Yangi qanotli to’la metamorfozli xasharotlarga tavsifnoma - Zoologiya - Referatlar

Yangi qanotli to’la metamorfozli xasharotlarga tavsifnoma

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43.5 KB

Ko'chirib olish

Yangi qanotli to’la metamorfozli xasharotlarga tavsifnoma Reja: 1. P arda q anotlilar turkumi vakillari biologiyasi bu rgalar turkumi vakillari biologiyasi 2. Q anotlilar yoki pashshalar turkumi vakillari biologiyasi .

PARDA KANOTLILAR TURKUMI Parda qanotlilarga ikki juft, tinik qanotli hasharot kiradi.Orka juft kanotlari oldingilariga nisbatan kichi, oldida markam ilashgan. Og’iz apparati kemiruvchi yoki suruvchi tip tuzilgan, lekin yuqori jag’lari tarakkiy etgan bo’ladi. Qorinchaning birinchi segmenti ko’krak qismga qo’shilgan. Urg’ochi zotlarida tuxumt qo’ygich yoki nayza bor. Lichinkalari oyoqsiz, qurtsimon, g’umbagi erkin ko’rinishda, ko’pincha, pilla ichida joylashgan. Yirik turkumlardan biri, ya’ni 150 mingdan ortiq, jumladan sobiq MDHda 20 mingdan ortik turi ma‘lum. Ko’p turlari ayniqsa, mayda formalari hali etarli o’rganilmagan. Kattaligi o’rtacha (0,2-0,5). Boshi harakatchan o’rnashgan, ko’zlari odatda, uchta kichkina. Bo’rtlari turli-tuman, ko’pincha ipsimon yoki tirsakli. Og’iz apparati kemiruvchi tipda tuzilgan. Yukori jag’ning kemiruvchi funstiyasi faqat arrakash yirtqichlarda, chumolilarda va ba’zi arilarda saqlanib qolgan. Ko’pchilik turlarda yuqori jag’ o’ljani tutish va ushlab turishga, pillani teshish va xokazolarga xizmat qiladi. Etuk zotlarning oziqlanishi va biologiya xususiyatlariga muvofiq og’iz apparati kemiruvchi va suruvchi tiplarga bo’linadi. Birinchisiga arrakashlar, turli yaylovchilar, qisman arilar va chumolilar uchun harakterli, lekin xammasini oziklanish xususiyatlari xarakterlamaydi. Yirtqichlik bilan hayot kechirish parda qanotlilar uchun boshlang’ich bo’lsa kerak. Ko’p tur arrakashlar, yaylovchilar va boshqa kemiruvchi og’iz bo’laklariga ega bo’lganlari gul nektari bilan, yaydokchilar esa yana tuxum qo’yish paytida xasharot o’ljasi jaroxatlangan eridan chiqqan geolimfa bilan oziklanadi. Bunday kemiruvchi va shartli kemiruvchi formalarda (ayniqsa arrakashlarda) og’iz apparatining jag’ paypaslagichli, ikki parchali maksillar va tashki parchalari (yonbosh tilchalari) erkin joylashgan paypaslagichlari taraqqiy etgan, kam o’zgargan pastki labi saklangan. Lekin bir muncha murakkab formalari nektar bilan oziklanganligi sababli, og’iz apparati tubdan uzgargan va shu funkstiyani bajarishi keskin takomillashgan. Avvalo oziq qabul qilish vazifasi

tamomila pastki lab va unga yaqinlashgan pastki jag’lari, ya’ni libiomaksillyar kompleksiga o’tgan. Bu kompleks cho’ziqlashgan va xartumchaga aylangan. Pastki labning ichki parchalari uzun tilcha xosil kalgan, lab paypaslagichlari esa birinchi bo’g’imlar hisobiga uzunlashgan. Oziqlanish vaqtida maksillarning tashki parchalari tilchaga bevosita yaqinlashib kelib, naycha- xartumcha xosil qiladi, tomoq muskulaturasi yordamida xartumcha orqali ko’tariladi. Parda qanotlilarning ko’krak qismi boshqa xasharotlarnikiga nisbatan ko’proq maxsuslashgan.Oldingi ko’krak katta emas, lekin uning elkasi orqa tomonida ikkita,o’rta elka va uning pleyrit-oralig’iga siqilib kirgan, yonbosh usiklar xosil qiladi. Old elkaning bu usikdtari oldinga qanotlari asoslaridagi qopqoqchalarga etib borishi yoki etib bormasligi sistematikada katta ahamiyatga ega. Ikkinchidan oldingi oyoqlari bosh tomonga surilgan bo’lib, u bilan mexanik ravishda birlashgan, natijada ularning yuqori jag’ bilan bo’lgan munosabatlari o’sgan.Nihoyat korinchaning birinchi segmenti orqa ko’krakka qo’shilib ketgan. Bunday qo’shilish ayniksa yuqori takomillashgan kenja turkum-xipcha bellilarda aniq ifodalangan, demak ularda k;orincha ikkinchi segmentdan boshlanadi. Korinchaning ko’krak qismiga k;ushilgan birinchi segmenti propodeum yoki utkinchi segment deb ataladi. Ko’krak qismida o’rta ko’krak ko’proq taraqqiy etgan, hasharotlar uchishida asosiy og’irlik shunga tushadi. Botiq qorinlilar va qisman xipcha bellilarning oeq, uynagichlari ikki bo’g’imga o’xshab ketadi. Haqiqatda esa ularning ikkinchi bo’g’imi yoki o’ynagich boldir o’simtasidir.Asalarisimonlarning orqa oyoqlari gul kukunlarini yig’ib, inga olib ketish uchun muvofiqlashgan. Qanotlarining tomirlanishi katta uzgarishga uchragan, natijada qator kundalang tomirlar va katakchalar paydo bo’lgan. Mayda turlarida tomirlanish redukstiyalashgan bo’lishi mumkin. Arrakashlarda qanot tomirlari yigindisi anchagina anchagina saqlangan, orqa qanotlari oldingilaridan qiskaroq ularga ilashish uchun ilgakchalar bor.Orqa qanotlar oldingi chetidagi shu ilgakchalar orqali ikkala juft k;anotlar birlashib, ikki qanotli hasharotlar kabi uchadi. Asalarisimonlar va arilar kabi

takomillashgan gruppalar uchishi nihoyatda tarakqiy etgan va sekundiga 110-240 atrofida kanot qoqadi. Qanotsiz turlari ko’p uchramaydi, bu ayniksa chumolilar ishchi to’dalar o’rtasida harakterlidir. Qorincha ko’krak qismi bilan keng eni buyicha yoki ingichka ustuncha orqali qo’shilib urnashadi. Shuning uchun botiq bellilar turkumining xhammasi uchun o’tiruvchan qorincha va xipcha bellilar turkumi esa poyabel qorinchaning bo’lishi harakterlidir. Korincha poyasi ikkinchi va ba‘zan uchinchi qorincha segmentlari (birinchi segment ko’krak qismi tarkibi) ingichkalashgandan iboratdir va juda uzun (masalan, qator arilarda shunday bo’lishi mumki). Chumolilarda poyabel plastinkali yoki 1-2 burtmali-tugunchali bo’lishi bilan farqlanadi. Parda qanotlilar urg’ochi zoti qorinchasining harakterli o’simtali sodda formalarida tuxum qo’ygich va yukori takomillashgan formalarda esa nayzadir. Tuxum qo’ygich boshlang’ichdir,chunki ortopteriod hasharotlardagi kabi qorinchaning 8 va 9 sternitlari juft o’simtalaridan tashkil topgan.U kalta yoki uzun bo’lishi mumkin, ba‘zi tur yaydoqchilarda u tana uzunligidan ortiq arrakashlarda u bir muncha maxsuslashgan, uning pastki stvorkasi arra tishli va umuman o’simlik to’qimasini qirtishlashga va vujudga kelgan tirqishga tuxum qo’yish uchun mo’ljallangan. Nayza tuxum kuygichga gomologdir, lekin o’ljani jarohatlantirish va dushmandan himoyalanish vazifasini bajaradi. Zaharni maxsus bezlar ajratadi va nayza yordamida uljani jarohatlanishdan yoki xushsizlantirishda foydalaniladi. Asalari (va ari) zaharli hasharotlardan bo’lib, uning zaharidan tayyorlangan preparatlar medistinada revmatizm va shunga o’xshash kasalliklarni davolashda qo’llanib kelinadi. Urg’ochi zotlarda bir juft zaharli bez mavjud. Asalari ishchi zotlarining so’lak bezlari tupukdan tashkari lichinkalarini boqish uchun yana "molochko"-oksil va lipidlarga boy hamda stimulyatsiya qobiliyatiga ega bo’lgan modda chikaradi. Lichinka u bilan doimo ta’minlanib, jinsiy jihatdan etilgan etuk urgochi zotga aylanadi. Arisimonlar va chumolilar jig’ildoni kengayish hususiyatiga bu erda

ortiqcha bol to’planadi. Nerv sistemasi u kadar muvofiqni tashkil qiladi.U arrakashlarda uchta ko’krak va 7 ta qorincha tugunchalarini tashkil qiladi.Lekin yuqorida takomillashgan ingichka bellilarda (masalan, arisimonlarda) ko’krak tugunchalari 2 ga qadar, qorinchalari 2-6 ga qadar kamaygan. Yuqori takomillashgan parda qanotlilarni G tomoh, usti nerv tugunchasi qo’ziqorin formali yoki undan poyasimon tanachalar taraqqiy etganligi bilan farq qiladi.Bular asosiy assostiativ markazidir. Shartli reflekslarni amalga oshirishda muhim rol uynaydi.Tuxumdonlar politrofik tuxum naychalaridan iborat. Ingichka bellilar oilasi vakillarida ular soni har xil (masalan, asalarilarning har qaysi tuxumdonida 100 dan ortik.) bo’ladi. Tuxumlari oval formali, ba‘zan bandchali, ko’pincha ozik bo’luvchi substratga-o’simlik to’kimalari ichiga, o’lja tanasiga yoki uning ichiga qo’yiladi. Ingichka belsizlar yoki botiq bellilarda lichinkalar qurtsimon,yumalok bo’lib, soxta qurtlar deb ataladi, ularning ko’krak oyoqlari 3 juft, qorinchaniki 6-3 ta, boshi yaxshi bilinadi. Ingichka bellilarda ular oyoqsiz, boshi kichkina, odatda chuvalchangsimon. Lekin ba‘zi bir parazit turlar lichinkasi birinchi yoshida tuzilishi jihatdan odatdagidek emas. Bunday lichinkalar o’ljani topib, unga ilashgandan so’ng oyoqsiz va chuvalchangsimon lichinkaga aylanadi. Demak bunda bir parazit turning o’zida ikki tip lichinka bor. (bu xolda bo’shliq. gipermetamorfoz bo’lsa kerak). Etishgan lichinka g’umbaklanish oldidan ipak tolali yoki undan ko’ra qalinroq pilla yasaydi, lekin ko’plari pilla o’ramaydi.G’umbak odatda erkin, pilladan chiqish paytida uning yukori tomonini jag’lari yordamida yumaloq: kilib qirqadi. Jamoa bo’lib yashovchi turlarining etuk zotlari polimorfizmligi bilan xarakterlidir. Parda qanotlilar hayot kechirishi va muhitga moslashuvi bo’yicha xilma- xildir.Ular o’rtasida tipik fitofaglar-lichinka fazasida o’simliklarning barg to’kimalari, mevalar va skelet qismlari bilan oziqlanuvchilar (arrakashlar va shox dumlilar) shuningdek g’alla yasovchilar (yong’oq yasovchi) ham bor. Juda

ko’p formalari nektar va kukunlari bilan oziklanadi. Ko’p turlari boshqa hasharotlarning turli fazalari - lichinkalar, g’umbaklar, tuxumlar parazitlilaridir. Bular xalsidsimonlar, proktotrupoidlar va boshqa zararkunandalarni kamaytirib foyda keltiradi.Ko’p ingichka bellilar, jumladan arilar, hasharotlar va boshqa bug’imoyoqlilar bilan aktiv oziqlanadi. Ko’pgina ingichka bellilar (masalan, qator asalarilar, ari va chumoli turlari) jamoa bo’lib yashaydi va katta inlar yasaydi.Umuman parda qanotlilar ikki kanotlilar bilan birga xasharotlar sinfi taraqqiyotining yukori boskichi hisoblanadi. Parda qanotlilarning kishilar hayotida ahamiyati juda katta. Bu hasharotlar o’simliklarni changlantirishda muhim rol uynaydi. Asalarilarning asal va mum ishlab chiqarishdagi roli bebahodir. Zararli hasharotlarni kamaytirishda ham ko’pgina turlarining ahamiyati katta. .Ba‘zi tur xasharotlardan zararkunandalarga qarshi biologik kurashda foydalaniladi. Bundan tashkari, o’simliklarni himoya qilishda parazit,yirtkich turlaridan keng va samarali foydalanish sohasida katta imkoniyatlar bor.Parda qanotlilar orasida arrakashlar va qisman shoxdumlilar ham yong’ok yasovchilar ham shu kabi o’simliklarni shikastlantiradi. Turkum ikkita kenja turkumlarga-botiq qorinchalilar, xipcha bellilar va qator bosh oilalarga bo’linadi. Xipcha bellilarning ba’zilari parazit va nayzalilarga bo’linadi. Botiq qorinchalar yoki poyasiz bellilar kenja turkumi botiqliligi, oyoq uynagichning 2 bo’g’imligiga o’xshashligi bilan farq . qiladi. Lichinkalari boshi yaxshi taraqkiy etgan, ba‘zan qorincha oyoqli, hammasi deyarli o’simlikxur hisoblanadi. Arrakashlar bosh oilasi gruppasiga mansub hasharotlar-tuxum qo’ygichi chikib turmaydi, arrasimon tishli. Asl arrakashlar oilasiga juda ko’p turlar birlashgan. Tuxumlarni tuxum qo’ygich bilan tirnalgan yoriklarga bittadan yoki zanjircha holida o’simlik bargi yoki boshqa organlar to’qimasiga qo’yadi. Lichinkalari soxta kurt deb ataladi. Ko’krak oyoqlari yaxshi taraqqiy etg an va 6-8 juft qorincha oyoqlari ham bor. Ko’pgina turlari zararkunanda hisoblanadi. Masalan, krijovniq sarikarrashi smorodina va

krijovniklarga zarar etkazadi. Qator, jumladan, qarag’ay arrakashi o’rmon xo’jaligiga jiddiy zarar keltiradi. Poya arrakashlar oilasi, ba‘zan, alohida bosh oila sifatida qaraladi. Lichinkalari poya va shoxlar ichida yashaydi, qorincha oyoqlari yo’q, ko’krak oyoqlari sodda taraqqiy etgan. G’alla arrakashi zarari tufayli g’alla ekinlari tupi erga yotib qoladi va hosili kamayadi. Shox dumlilar bosh oilasi vakillarining qorinchasi uchi qattiq o’simtalidir. Lichinkalarning qorincha oyoqlari yo’q, tanasi oxirida o’tkir tikanchasi bor, yogoch ichida yo’llar yasab, zarar keltiradi. Xvoy dumi keng tarkalgan, uning lichinkasi zaiflashgan daraxtlar poyasida rivojlanadi. Xipcha bellilar kenja turkumi gruppasiga mansub parda qanotlilar uchun ingichka belli,oyoqlar uynog’ichi oddiy yoki bir, ikki bo’g’imli, lichinkalarining oyoqsizligi kichik bosh,ok rangli bo’lishi xarakterlidir. Kenja turkum 10 dan ortiq bosh oilaga bo’linadi, ular o’rtasida 3 gruppa parazit formalar (yaydokchilar, xalstidissimonlar va proktotrupoidlar bosh oilalari, shuningdek, chumolilar, arilar va arisimonlar) bor. Yaydokchilar bosh oilasi vakillarining oyoqlari o’ynog’ichi 2 bo’g’imli bo’lib, burtlari tirsaklimas, bug’imlari 16 dan kam emas, oldingi qanotlari katakchali (ko’zchali) dir. Qorinchasi (ko’p-uzun tuxum quygichli.hasharotlar va boshqa turli bo’g’im parda parazitlik kiluvchi juda ko’p turlarini o’z ichiga oladi. Asl yaydokchilar oilasiga deyarli yiriq serharakat turlari kiradi.Oldingi qanotlarining M va Si tomirlari ikkita kundalang (kaytarma tomirlar deb ataluvchi) shoxobcha tomirlar bilan qo’shiladigan va ikkita yopiq katakchalari bor.Ko’pi tanga qanotli, parda qanotli, qisman ikki qanotli hasharotlar, shuningdek o’rgimchaklar paraziti hisoblanadi. Brokonidlar oilasiga mansub hasharotlar, odatda mayda turlar bo’lib, oldingi hanotlaridagi M va Si tomirlari o’rtasidagi ko’ndalang kesik tomir bitta va atroflari berk katakcha ham bitta bo’lishi xarakterlidir.Oilaga ko’p turlar birlashgan.Tanga-qanotlilar asosan parazit hisoblanadi. Masalan,apanteles avlodi turlari kapalaklar qurtlarini ko’plab halok qiladi. Keyingi vaqtlarda mustaqil oila

xisoblanayotgan afidius shiralarda parazitlik qiladi, zararlangan shiralar kichrayadi va sharsimon kurinishda bo’lib, puchlanib qoladi. Xalstidsimonlar bosh oilasi vakillari ko’pincha metall rangli xasharotlardir. Qanot tomirlanishi soddalashgan, atrofi berk katakchasida ko’zchalar yo’q, burtlari soni 15 dan ortmaydi. (asosiy bo’g’imi uzunlashgan). Tuxum qo’ygichi korincha uchi ostidan chiqadi. 8 mingdan ortiq turi ma’lum. Qator oilalarga bo’linadi. Ko’proq qismi turli mayda xasharotlarning ichki va tashqi parazitlari hisoblanadi. Shiralar va ikki hanotlilar shular jumlasidandir.Ba’zilari tuxumxur, ya’ni tuxumlar parazitidir. Masalan, trixogrammaning tur va formalari olma kurti va boshqa kator zararkunandalar tuxumlarini kamaytirishda katta ahamiyatga ega.Mimarid oilasiga mansub turlar parda qanotlilarning eng mayda (0,2-0,8 mm) vakillari xisoblanadi. Parazit afelinus olma qonli shirasiga qarshi kurashish uchun MDH|da va boshqa Evropa mamlakatlariga AQSh dan keltirilib tarkatilgan ba’zi turlaridan koktsidilarga qarshi kurashish uchun foydalaniladi. Qisman turlari, masalan, ageniaspislarga poliembrioniya xarakterlidir. Parazitning bunday biologik xususiyati natijasida tanasiga kuyilgan bitta tuxumdan birmuncha embrionlar, so’ngra lichinkalar vujudga keladi. Qisman xalstidsimonlar fitofaglardir, masalan, beda va sebarga yo’g’onoyoqi lichinkalari shu dukkakli o’simlikxo’r urug’lari rivojlanadi, ularning urug’ mahsulotlarini kamaytiradi va sifatini buzadi.O’rik olxo’ri, olcha, bodom va boshqalar danagi ichida bodom urug’xo’ri, sariq akastiya urug’ida esa akastiya urug’xo’ri rivojlanib zarar keltiradi. Proktotrupoidlar bosh oilasi vakillari morfologik belgilari jihatidan xalstidsimonlarga yakin.Old elkasining yonboshlari oldingi qanotlar asosiga etib boradi, tuxum kuygichi korincha uchidan chiqqanligi bilan yaxshi fark qiladi. Turlari mayda va juda mayda gruppa hisoblanadi. Turlari ko’p, katta gruppa.Zotlari yaxshi urganilmagan. Ko’plari tuxum parazitlidir. Telenomuslar, masalan, kalk;onli qandalalarning tuxumlarini ko’plab halok qiladi, jumladan unga qkarshi biologik kurashda foydalaniladi.

Yong’okyasarlar bosh oilasi vakillari uchun burtlarning tirsaksizligi, bo’g’imlar soni 16 dan ortiq emasligi, oldingi qanotlarda pterostigmalari yo’qligi, lekin atrofida tomirli kataklar borligi bilan xarakterlidir.Mayda ko’rimsiz individlardan iborat.Ko’pchiligi o’simlik parazitlari - g’alla yasovchilar, ba’zilari hasharotlari parazitlari, qator turlari tayyorxurlardir.Bir qancha turlarida rivojlanish partogenetik va ikki jinsli urchish almashinuv orqali o’tadi. G’alla yasovchilar tuxumlarini o’simlikxurlarning turli qismlariga masalan, barg kurtaklari ichida qo’yadi.Ochib chiqqan lichinkalar, aksar-unish (o’sish) moddasi chiqaradi va to’qima o’sishni stimullashtiradi. Natijada g’alla o’simlik to’kima qismida lichinkalar turar joy bo’lib xizmat kiluvchi shish oralig’i hosil bo’ladi. G’allalar forma jihatidan turli-tuman va har kaysi tur uchun xosdir,bu belgilarga qarab yong’okyasarlar turlarini aniklash mumkin. Dub daraxtida rivojlanuvchi ba‘zi tur pallalarida tannin moddasi ko’p. G’alla yasovchilar o’simlikning ayrim qismini zarar tufayli u qadar havfli emas. Chumolilar bosh oilasi turlarga boy gruppalardan biridir. Bo’rtlari tirsakli, odatda, 12-13 bo’rimli, korincha bandi tangacha deb ataluvchi plastinkachali yoki 1-2 tugunchali o’ynagichlari bir bo’g’imli. Chumolilar jamoa bo’lib yashaydi.Ular polimorf hasharotdir. Bular orasida qanotsiz ishchi qanotli erkak- urg’ochi zotlar va yirik boshli ishchilar ("soldatlar") ham bor. Besh mingdan ortiq turi ma’lum. Ular keng tarkalgan,inlarini erga, daraxt po’kaklari va boshqa erlarga qo’yadi. Hayvon va o’simlik maxsuloti koldiklari bilan oziqlanadi. Chumolilar boshqa xasharotlarning ayniksa shiralarning shirin chiqindilarini xush kuradi.Ancha tarakkiy etgan, ba‘zilari boshqa xasharotlarga nisbatan yirtkichlik kiluvchi turlari ham bor.Kisman o’simlikxur bo’lganligi sababli o’simlik maysalarga shikast etazadi. Yoki ekilgan urug’larini terib oladi. Chumolilar erda inlar tufayli tuprok xosildorligini oshirishda ahamiyati katta. O’rmonlarda mezana formali inlar yasaydigan malla chumoli keng tarqalgan. U va unga yakin turlar urmon zararkunandalarining kushandalari, ulardan zararli xasharotlar bilan kurashda foydalanish ustidan ish olib

borilmokda. Boshka yirtkich chumolilar o’tgan vaktlarda Janubiy Xitoyning mandarin bog’larida kurtlar va boshk;a xasharotlarga qarshi ishlatib ko’rilgan.

O'xshashlar

Yangi qanotli tula metamorfozli xasharotlarga tavsifnoma

Yangi qanotli chalametamorfozli hasharotlarga tavsifnoma

Yangiqanotli to’la metamorfozali hasharotlarga tavsifnoma

Yangi g’anotli chalametamorfozli hasharotlarga tavsifnoma

Metamorfoz