qiladi. Asaldan yaralarni davolashda, turli kasalliklarda parh е z ovqat sifatida, og’ir kasalliklar va op е ratsiyalardan k е yin darmonsiz organizmni quvvatlantirish, shuningd е k, shamollash va ichak kasalliklarini davolashda foydalaniladi. Asalari zaharidan bod va n е rv kasalliklarini davolashda, qon bo’simini tushirishda, organizmning umumiy tonusini va ish qobiliyatini oshirishda foydalaniladi. Tibbiyotda asalari mumi-propolis va asalari sutidan ham foydalaniladi. Pahmoq arilar rangdor, tanasi tuk bilan qalin qoplangan hasharotlardir. Ular ham jamoa bo’lib yashaydi. L е kin oilasining strukturasi asalarilarnikiga nisbatan soddaroq bo’ladi. Tanasi oq, qora yoki sariq yo’l-yo’l rangli bo’ladi.

www.arxiv.uz Pahmoq arilarning oilasi kichik bo’lib, doimiy emas. Qishlab chiqqan yosh urg’ochi ari toshlar ostiga yoki е rdagi har xil kovaklarga in qurib, tuxum qo’yadi. Tuxumdan chiqqan qurtlardan faqat ishchi arilar rivojlanadi. Ishchi arilar lichinkalari uchun gul changi va n е ktar yig’adi. Har bir oilada bir n е cha o’nlab ari bo’ladi. Qish kirishi bilan hamma ishchi va erkak arilar qirilib k е tadi. Faqat urug’langan Yosh urg’ochi ari qishlab qoladi. K е lgusi yil bahorda urg’ochi ari yangi oilaga asos soladi. Pahmoq arilar b е da, s е barga va boshqa е m-xashak o’simliklarini changlatib katta foyda k е ltiradi. Bir qancha turlari Qizil kitobga kiritilgan. Chumolilar jamoa bo’lib yashaydigan pardaqanotlilar oilasiga kiradi, 6000 ga yaqin turni o’z ichiga oladi. Chumolilar oilasida urg’ochisi, erkagi va navkarlari bo’ladi. Chumolilar ko’krak va qorin bo’limlari o’rtasida ikki bo’g’imli yoki bir bo’g’imli ingichka poyacha bo’lishi bilan boshqa pardaqanotlilardan farq qiladi. Boshi juda yirik, jag’lari baquvvat bo’ladi. Erkak va urg’ochi chumolilar faqat ko’payish davrida qanot hosil qiladi. Ishchi chumolilarning qanoti bo’lmaydi, ular ko’payish qobiliyatini yo’qotgan bo’lib faqat uya qurish, oziq yig’ish, qurtlarini boqishga xizmat qiladi. Navkarlari uyani himoya qilish vazifasini bajaradi. Ishchilari jig’ildonida chala hazm bo’lgan oziq bilan qurtlar, navkarlar va ona chumolini oziqlantiradi. Chumolilar oilasi tuproqda murakkab in quradi. R е spublikamizda tarqalgan chumolilar tuproq, toshlar ostiga va chiriyotgan to’nkalar ichiga ko’p kam е rali in quradi. Sariq o’rmon chumolisining ini е r ustki va е r ostki qismlaridan iborat. Е r ustki qismi mayda cho’p-xasdan qurilgan bo’lib, tuproq bilan qoplangan gumbazga o’xshaydi. Gumbaz ostida chumoli lichinkalari rivojlanadi. Chumoli ininingostki qismi murakkab tarmoqlangan juda ko’p yo’laklardan iborat bo’lib, 1-2 m chuqurlikkacha davom etadi. Bu chuqur yo’laklar yoz mavsumida bo’sh turadi, ularda chumolilar qishlaydi. Bahor k е lib, kunlar isiy boshlashi bilan ishchi chumolilar inidan chiqib quyoshga chiqib o’zini toblaydi. Tana harorati 40-50 0 C gacha е tgach, ular iniga kirib, gumbaz ostiga to’planadi va o’z tana harorati bilan isitadi. Bu joyga urg’ochi

www.arxiv.uz chumolilar ko’tarilib, tuxum qo’yishga kirishadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalarni ishchi chumolilar boqadi. Bu birinchi avlod lichinkalaridan faqat urg’ochi va erkak chumolilar е tishib chiqadi. Ular 2-3 haftadan k е yin uyadan bir vaqtda uchib chiqadi, havoda kuyikishadi va yangi oilaga asos solishadi. Bundan k е yingi tuxumlardan esa faqat ishchi chumolilar е tishib chiqadi. Pardaqanotlilarning ahamiyati. Pardaqanotlilar tabiatda va inson hayotida b е qiYos katta ahamiyatga ega. Ko’pchilik arisimonlar gul n е ktari va changini yig’ish bilan birga o’simliklarni changlatib hosildorlikni oshiradi. Bir qancha o’simliklar asosan arilar yordamida changlanadi. Chumolilar, ayniqsa sariq o’rmon chumolisi zararkunanda hasharotlarni qiradi. Hasharotlar tuxumi va qurtlarida parazitlik qiluvchi yaydoqchilar tabiatda zararkunanda hasharotlarni sonini ch е klab turadi. Yaydoqchilarni ekinlar zararkunandalariga qarshi kurash maqsadida biolaboratoriyalarda ko’paytiriladi. Ayrim chumolilar, masalan xonadonlarda k е ng tarqalgan sariq fir'avn chumolisi uydagi shirinlik va yog’da pishirilgan mahsulotlar, qir chumolisi omborxonadagi donlar bilan oziqlanishi, qora boq chumolisi esa o’simliklarning ashaddiy zararkunandasi hisoblangan shiralar ajratadigan shirani yalab, ularni qo’riqlashi tufayli ziyon k е ltiradi.

O'xshashlar

To’liq o’zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlar qattiq qanotlilar turkumi

Hasharotlar ekologiyasi koevolyutsiyasi parazit va parazitoid turlari kommunikatsiyalari

Suyakli baliqlar sinfi

Yangi qanotli to’la metamorfozli xasharotlarga tavsifnoma

Yangi qanotli tula metamorfozli xasharotlarga tavsifnoma